Paweł JANISZEWSKI, Andrzej GUGOŁEK, Agnieszka GŁOWALA

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2008, Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 260 (5), Paweł JANISZEWSKI, Andrzej GUGOŁEK, Agnieszka GŁOWALA JAKOŚĆ SARNY EUROPEJSKIEJ (CAPREOLUS CAPREOLUS) BYTUJĄCEJ W WYBRANYCH ŁOWISKACH PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI QUALITY OF ROE DEER (CAPREOLUS CAPREOLUS) FROM HUNTING GROUND IN NORTH-EASTERN POLAND Katedra Hodowli Zwierząt Futerkowych i Łowiectwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. Michała Oczapowskiego 5, Olsztyn, janisz@uwm.edu.pl Abstract. The aim of the present study was to characterize the carcass weight as well as the weight and form of antlers of the European Roe Deer (Capreolus capreolus L) inhibiting in North-Eastern Poland hunting area. The experimental materials comprised the carcasses Roe deer harvested during eight hunting seasons (1998/1999 through 2005/2006). The data on 941 roe deer individuals, including 716 bucks, 169 hinds, 56 fawns were analyzed statistically. Over the entire experimental period the average carcass weight was as fallows: bucks kg, hinds kg and fawns kg. The mean antler weight of all bucks analyzed in the study was g, and was found to increase with age. The most common antler forms were 6-point (37%) and fork buck (30%). During the research period the antler weight was directly related to the carcass weight of bucks, and the coefficient of correlation between these values was Słowa kluczowe: forma poroża, masa poroża, masa tuszy, sarna europejska. Key words: antler form, antler weight, carcass weight, roe deer. WSTĘP Sarna europejska (Capreolus capreolus) wykazuje duże wahania masy ciała w zależności od warunków geograficznych, klimatycznych i środowiskowych, w których bytuje. W rejonie swojego występowania gatunek ten charakteryzuje się tendencją do zwiększania masy ciała z południa na północ. Przykładowo, rogacze we Francji i w Polsce osiągają tylko 80% masy ciała rogaczy skandynawskich, a dorosłe samice w południowej Europie rzadko przekraczają 23 kg masy ciała, podczas gdy w krajach nordyckich mogą ważyć nawet 30 kg (Dzięciołowski 2000). Potwierdza to regułę Bergmana, która mówi o zwiększaniu wielkości, a tym samym o względnym zmniejszaniu się powierzchni ciała na jednostkę masy zwierząt tego samego gatunku, w miarę przesuwania się w kierunku północno-wschodnim, czyli od strefy ciepłego klimatu ku rejonom chłodniejszym (Bobek i in. 1984). Sezonowe wahania masy ciała sarny są związane także z jakością i obfitością pokarmu w cyklu rocznym, z warunkami pogodowymi, a także z rują, ciążą i laktacją. Samce osiągają największą masę ciała w okresie przedrujowym, a samice charakteryzują się największą masą późną jesienią (Pielowski 1999). Do innych czynników, wpływających na masę ciała tego gatunku, należą: warunki klimatyczne (Mysterund i Ostbye 2006) i środowiskowe (Klein i Strandgaard 1972) oraz zagęszczenie populacji (Kjellander i in. 2006).

2 30 P. Janiszewski i in. Celem prowadzonych badań było scharakteryzowanie masy tuszy, a tym samym opisanie jakości sarny europejskiej bytującej na terenie wybranego nadleśnictwa w Polsce północno-wschodniej. Dodatkowo celem było scharakteryzowanie masy i formy poroża samców sarny, wskazujących na ich jakość osobniczą. MATERIAŁ I METODY Badania były przeprowadzone na terenie Nadleśnictwa Mrągowo. Głównymi gatunkami lasotwórczymi na obszarze badawczym były: sosna (41%), brzoza (19%), świerk (16%) i dąb (13%), a dominującymi siedliskami las świeży i las mieszany świeży (tab. 1). Tabela 1. Udział siedlisk na terenie Nadleśnictwa Mrągowo Table 1. Types of forest habitats in the Forest Division Mrągowo Rodzaj siedliska Type of habitat Udział procentowy Percentage Las świeży Fresh broadleaved forest 41 Las mieszany świeży Fresh mixed broadleaved forest 21 Bór świeży Fresh coniferous forest 7 Bór mieszany wilgotny Moist mixed coniferous forest 5 Ols Alder forest 4 Bór wilgotny Moist coniferous forest 1 Bór bagienny Marshy coniferous forest 1 Las mieszany wilgotny Moist mixed humid forest 1 Las wilgotny Moist broadleaved forest 1 Inne Other 1 Zebrane dane liczbowe dotyczyły 8 sezonów łowieckich: od 1998/1999 do 2005/2006 roku i pochodziły z dokumentacji kół łowieckich dzierżawiących obwody łowieckie na badanym terenie. Łącznie przeanalizowano dane dotyczące: 716 samców (kozłów), 169 samic (kóz) i 56 osobników w 1. roku życia (koźląt). Charakteryzując populację sarny uwzględniono następujące cechy: 1) masę tuszy kóz i koźląt (po wypatroszeniu) oraz kozłów (po wypatroszeniu i oddzieleniu głowy z porożem); 2) wiek kozłów (na podstawie wyglądu zębów bocznych). Zgodnie z obowiązującymi zasadami gospodarki łowieckiej kozły, w zależności od wieku, zaliczono do następujących klas wiekowych: I klasa samce w 2. i 3. roku życia, II klasa samce od 4. roku życia i starsze; 3) masę i formę poroża.

