A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A VOL. XXV (2) SECTIO EE 27 Katedra Ekologii i Hodowli Zwierzt Łownych Akademii Rolniczej w Lublinie ul. Akademicka 13, 2-9 Lublin e-mail: roman.dziedzic@ar.lublin.pl marian.flis@ar.lublin.pl ROMAN DZIEDZIC, MARIAN FLIS Zmienno w czasie jakoci osobniczej samców saren (Capreolus capreolus L. 178) z Wyyny Lubelskiej Changeability during ontogenetic quality of male roe deer (Capreolus capreolus L. 178) from the Lublin Upland Streszczenie. Jako osobnicz samców saren oceniano w oparciu o mas tuszy, mas poroy, długoci tyki lewej i prawej kozłów pozyskanych na Wyynie Lubelskiej w dwóch sezonach łowieckich 1996 i. Wyniki własne zestawiono z analogicznymi badaniami z tego terenu prowadzonymi w latach 1978 1983 i 1994 1996. W badanym okresie (1996 i ) nie wystpiły istotne rónice masy tuszy w porównaniu z wynikami z lat 1997 1983, lecz nastpiło obnienie masy ciała kozłów ze wszystkich grup wiekowych. Masa poroy w r. była wiksza w porównaniu z mas z 1996 r. we wszystkich grupach wiekowych. Natomiast w odniesieniu do wyników z lat 1977 1983, masa parostków kozłów 4- letnich i starszych była mniejsza. Długoci tyk z 1996 i r. równie nie róniły si istotnie, chocia w r. dłusze tyki wystpiły u kozłów 3 pierwszych grup wiekowych, a kozły 4-letnie i starsze dłusze tyki miały w 1996 r. W odniesieniu do bada z lat 1997 1983 stwierdzono wzrost długoci tyk w trzech pierwszych grupach wiekowych i jej spadek u kozłów 4-letnich i starszych. Słowa kluczowe: sarna, poroe, jako osobnicza, Wyyna Lubelska WSTP Ocena jakoci osobniczej zwierzt najczciej oparta jest na analizie masy ciała, która w głównej mierze odzwierciedla kondycj poszczególnych osobników oraz warunki rodowiska [Kjellander i in. 26]. U samców z rodziny jeleniowatych dodatkowymi wskanikami s masa i elementy pomiarowe poroa. Ze wzgldu na to, e u wikszoci gatunków jeleniowatych wystpuje coroczny cykl zmiany poroa, moe ono by równie wykorzystywane jako wskanik zmian warunków rodowiska, w którym yj [Pélabon i
18 R. Dziedzic, M. Flis Van Breukelen 1998]. Masa poroa wysoko skorelowana z mas tuszy, r xy =,717 [Dziedzic i Flis 26], r xy =,678 [Flis ] wydaje si by najbardziej obiektywnym elementem takiej oceny. Møller [1999] wykazał, e dodatkowym wskanikiem odzwierciedlajcym jako osobnicz kozłów moe by wielko asymetrii poroa, która równie wpływa na wzrost, płodno i przeywalno, a współczynniki korelacji pomidzy wymienionymi elementami a wielkoci asymetrii poroa s w wikszoci przypadków istotne. Celem pracy było porównanie masy tuszy, masy poroy oraz elementów pomiarowych poroy samców saren z rónych grup wiekowych, pozyskanych na Wyynie Lubelskiej w dwóch sezonach łowieckich (1996 i r.) oraz odniesienie ich do publikowanych analogicznych wyników z tego regionu z lat 1977 1983 i 1992 1996. MATERIAŁ I METODY Materiał do bada stanowiły poroa saren pozyskanych w dwóch okresach, tj. w 1996 i r. w nadlenictwach Puławy, Lubartów, widnik i Kranik. Wszystkie oceniane osobniki zostały pozyskane na Wyynie Lubelskiej, która charakteryzuje si licznym wystpowaniem gleb typu czarnoziemy na podłou lessowym oraz niewielk lesistoci, wynoszc ok. 21% [Kondracki 2]. Region ten jest zaliczany do najyniejszych w Polsce, a ogólny wskanik rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi 77,3 pkt i jest jednym z najwyszych w