Anatomia zębów stałych

Anatomia zębów stałych i stomatologia zachowawcza w ćwiczeniach fantomowych podręcznik dla studentów stomatologii pod redakcją Danuty Piątowskiej pierwszy e-book stomatologiczny

Opracowanie redakcyjne, korekta mgr Tomasz Hankiewicz, dr n. med. Tomasz Maria Kercz Opracowanie graficzne, DTP mgr inż. Aleksandra Kardas Ilustracje Aleksandra Ignasiak Copyright by Bestom DENTOnet.pl Sp. z o.o. 2009 Wydanie I ISBN 978-83-927915-4-6 BESTOM DENTOnet.pl ul. Wigury 15a, 90-302 Łódź tel. +48 42 637-02-77 fax +48 42 676-28-27 e-mail: bestom@bestom.pl www.bestom.pl 2

3

1 Anatomia zębów stałych... 7 Wstęp do anatomii zębów... 9 Terminologia używana do określenia powierzchni zębów... 13 Terminologia używana do określenia budowy anatomicznej zębów... 16 Terminologia związana z oznaczaniem zębów w łuku... 16 Układ zębów stałych... 19 Siekacze... 21 Siekacze górne... 22 Siekacze dolne... 25 Kły... 26 Kły górne... 26 Kły dolne... 27 Przedtrzonowce... 28 Przedtrzonowce górne... 29 Przedtrzonowce dolne... 30 Trzonowce... 32 Trzonowce górne... 32 Trzonowce dolne... 35 2 Metodyka opracowania ubytków część ogólna... 39 3 Metodyka opracowania i wypełniania ubytków - część szczegółowa... 53 Ubytki klasy I... 55 Lakowanie.... 55 Poszerzone lakowanie... 57 Metoda PRR... 58 Wypełnianie materiałem złożonym... 60 Wypełnianie amalgamatem... 62 4

Ubytki klasy II... 64 Wariant 1 - wypełnianie cementem szkłojonomerowym... 64 Wariant 2 - wypełnianie materiałem złożonym... 67 Wariant 3 - wypełnianie amalgamatem... 73 Wariant 4 - wypełnianie amalgamatem... 79 Ubytek klasy III... 79 Ubytek klasy IV... 83 Ubytki klasy V... 89 Wypełnianie materiałem złożonym... 89 Wypełnianie amalgamatem... 89

6

ROZDZIAŁ 1 Anatomia zębów stałych ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Zewnętrzna budowa anatomiczna korzenia zęba Układ zębów stałych Prawidłowy układ zębów mlecznych i stałych ZĘBY SIECZNE (SIEKACZE) Siekacze górne, siekacze dolne KŁY Kieł górny, kieł dolny PRZEDTRZONOWCE Przedtrzonowce górne Przedtrzonowce dolne TRZONOWCE Trzonowce górne Trzonowce dolne

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH uzębieniu człowieka występują dwa W rodzaje zębów: mleczne (ang. primary lub deciduous teeth) i stałe (ang. permanent teeth). Zęby mleczne w liczbie 20 są obecne u dzieci od 2 do 6 roku życia. 10 zębów znajduje się w szczęce i 10 w żuchwie. Od 6 roku życia zaczynają się wyrzynać pierwsze zęby stałe i w wieku 12-13 lat uzębienie mleczne zostaje zastąpione przez uzębienie stałe. W uzębieniu stałym są 32 zęby. Zęby mleczne można podzielić na: siekacze, kły i trzonowce (ryc. I-1), a zęby stałe na: siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowce (ryc. I-2). Jak wynika z przedstawionych rycin, w uzębieniu mlecznym nie ma zębów przedtrzonowych i trzecich zębów trzonowych zwanych zębami ósmymi lub zębami mądrości. Zęby mleczne przypominają kształtem zęby stałe. Istnieją jednak dość wyraźne różnice pomiędzy tymi dwoma rodzajami zębów, których znajomość ma duże znaczenie praktyczne ze względu na odmienny sposób leczenia. Ryc. I-1. Zęby mleczne. Widok od strony powierzchni żującej. 9