3 Jakość sarny europejskiej (Capreolus capreolus) Zebrane dane liczbowe opracowano statystycznie z wykorzystaniem programu Statistica 5.0 PL. Dane opisano statystycznie, podając x, s, x min, x max. Obliczono istotność różnic pomiędzy średnimi oraz współczynnik korelacji (r) pomiędzy masą tuszy i masą poroża (Bochno i in. 2001). WYNIKI I DYSKUSJA Średnia masa tuszy wszystkich analizowanych kozłów wyniosła 16,89 kg, kóz 16,73 kg, a koźląt 11,04 kg (tab. 2). Tabela 2. Masa tuszy sarny w sezonach łowieckich 1998/ /2006 Table 2. Carcass weight of roe deer in hunting seasons 1998/ /2006 Grupa Group n [szt. pcs.] Miary statystyczne Statistical measures x Kozły Buks ,89 2,52 8,00 26,00 Kozy Does ,73 2,52 8,00 22,00 Koźlęta Kids 56 11,04 1,84 6,00 16,00 s x min x max Wyniki te wskazują, że sarny z analizowanych łowisk północno-wschodniej Polski są zdecydowanie lżejsze od saren bytujących w południowo-zachodniej Litwie (Petelis i Brazatis 2003) masa tusz kozłów osiąga 23,7 kg, kóz 21,2 kg, a koźląt nieco ponad 15 kg. Są natomiast cięższe od saren z Czech, gdyż, jak podaje Vach (1993), kozły średnio ważą tam 15,21 kg, a kozy 14,92 kg. Spośród 169 analizowanych kóz największą średnią masę tuszy (17,55 kg) stwierdzono w sezonie 2003/2004, a najmniejszą (15,67 kg) w sezonie 2005/2006. Różnica ta okazała się statystycznie istotna. Najcięższe dwie samice (22 kg) zostały pozyskane w dwóch sezonach łowieckich 2000/2001 i 2004/2005, a najlżejsza samica (8 kg) w sezonie łowieckim 2002/2003 (tab. 3). Badania Kałuzińskiego (1978), przeprowadzone na terenie Wielkopolski, wykazały, że średnia masa tuszy 52 analizowanych kóz była mniejsza od określonej w badaniach własnych wynosiła 15,70 kg. Koźlęta o największej średniej masie tuszy (12,00 kg i 11,83 kg) pozyskano odpowiednio w sezonach 2000/2001 i 2004/2005. Najmniejszą średnią masę tuszy (10,00 kg i 10,42 kg) charakteryzowały się osobniki pozyskane w sezonach łowieckich 1999/2000 i 2002/2003. Nie stwierdzono statystycznych różnic pomiędzy średnią masą tuszy koźląt w poszczególnych sezonach łowieckich (tab. 3). Powyższe dane wskazują, że masa tuszy samic i ich potomstwa była stosunkowo wyrównana i mało zróżnicowana w poszczególnych analizowanych sezonach łowieckich.