całym makroregionie rodkowo-wschodniej Polski [Witek 1991]. Na obszarze tym w decydujcej mierze uprawia si pszenic i buraki cukrowe, równie rzepak ozimy, a w ostatnich latach coraz czciej kukurydz, zarówno na ziarno, jak i na kiszonk. Jednoczenie region ten charakteryzuje si niezbyt du intensyfikacj produkcji rolnej oraz znacznym rozdrobnieniem uytków rolnych, co owocuje du mozaikowatoci upraw, a tym samym dobrymi warunkami zarówno erowymi, jak i osłonowymi dla funkcjonowania populacji saren. Łcznie oceniono 377 osobników, z których 192 pozyskanych zostało w 1996 r., a 18 w roku. Oceniano mas tuszy, mas poroa i długo tyk. Wiek zwierzt był okrelany na podstawie stopnia zuycia uzbienia, co jest powszechne w praktyce gospodarowania łowieckiego [Pielowski 1999], a masa tuszy była podawana przez myliwych z dokładnoci do 1 kg na podstawie waenia zwierzt przy ich sprzeday. Zgodnie z formuł wyceny długo tyk mierzono z dokładnoci do,1 cm, od dolnej krawdzi róy do koca grotu, a mas poroa z dokładnoci do 1 g [Trense 1981]. Z zebranego materiału wyodrbniono pi grup wiekowych, z których cztery pierwsze odpowiadaj rocznikom, a ostatnia obejmuje kozły w wieku od do 9 lat. Dla porównania wartoci masy tuszy i masy poroa, długoci tyk lewej i prawej oraz wartoci redniej tej cechy w obrbie tych samych grup wiekowych wykonano analiz wariancji, a istotno rónic pomidzy rednimi obliczono testem Tukeya dla nierównych liczebnoci. WYNIKI W obydwu okresach objtych ocen masa tuszy kozłów powikszała si wraz z wiekiem, przy czym przyrosty pomidzy poszczególnymi grupami wiekowymi były zrónicowane (tab. 1). Kozły najmłodsze pozyskane w 1996 r. wayły rednio 14,8 kg, kozły
ZMIENNO W CZASIE JAKO CI OSOBNICZEJ SAMCÓW SAREN... 19 za tej samej grupy wiekowej pozyskane w r. były nieznacznie lejsze (14,4 kg). W kolejnych dwóch grupach wiekowych wystpiła przewaga masy tuszy kozłów pozyskanych w r., ale rónice masy tuszy były statystycznie nieistotne. Czteroletnie kozły pozyskane w 1996 r. były rednio o 1 kg cisze ni kozły pozyskane w r., lecz równie rónica ta okazała si statystycznie nieistotna. W ostatniej grupie wiekowej nieznacznie cisze były kozły pozyskane w roku, przy czym rónica na poziomie,3 kg była statystycznie nieistotna. Wiek Age Tabela 1. Masa tuszy (kg) kozłów Table 1. Body weight (kg) of roebucks 1977 1983 Dziedzic 1991 Okres Period 1994 1996 Dziedzic i in. 1999 1996 n 1 62 87 82 1 x,1,1 14,8 14,4 SD 2, 2,7 2,9 2,3 n 67 192 31 34 2 x 17,1 16,3 16, 16,9 SD 2,3 2,3 2, 2,1 n 14 236 37 26 3 x 18,1 16,7 17,2 17,6 SD 2,3 2, 2, 2,1 n 126 139 11 4 x 18, 17,2 19, 18, SD 2,3 2,6 3,8 2,1 lat i starsze n 2497 238 27 32 -year-old x 18,9 17,6 18,2 18, and older SD 2,1 2,4 2,2 2,2 n liczebno number x rednia mean Wraz z wiekiem zwikszała si równie masa poroa ocenianych osobników (tab. 2) i w dwóch najmłodszych grupach wiekowych rónice pomidzy rednimi były statystycznie istotne (P,). Kozły najmłodsze pozyskane w 1996 r. miały poroa o ponad 3 g lejsze ni pozyskane w r., a w grupie kozłów 2 letnich rónica ta była jeszcze wiksza i wynosiła ok. 6 g. W kolejnych grupach wiekowych rednie były zblione i rónice były statystycznie nieistotne. Współczynnik korelacji r xy pomidzy mas tuszy a mas poroa w grupie kozłów pozyskanych w 1996 r. wyniósł,714, a pozyskanych dziesi lat póniej,613. W obydwu przypadkach był on statystycznie istotny.