ROZDZIAŁ 1 Ryc. I-2. Zęby stałe. Widok od strony powierzchni żującej. 10

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Różnice pomiędzy zębami mlecznymi a stałymi są następujące: Zęby mleczne są mniejsze niż zęby stałe. Czasami jednak różnica wielkości może być niewielka. Czynnikiem decydującym wtedy o rozpoznaniu jest miejsce zajmowane przez ząb w łuku zębowym. Zęby mleczne mają barwę biało-niebieską, a zęby stałe biało-żółtą. Pomiędzy koroną a korzeniem (korzeniami) zębów mlecznych znajduje się wałek szkliwa (ryc. I-3) otaczający koronę zwany obręczą zęba (łac. cingulum dentis). Korzenie zębów mlecznych są mniejsze i cieńsze niż korzenie zębów stałych. W trzonowcach mlecznych korzenie są szeroko rozstawione, ponieważ obejmują zawiązki zębów stałych (ryc. I-3). Zęby mleczne mogą być rozchwiane. Jest to ruchomość fizjologiczna wynikająca z resorpcji ich korzeni w okresie poprzedzającym wypadnięcie. Rozchwianie zębów stałych jest objawem patologicznym. Zęby mleczne są ustawione w kości szczęki lub żuchwy bardziej pionowo niż zęby stałe. Ryc. I-3. Zęby trzonowe mleczne. Ryc. I-4. Schematyczna budowa kła górnego. ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH W każdym zębie, zarówno mlecznym jak i stałym można wyróżnić koronę zęba (łac. corona dentis), szyjkę zęba (łac. collum dentis) i korzeń zęba (łac. radix dentis) (ryc. I-4). Ząb zbudowany jest z czterech tkanek: szkliwa, zębiny, cementu korzeniowego i miazgi. Miazga wypełnia jamę zęba (ryc. I-5). Szkliwo, zębina i cement korzeniowy są w znacznym stopniu zmineralizowane. Natomiast miazga jest bogato unaczynioną i unerwio- Ryc. I-5. Pionowy przekrój przez korzeń i koronę górnego kła. 11

ROZDZIAŁ 1 ną tkanką łączną. Tkanki twarde otaczają ją i chronią przed szkodliwymi czynnikami w jamie ustnej. Szkliwo jest najtwardszą tkanką ciała człowieka. Zawiera 95% hydroksyapatytów wapnia (związki nieorganiczne), 4% wody i tylko 1% związków organicznych. Rozwija się z narządu szkliwotwórczego i jest produktem wyspecjalizowanych komórek nabłonkowych tego narządu zwanych ameloblastami. Jest pochodzenia ektodermalnego. Szkliwo pokrywa anatomiczną koronę zęba (ryc. I-5). Cement korzeniowy pokrywa cienką warstwą (50-100 μm) korzeń zęba. Składa się w 65% z hydroksyapatytów wapnia, w 23% ze związków organicznych (głównie włókna kolagenowe) i w 12% wody. Jego twardość można porównać do twardości kości a grubość do grubości kartki papieru. Zębina jest twardą, żółtawą tkanką stanowiącą większość tkanek zęba (ryc. I-5). Znajduje się pod szkliwem i cementem korzeniowym. W zdrowym zębie nie jest widoczna. Można ją dopiero zobaczyć po uszkodzeniu szkliwa przez próchnicę, starcie patologiczne lub na zdjęciu rtg. Składa się w 70% z hydroksyapatytów szkliwa, w 18% z włókien kolagenowych (związki organiczne) i 12% wody. Jest więc tkanką twardszą niż cement, ale mniej twardą aniżeli szkliwo. Ma to swoje znaczenie kliniczne. Zębina rozwija się z embrionalnej brodawki zębowej. Jest pochodzenia mezodermalnego. Komórki, które tworzą zębinę nazywają się odontoblastami. Są zlokalizowane w zębie na granicy miazgi i zębiny. Część zęba, w obrębie której szkliwo styka się z cementem korzeniowym nosi nazwę szyjki zęba lub połączenia szkliwno-cementowego (ang. cemento-enamel junction). Stosunki w obrębie szyjki zęba są różne. W 60% przypadków cement korzeniowy zachodzi nieznacznie na szkliwo, w 30% styka się ze szkliwem, a w 10% pomiędzy szkliwem a cementem pozostaje odkryta zębina. Ma to również znaczenie kliniczne. Miazga wypełnia jamę zęba. Jest bogato unaczynioną i unerwioną tkanką łączną. Za pomocą tzw. pęczka naczyniowo-nerwowego miazga łączy się przez otwór wierzchołkowy (anatomiczny) z kością szczęki lub żuchwy. Miazga, podobnie jak zębina, rozwija się z brodawki zębowej. Funkcje miazgi są następujące: 1 komórki miazgi odontoblasty stale tworzą nową zębinę (tzw. zębinę wtórną); 2 zakończenia nerwowe miazgi reagują bólem na ciepło, zimno, słodycze, uraz, próchnicę, nawiercanie wiertłem; 3 naczynia miazgi dostarczają środków odżywczych dla odontoblastów, które stale produkują zębinę wtórną; 4 miazga może bronić się przed próchnicą lub zranieniem i wytwarzać przez odontoblasty nowe warstwy zębiny (tzw. zębina reparacyjna). Korona zęba anatomiczna jest to ta część zęba, która pokryta jest szkliwem. Oprócz pojęcia korony anatomicznej istnieje pojęcie korony klinicznej i korony protetycznej. Korona kliniczna odnosi się do tej części zęba, która jest widoczna w jamie ustnej. U młodego pacjenta ze zdrowym przyzębiem, korona kliniczna będzie pokrywała się z koroną anatomiczną. U pacjenta starszego lub z chorobą przyzębia, korona kliniczna będzie dłuższa od korony anatomicznej. I odwrotnie, u dziecka z wyrzynającymi się zębami korona kliniczna będzie krótsza od korony anatomicznej. Przez koronę protetyczną należy rozumieć sztuczną koronę metalową, porcelanową, 12