4 32 P. Janiszewski i in. Tabela 3. Masa tuszy kóz i koźląt w poszczególnych sezonach łowieckich Table 3. Carcass weight of does and kids in particular hunting seasons Miary statystyczne Statistical measures Kozy Does n [szt. pcs.] x / / / /2000 Sezony łowieckie Hunting season / / / / / / / / / / / / ,33 17,25 16,79 16,50 15,95 17,55 17,39 15,67 s 2,82 2,36 2,00 2,22 2,97 2,46 2,52 2,40 Istotność różnic Significance of differences 6>8* Koźlęta Kids *P 0,05. x min 12,00 11,00 12,00 13,00 8,00 12,00 12,00 12,00 x max 21,00 21,00 22,00 20,00 20,00 21,00 22,00 20,00 n [szt. pcs.] x ,80 10,00 12,00 10,75 10,42 10,57 11,83 11,50 s 3,42 0,00 2,05 1,16 1,78 1,72 1,17 1,00 x min 6,00 10,00 10,00 9,00 8,00 9,00 10,00 11,00 x max 15,00 10,00 15,00 12,00 14,00 14,00 13,00 13,00 brak not Masa tuszy kozłów oraz masa i forma poroża Średnia masa tuszy kozłów pozyskanych w sezonie 1998/1999 (16,29 kg) była najmniejsza wśród wszystkich analizowanych i różniła się istotnie od średniej masy tuszy samców pozyskanych w sezonach 1999/2000 (17,07 kg) i 2004/2005 (17,17 kg) tab. 4. W środkowozachodniej części kraju masa tuszy rogaczy wynosi około 15 kg, w Wielkopolsce 16,5 kg, w środkowowschodnim rejonie kraju do 19 kg, w Karpatach aż do 24 kg (Fruziński i in. 1982). Dane powyższe oraz wyniki badań własnych potwierdzają duże zróżnicowanie masy tuszy sarn bytujących w Polsce. Drozd i in. (2000) wykazali w swoich badaniach zróżnicowanie w masie tuszy samców z różnych dzielnic przyrodniczo-leśnych środkowowschodniej części kraju. Najcięższe kozły pozyskiwano z terenów charakteryzujących się dużą mozaiką lasów i pól uprawnych, z przewagą małych kompleksów leśnych. Można przypuszczać, że jest to bardziej optymalny teren bytowania sarny, gdyż średnia masa tuszy kozłów, określona w tych rejonach, była większa od uzyskanej w badaniach własnych wynosiła bowiem od 15,2 aż do 19,20 kg. Niektórzy autorzy podają, że w wyniku bytowania w różnych warunkach środowiskowych wytworzyły się dwie formy ekotypowe sarna polna i sarna leśna (Graczyk 1978; Krupka 1989; Pielowski 1999). Masa tuszy sarny polnej jest większa od sarny leśnej, a różnica może osiągnąć ponad 2,5 kg. Rogacze charakteryzujące się większą masą tuszy (16,39 16,48 kg) pochodziły z terenów niezadrzewionych, a o mniejszej masie tuszy (15,26 15,49 kg) z obszarów z przewagą lasów (Brzuski i in. 1997). Spośród 716 badanych kozłów 52% to samce w I klasie wiekowej, a 48% w II klasie. W młodszej klasie wiekowej średnia masa tuszy wynosiła 15,70 kg, przy maksymalnej masie

5 Jakość sarny europejskiej (Capreolus capreolus) wynoszącej 22,00 kg. Średnia masa tuszy kozłów starszych wynosiła 18,16 kg, a najcięższa tusza w tej klasie ważyła 26 kg (tab. 5). Badania przeprowadzone przez Fruzińskiego i in. (1982) wykazały, że średnia masa 70 analizowanych samców była nieco mniejsza od masy kozłów z badań własnych, gdyż wynosiła 16,30 kg. U kozłów najmłodszych wynosiła 14,60 kg, a u najstarszych 17,30 kg. Inni autorzy również stwierdzili, ze wiek pozyskiwanych kozłów jest ważnym czynnikiem różnicującym tusze tych zwierząt. Z wyników przedstawionych przez Pielowskiego (1999) wynika, że najcięższe są kozły 4 8-letnie. Dziedzic (1991) stwierdził, że masa tuszy kozłów zwiększa się od 17,1 kg u 2-letnich, 18,4 kg u 3-letnich i, stopniowo, do 18,8 kg u 5- i 6-letnich. Również rezultaty Brzuskiego i in. (1977) wskazują, że masa tuszy rogaczy zmienia się z wiekiem od około 14 kg u 2-letnich, około 16 kg u 3-letnich do około 17 kg u 4-letnich. Średnia