2 R. Dziedzic, M. Flis Wiek Age 1977 1983 Dziedzic 1991 Tabela 2. Masa brutto parostków (g) Table 2. Weight (g) of antlers in roe deer 1994 1996 Dziedzic i in. 1999 Okres Period 1996 n 996 62 87 82 1 x 146,3 162 14,6 a 171,4 b SD 42,8 78, 7,6 48,1 n 6 192 31 34 2 x 248, 24 22,3 a 261, b SD 9,7 72,6,6 9, n 14 236 37 26 3 x 291,9 232 268, a 3,6 a SD 67, 74,1 86, 4, n 121 139 11 4 x 32,6 269 28, a 293,6 a SD 72,3 99,3 98, 73, lat i starsze n 22 238 27 32 -year-old x 342,1 282 3, a 341,4 a and older SD 76,6 91,4 6,9 6,4 a, b rednie masy poroy oznaczone t sam liter w grupach wiekowych nie róni si statystycznie istotnie P, a, b mean weight of antlers marked with the same letter in age groups do not differ significantly at P. n liczebno number x rednia mean a) 1 -roczne, 1-year 2 2 cz a i rys 1 b) 2-letnie, 2-years 1 9 77-8 3 1 99 6 1977-83 1996 2
ZMIENNO W CZASIE JAKO CI OSOBNICZEJ SAMCÓW SAREN... 21 2 c) 3-letnie, 3-years cz c d e rys 1 + podpis 2 2 d) 4-letnie, 4-years e) -letnie i starsze -years old 1977-83 1996 1977-83 1996 Okres Period 1977-83 1996 Ryc. 1. Długo tyki lewej i prawej (w cm) w poszczególnych okresach i grupach wiekowych kozłów Fig. 1. The length of the left and right beams (in centimetres) in particular periods and age groups of roebucks rednia długo lewej tyki ocenianych osobników zwikszała si wraz z wiekiem, przy czym najwikszy przyrost w obu okresach zaobserwowano pomidzy pierwsz i drug grup wiekow; w 1996 r. warto przyrostu wyniosła ponad cm, a w roku była jeszcze wiksza i wynosiła ponad 6, cm (ryc. 1). W pozostałych grupach wiekowych wartoci te były mniejsze i nie przekraczały 3 cm. U kozłów w wieku do 4 lat długo lewej tyki była wiksza dla osobników pozyskanych w r., lecz była ona statystycznie nieistotna. W grupie kozłów najstarszych długo lewej tyki z obu okresów była identyczna, a jej rednia warto wynosiła 2 cm. rednia długo tyki prawej wskazuje, e u kozłów z trzech najmłodszych grup wiekowych pozyskanych w r. wystpowała wiksza warto tej cechy w porównaniu z kozłami z tych samych grup wiekowych pozyskanych w 1996 r., lecz rónice były statystycznie nieistotne. W dwóch najstarszych
22 R. Dziedzic, M. Flis grupach wiekowych dłusze prawe tyki wystpiły u osobników pozyskanych w 1996 r., przy czym rónice równie były statystycznie nieistotne. Porównanie wartoci redniej długoci tyk w ocenianych okresach wskazuje, e w młodszych grupach wiekowych (od roku do 3 lat) wystpuje przewaga tej cechy u kozłów pozyskanych w r., a najwiksza rónica jest u osobników 2 letnich, u których tyki dłusze były rednio o 2,3 cm (tab. 3). U osobników starszych grup wiekowych rónice redniej długoci tyk w ocenianych okresach były niewielkie,,2,4 cm, przy czym w obydwu grupach rednio dłusze tyki miały osobniki pozyskane w 1996 r., lecz we wszystkich grupach wiekowych rónice te były statystycznie nieistotne. 