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH kompozytową lub akrylową wykonaną przez technika dentystycznego. Terminologia używana dla określenia powierzchni zębów Zęby, zarówno stałe jak i mleczne, mają cztery powierzchnie i jeden brzeg, lub pięć powierzchni w zależności od grupy zębów do której dany ząb należy. 1 Powierzchnia zwrócona na zewnątrz łuku zębowego w zębach przednich nosi nazwę powierzchni wargowej, a w zębach przedtrzonowych i trzonowych powierzchni policzkowej. 2 Powierzchnia zwrócona do wnętrza jamy ustnej (w kierunku języka) nosi nazwę powierzchni językowej. 3 Powierzchnia zębów bocznych, czyli przedtrzonowców i trzonowców, która styka się w warunkach prawidłowych z taką samą powierzchnią zębów przeciwstawnych nosi nazwę powierzchni żującej lub okluzyjnej. Posiada guzki, które ułatwiają żucie pokarmów. 4 Zęby przednie (siekacze i kły) nie mają powierzchni żującej, ale posiadają brzeg sieczny, który służy do odcinania i rozdrabniania pokarmów. 5 Każdy ząb w warunkach prawidłowych ma dwie powierzchnie styczne. Wyjątek stanowi ząb mądrości, który zajmuje ostatnie miejsce w szeregu zębów szczęki lub żuchwy. Powierzchnia styczna może być mezjalna (bliższa) lub dystalna (dalsza). Wynika stąd fakt, że każda powierzchnia dystalna jednego zęba dotyka lub jest blisko powierzchni mezjalnej następnego zęba. Wyjątek stanowią siekacze centralne, które stykają się wyłącznie powierzchniami mezjalnymi. Jeśli istnieje pomiędzy nimi przestrzeń to powstaje tzw. diastema (ryc. I-6). Powierzchnie styczne bywają również określane jako proksymalne. Ryc. I-6. Diastema pomiędzy centralnymi siekaczami górnymi. 13