masa trofeum wszystkich analizowanych kozłów wynosiła 222,07 g. Najmniejszą średnią masą (203,51 g) charakteryzowały się parostki kozłów pozyskanych w sezonie łowieckim 1999/2000, a największą (235,30 g) w sezonie 2001/2002 (tab. 4). Tabela 4. Masa tuszy i poroża kozłów w poszczególnych sezonach łowieckich Table 4. Carcass and antler weight of roe bucks in particular hunting season Miary statystyczne Statistical measures Masa tuszy Carcass weight / / / /2000 Sezony łowieckie Hunting season / / / / / / / / / /2005 n / /2006 x 16,29 17,32 17,07 16,75 16,85 16,57 17,17 17,05 Istotność różnic Significance of fferences s 2,86 2,17 2,23 2,51 2,73 2,31 2,50 2,76 2,7>1* x min 10,00 13,00 12,00 10,00 10,00 12,00 10,00 8,00 x max 22,00 22,00 23,00 23,00 23,00 22,00 22,00 26,00 Masa poroża Antler weight n x 204,71 203,51 220,38 235,30 230,45 232,26 219,16 227,85 s 63,25 76,04 85,84 97,43 72,15 78,66 70,69 78,17 4,5,6>1,2* x min 83,00 70,00 65,00 64,00 83,00 90,00 83,00 34,00 x max 349,00 409,00 426,00 506,00 372,00 541,00 376,00 423,00 *P 0,05. Kozły pozyskane na terenie Nadleśnictwa Mrągowo mają mniejszą masę tuszy niż samce z zachodniej części Polski. Analizując dane z tab. 4, stwierdzono, że średnia masa tuszy osobników pozyskanych w sezonach 1998/1999 i 1999/2000 różniła się istotnie od średniej masy tusz kozłów pozyskanych w sezonach 2001/2002, 2002/2003 i 2003/2004. Badania własne potwierdziły, że podobnie jak masa tuszy, także masa poroża wzrasta wraz z wiekiem samców (tab. 5). W I klasie wiekowej średnia masa poroża wynosiła 173,80 g; najcięższe poroże w tej klasie ważyło 373 g, a najlżejsze 64 g. W II klasie wiekowej średnia masa trofeum wynosiła 273,40 g; poroże o największej masie ważyło 541 g, o najmniejszej 70,00 g.

6 34 P. Janiszewski i in. Z badań przeprowadzonych w łowiskach zachodniej części kraju, w okolicach Poznania, wynikało, że średnia masa parostków 74 kozłów, pozyskanych w sezonie 1993/1994 wynosiła 339,1 g. Natomiast średnia masa trofeum 68 samców, pozyskanych w sezonie 1994/1995, wynosiła 292,3 g (Brzuski i in. 1997). Tabela 5. Masa tuszy i poroża kozłów w poszczególnych klasach wiekowych Table 5. Carcass and antler weight in particular age group Cecha Parameter Miary statystyczne Klasa wieku Age group Statistical measures I II n Masa tuszy Carcass weight x 15,70 18,16 s 2,27 2,12 x min 8,00 10,00 x max 22,00 26,00 n Masa poroża Antler weight x 173,80 273,40 s 54,89 66,65 x min 64,00 10,00 x max 373,00 541,00 W badanym okresie wśród analizowanych parostków najwięcej było poroży w formie szóstaka (37%) i widłaka (30%). Najwyższą spotykaną formą był ósmak (rys. 1). Widłak Fork buck 30% Szóstak 6-pointer 37% Szpicak Spicker 17% Szydlarz Pricket 12% Inne Other 1% Guzikarz Knobbler 2% Ósmak 8-pointer 1% Rys. 1. Procentowy udział form poroża w analizowanej populacji kozłów Fig. 1. Percentages of various antler forms in the investigated population of Roebucks Forma szóstaka jest uważana za najczęściej spotykaną i standardową formę dorosłego samca (Pielowski 1999). Jednak stosunkowo duży udział poroży o formie widłaka może