1 Tabela 3. rednia długo (cm) tyk kozłów Table 3. Mean length (cm) of antlers of roebucks Okres Period 1996 n 996 87 82 x 7, 9,2,2 SD 4,4 4,7 4,1 n 6 31 34 Wiek Age 1977 1983 Dziedzic 1991 2 x,6 14,6 16,9 SD 3,8 3, 3,6 n 14 37 26 3 x 17,8 17, 18,7 SD 4,1 3,8 2, n 121 11 4 x 19,1 18,7 18,3 SD 4,,2 3,9 lat i starsze n 2 2,7 32 -year-old x 19,8 2,3 2,1 and older SD 3,9 3,1 2, Symbole jak w tab. 1 Symbols like in Table 1 DYSKUSJA Porównujc wyniki z pimiennictwa z tego samego terenu naley stwierdzi, e w latach 1994 1996 masa tuszy kozłów wszystkich grup wiekowych z wyjtkiem kozłów najmłodszych była nisza anieli kozłów pozyskanych w latach 1977 1983 maksymalnie o 1,4 kg, co stanowiło ok. 8%. Natomiast aktualne wyniki dowodz, e nastpiło podwyszenie masy tuszy w stosunku do okresu 1994 1996 z wyjtkiem kozłów 1- rocznych, a najwiksze rónice (ok.,9 kg) były u osobników 3-letnich i starszych [Dziedzic 1991, Dziedzic i in. 1999]. Najwiksze tempo przyrostu masy tuszy w obu analizowanych okresach wystpiło pomidzy najmłodszymi grupami wiekowymi. Ander-
ZMIENNO W CZASIE JAKO CI OSOBNICZEJ SAMCÓW SAREN... 23 sen i Linnell [2], prowadzc badania populacji saren w centralnej Norwegii, podali tempo przyrostu masy ciała na poziomie,49 oraz wymienili mas ciała saren jako czynnik wyranie wpływajcy na płodno. Dziedzic i Flis [26], prowadzc ocen jakoci osobniczej samców saren pozyskanych na pocztku XXI w. w tym samym rejonie co pozyskane do niniejszych bada, wykazali, e rednia masa poroy najstarszej grupy wiekowej wynosiła 332 g. Flis [], prowadzc badania w trzech regionach Lubelszczyzny, podał redni mas poro- a kozłów z najstarszej grupy wiekowej w przedziale od 21 do 241 g. Oceniajc zmiany masy poroy w cigu 3 lat, naley stwierdzi, e pocztkowo uległa ona obnieniu, od roku 1996 za nastpiło powolne jej zwikszanie i w najstarszej grupie wiekowej jest ona niemal identyczna jak 3 lat temu [Dziedzic 1991]. Współczynnik korelacji pomidzy mas tuszy a mas poroa u kozłów pozyskanych w latach 1977 1983 (n = 6771) dla całej próby wynosił r xy =,338 i najwyszy był u osobników 1-rocznych,46, a warto poniej,3 wystpowała u kozłów -letnich i starszych [Dziedzic 1991]. Porównujc wyniki niniejszych bada w zakresie długoci tyk z wynikami podanymi przez Dziedzica [1991] naley zauway, e u kozłów rednich grup wiekowych (2 4- letnie) w cigu 3 lat nastpiło obnienie i powtórny wzrost długoci tyki lewej. U kozłów najmłodszych warto tej cechy wzrosła o 2,8 cm, natomiast w najstarszej grupie wiekowej cecha ta charakteryzowała si najwiksz stabilnoci. W tym samym okresie u kozłów z najmłodszych grup wiekowych (od roku do 3 lat) rednia długo tyki prawej zwikszyła si, u kozłów 4-letnich była nisza o 1, cm, a u osobników najstarszych nastpił wzrost wartoci tej cechy rednio o,4 cm. Porównujc oba oceniane okresy pod wzgldem długoci tyk lewych i prawych z wynikami uzyskanymi przez Dziedzica i Flisa [26] na pocztku XXI w., naley zauway, e rónice w długoci tyk wynosz,1,2 cm. Kozły z młodszych grup wiekowych (1 3-letnie) pozyskane w r. miały rednio dłusze tyki w porównaniu z kozłami pozyskanymi na pocztku naszego wieku [Dziedzic i Flis 26]. Z kolei w dwóch najstarszych grupach wiekowych rednia długo tyk osobników pozyskanych obecnie nie odbiega od rednich wartoci tej cechy u kozłów pozyskanych na pocztku XXI w. Z kolei porównujc wyniki niniejszych bada z wynikami Dziedzica [1991] prowadzonymi na Lubelszczynie w latach 1977 1983, naley zauway, e w młodszych grupach wiekowych (od roku do 3 lat) nastpiło zwikszenie redniej