7 Jakość sarny europejskiej (Capreolus capreolus) wskazywać, że analizowana populacja nie należy do populacji silnych. Dla porównania, Brzuski i in. (1997) stwierdzili, że samce bytujące w zachodniej części Polski aż w prawie 65% były szóstkami; widłaki stanowiły nieco ponad 14%. Z badań wynika, że współczynnik korelacji między masą tuszy a masą poroża kozłów maleje wraz z wiekiem. W I klasie wieku wynosił 0,48, natomiast w II klasie wieku 0,43. Obie te wartości były statystycznie wysokoistotne. Rozpatrując współczynnik korelacji pomiędzy masą poroża i masą tuszy wszystkich analizowanych rogaczy, stwierdzono, że jest on wysoki i wynosi 0,58 (tab. 6). Drozd i in. (2000), analizując populację kozłów w makroregionie środkowo-wschodniej części Polski, stwierdzili, że wartość współczynnika korelacji pomiędzy masą tuszy i poroża była różna w każdej z czterech analizowanych dzielnic. Najwyższy współczynnik ustalili u samców z Wyżyny Środkowolubelskiej (r = 0,49), a najniższy u kozłów z Wyżyny Wschodniolubelskiej (r = 0,33). Autorzy ww. stwierdzili także, że najniższa zależność między masą tuszy i parostków występuje u osobników najstarszych (r = 0,29), największa natomiast u najmłodszych (r = 0,46). Podobną tendencję wykazano także w badaniach własnych. Tabela 6. Współczynnik korelacji (r) pomiędzy masą tuszy i masą poroża sarn rogaczy Table 6. Coefficient of correlation (r) between carcass and antler weight Klasa wieku n r Age group I 369 0,48** II 347 0,34** Ogółem Total 716 0,58** **P 0,01. WNIOSKI 1. Średnia masa tuszy saren bytujących na terenie Nadleśnictwa Mrągowo wynosiła w przypadku kozłów 16,89 kg, kóz 16,55 kg, koźląt 11,04 kg. 2. Masa tuszy kozłów, kóz i koźląt była zróżnicowana w poszczególnych sezonach łowieckich, jednak w przypadku koźląt różnice te nie były statystycznie istotne. 3. Średnia masa poroża u analizowanych kozłów wynosiła 222,07 g. Masa poroża wzrasta z wiekiem samców w I klasie wiekowej wynosiła 173,80 g, a w II klasie 273,40 g. 4. Najczęściej występującymi formami poroża kozłów były szóstak (37%) i widłak (30%). 5. Masa poroża była uzależniona od masy tuszy samców; współczynnik korelacji wyniósł 0,58. PIŚMIENNICTWO Bobek B., Morow K., Perzanowski K Ekologiczne podstawy łowiectwa. PWRiL, Warszawa. Bochno R., Lewczuk A., Michalik D Biometria stosowana. Wydaw. UWM, Olsztyn. Brzuski P., Bresiński W., Hędrzak M Sarna modele i efekty gospodarowania. PZŁ, Warszawa.

8 36 P. Janiszewski i in. Drozd L., Pięta M., Piwniuk J Masa ciała i poroża u samców sarn w makroregionie środkowowschodniej Polski. Sylwan 11, Dziedzic R Ocena wybranych cech genotypowych samców saren (Capreolus capreolus L.) oraz wpływ na nie czynników środowiskowych na przykładzie makroregionu środkowowschodniej Polski. Rozpr. AR Lubl Dzięciołowski R Sarna zwierze ciągle nieznane. Łowiec Pol. 5, Fruziński B., Kałuziński J., Baksalary J Weight and body measurement of forest and Fidel roe deer. Acta Theriol. 27, Graczyk R Charakter powiązań ekologicznych populacji sarn (Capreolus capreolus L.) z ekosystemem leśnym i polnym. Rocz. AR Pozn. 24, Kałuziński J Badania biometryczne i obserwacje biologiczne sarny (Capreolus capreolus L.) populacji polnej. Rocz. AR Pozn. 24, Kjellander P., Gaillard J.M., Hewison A.J.M Density dependent responses of fawn cohort body mass in two contrasting roe deer populations. Oecologia 146 (4), Klein D.A., Strandgaard H Factors affecting growth and body size of Roe deer. J. Wildl. Manag. 36 (1), Łowiectwo Red. J. Krupka. PWRiL, Warszawa. Mysterund A., Ostbye E Effect of climate and density on individual and population growth of roe deer Capreolus capreolus at northern latitudes: The Lier valley, Norway. Wildlife Biol. 12 (3), Petelis K., Brazaitis G Morphometric data on the field ecotype roe deer in Southwest Lithuania. Acta Zool. Lit. 13, Pielowski Z Sarna. Wydaw. Świat. Warszawa. Vach M Srnci zver. Silvestris, Uhlirskie Janovice.