długoci tyk kozłów, a najwikszy przyrost 2,7 cm wystpił u kozłów najmłodszych. Z kolei w grupie kozłów 4-letnich dłusze tyki miały kozły pozyskane w latach 1977 1983, a wród kozłów najstarszych najwiksza warto tej cechy wystpiła u kozłów pozyskanych w 1996 r., przy czym w tej grupie wiekowej wystpowało najmniejsze zrónicowanie, wynoszce, cm. Przedstawione wyniki nie do koca potwierdzaj tezy rónych autorów [Solberg i Saether 1993, Pélabon i Van Breukelen 1998, Pélabon i Joly 2] o istnieniu kierunkowej asymetrii poroa u samców jeleniowatych, która zmniejsza si wraz z wiekiem. Pélabon i Van Breukelen [1998] w 18-letnich badaniach jednej populacji saren wykazali, e wielko asymetrii poroy spada wraz z wiekiem oraz wykazuje tendencj spadkow wraz z wielkoci poroa. Pélabon i Joly [2], prowadzc badania jednej populacji danieli przez okres 4 lat, wykazali istnienie kierunkowej asymetrii dla prawej czci poroa, która zwikszała si wraz z wiekiem. Z kolei dwudziestotrzyletnie badania populacji łosi w centralnej Norwegii wykazały, e wielko asymetrii poroa spada wraz z
24 R. Dziedzic, M. Flis wiekiem i wzrostem masy ciała, co moe sugerowa, e starsze byki, bdce w lepszej kondycji, lepiej radz sobie z presj rodowiska i nakładaj bardziej symetryczne poroa [Solberg i Saether 1993]. Wyniki własne wskazuj, e u kozłów pozyskanych w 1996 r. we wszystkich grupach wiekowych z wyjtkiem kozłów najmłodszych wystpiła przewaga długoci tyki prawej, a najwiksza dysproporcja pomidzy tyk lew i praw wystpowała u kozłów 4-letnich. Z kolei u osobników pozyskanych w r. kozły najmłodsze miały identyczn długo tyki lewej i prawej. Tylko u kozłów 4-letnich rednio dłusze były tyki lewe, a u kozłów w pozostałych grupach wiekowych tego okresu tyki prawe. WNIOSKI 1. Porównywana masa tuszy kozłów w tym samym wieku z lat 1996 i była zrónicowana, przy czym wartoci rednie tej cechy nie róniły si statystycznie istotnie. 2. Masa poroa powikszała si wraz z wiekiem osobników. Wiksza była masa poroy kozłów pozyskanych w r. ni w 1996, przy czym istotne rónice (P,) wystpiły tylko w dwóch najmłodszych grupach wiekowych. 3. Współczynniki korelacji pomidzy mas tuszy a mas poroa w obu analizowanych okresach były wysokie i istotne. W 1996 r. r xy =,714, a w roku r xy =,613. 4. Najwiksze dysproporcje w redniej długoci tyk pomidzy porównywanymi okresami wystpowały u kozłów w wieku 1 3 lata i dłusze tyki miały osobniki pozyskane w r., a u kozłów starszych dysproporcje te zmniejszały si.. W cigu 3-letniego okresu na Lubelszczynie nastpiło obnienie masy tuszy kozłów we wszystkich grupach wiekowych, a masa poroy u osobników 1 3-letnich jest obecnie wysza ni 3 lat temu. 6. Na podstawie przedstawionych wyników trudno jest jednoznacznie wnioskowa o wyraniej jednokierunkowej asymetrii poroy, niemniej w 1996 r. w czterech sporód piciu grup wiekowych przewaała długo tyki prawej, a w r. długo tyki prawej wiksza była w trzech grupach wiekowych. We wszystkich grupach wiekowych rónice w długoci tyki lewej i prawej nie były statystycznie istotne. PI MIENNICTWO Andersen R. and Linnell J.D.C. 2. Irruptive potential in roe deer: density-dependent effects on body mass and fertility. J. Wildlife Management, 64, 698 76. Dziedzic R. 1991. Ocena wybranych cech fenotypowych samców saren (Capreolus capreolus L.) oraz wpływ na nie czynników rodowiskowych na przykładzie makroregionu rodkowowschodniej Polski. Rozpr. nauk. AR w Lublinie, Wyd. AR Lublin. Dziedzic R., Flis M. 26. Charakterystyka wybranych cech jakoci osobniczej samców saren (Capreolus capreolus L. 178) z Wyyny Lubelskiej. Annales UMCS, sec. EE, XXIV, 4 422. Dziedzic R., Flis M., Wójcik M., Beeger S., Olszak K. 1999. Zmiany jakoci osobniczej samców saren (Capreolus capreolus L.) na Lubelszczynie. Annales UMCS, sec. EE, XVII, 318 32.
ZMIENNO W CZASIE JAKO CI OSOBNICZEJ SAMCÓW SAREN... 2 Flis M.. Funkcjonowanie populacji kopytnych w wybranych kompleksach lenych Lubelszczyzny. Cz II Ocena jakoci osobniczej samców jeleniowatych. Annales UMCS, sec. EE, XXIII, 221 229. Kjellander P., Gaillard J.M., Hewison A.J.M. 26. Density-dependent responses of fawn cohort body mass in two contrasting roe deer populations. Oecologia 146, (4), 21 3. Kondracki J. 2. Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. Møller A. P. 1999. Asymmetry as a predictor of growth fecundity and survival. Ecology Letters 2 (3), 149 6. Pélabon C., Joly P. 2. What, if anything, does visual asymmetry in fallow deer antlers reveal? Anim. Behaviour 9 (1), 193 199. Pélabon C., Van Breukelen L. 1998. Asymmetry in antler size in roe deer (Capreolus capreolus): An index of individual and population conditions. Oecologia 116 (1 2), 1 8. Pielowski Z. 1999. Sarna. Wyd. wiat. Warszawa, 9 136. Solberg E. J., Saether B.E. 1993. Fluctuating asymmetry in the antlers of moose (Alces alces): Does it signal male quality? Proceedings of the Royal Society of London Biol. Sci. 24 (1341), 21 2. Trense W. 1981. The game-trophies of the world. Hamburg und Berlin. Verlag Paul Parey. Witek T. 1991. Warunki przyrodnicze produkcji rolnej woj. lubelskie. IUNG, Puławy. Summary. Ontogenetic quality of male roe deer was evaluated on the basis of the mass of carcass, mass of antlers, the length of the left and right beams of roebucks gained on the Lublin Upland during two open hunting seasons of 1996 and. The authors own results were juxtaposed with analogical research of this area carried out in the years 1978 1983 and 1994 1996. In the analysed years (1996 and ), there were no significant differences in the mass of carcass in comparison with the results from the years 1997 1983, but a decrease in the body mass of roebucks in each age group was visible. The mass of antlers in was higher in comparison with the mass from 1996 in each age groups. But in comparison with the results from the years 1977 1983, the mass of spikes of four-year-old and older roebucks was lower. The length of beams between 1996 and did not differ significantly, either, although in longer beams appeared among roebucks from the first three age groups, and four-year-old and older roebucks had longer beams in 1996. With reference to the research from the years 1997 1983, an increase in the length of beams in the first three age groups and a decrease among four-year-old and older roebucks were observed. Key words: roe deer, antlers, ontogenetic quality, Lublin Upland