ROZDZIAŁ 1 6 W celu bardziej precyzyjnego określenia pewnych zmian fizjologicznych lub patologicznych zęba należy poprowadzić poziome linie przez koronę i korzeń zęba. W ten sposób korona zostanie podzielona na: część przyszyjkową, środkową, sieczną (lub żującą) (ryc. I-7a). Podobnie dzieląc korzeń uzyskamy część: przyszyjkową, środkową i wierzchołkową (ryc. I-7a). Podział liniami pionowymi korony daje nam część dystalną, środkową i mezjalną (ryc. I-7b). 7 Na koronie zęba rozróżnia się szereg kra wędzi. Zęby przednie mają cztery krawędzie: 1 krawędź wargowo-mezjalną, 2 krawędź wargowo-dystalną, 3 krawędź językowo-mezjalną, 4 krawędź językowo-dystalną. Zęby boczne mają osiem krawędzi: 1 krawędź policzkowo-mezjalną, 2 krawędź policzkowo-dystalną, 3 krawędź językowo-mezjalną, 4 krawędź językowo-dystalną, 5 krawędź żująco-policzkową, 6 krawędź żująco-językową, 7 krawędź żująco-mezjalną, 8 krawędź żująco-dystalną. Punkt w którym trzy powierzchnie zęba stykają się z sobą nosi nazwę punktu krawędzi (ang. point angles). Ważnym pojęciem ze względów klinicznych jest stosunek długości korony do korzenia (ang. rootto-crown ratio). Na przykład stosunek długości korony do korzenia kła szczęki wynosi 1,56 co oznacza, że korzeń jest półtora raza dłuższy od korony (ryc. I-4). Taki ząb stanowi dobry filar dla utrzymania odbudowy protetycznej. Natomiast siekacz centralny ma stosunek korony do korzenia zbliżony do jedności (1,16) co oznacza, że korzeń jest tylko niewiele dłuższy od korony i taki ząb nie stanowi dobrego filaru. Ryc. I-7a. Podział poziomy i pionowy kła górnego. Widok od strony wargowej (po lewej stronie), widok od strony mezjalnej (po prawej stronie). Ryc. I-7b. Podział poziomy i pionowy trzonowca dolnego. Widok od strony policzkowej (po lewej stronie), widok od strony mezjalnej (po prawej stronie). 14

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Terminologia używana do określenia budowy anatomicznej zębów Zęby przedtrzonowe i trzonowe posiadają tzw. guzki zębowe. Liczba, wielkość i kształt guzków są różne w zależności od rodzaju zęba. Kły ze względu na obecność jednego guzka na szczycie korony noszą dodatkowo nazwę zębów jednoguzkowych. Guzki posiadają szczyty, krawędzie i stoki guzków. Szczytem guzka jest jego najwyższa część na powierzchni żującej zębów trzonowych i przedtrzonowych. Każdy guzek ma swoją nazwę. Dla przykładu przedtrzonowe posiadają dwa guzki jeden policzkowy od strony policzka a drugi językowy od strony języka (ryc. I-8). Każdy guzek ma cztery krawędzie i swoim kształtem przypomina piramidę. Guzki połączone są ze sobą poprzecznymi grzbietami szkliwnymi, które biegną pomiędzy guzkami policzkowymi i językowymi. Na powierzchni językowej zębów przednich występuje w 1/3 przyszyjkowej zgrubienie szkliwa cingulum (łac. cingulum dentis). Podobne zgrubienia szkliwa występują na powierzchni policzkowej trzonowców i wszystkich zębów mlecznych. Na brzegu siecznym świeżo wyrzniętych zębów stałych występują trzy guzki zwane mamelonami (ryc. I-9). W uzębieniu dojrzałym mamelony nie są widoczne, ponieważ ścierają się w wyniku kontaktu z przeciwstawnymi zębami. Jeśli w wyniku wady zgryzu (np. zgryz otwarty) zęby nie kontaktują się ze sobą, mamelony pozostają widoczne. Na powierzchni wargowej świeżo wyrzniętych zębów widoczne są tzw. perikimata. Są to warstwy szkliwa biegnące w postaci fali poprzecznie do długiej osi zęba. Perikimata, podobne do mamelonów, ulegają starciu w wyniku jedzenia a nawet szczotkowania zębów. Ryc. I-8. Powierzchnia żująca przedtrzonowca górnego pierwszego; x guzek policzkowy przypomina piramidę. Ryc. I-9. Mamelony na brzegu siecznym wyrzynających się siekaczy dolnych stałych. Ryc. I-10. Przedtrzonowiec górny pierwszy. 15

ROZDZIAŁ 1 Na powierzchni żującej zębów trzonowych i przedtrzonowych spotyka się liczne bruzdy (ang. grooves). Każdy z zębów tej grupy posiada bruzdę centralną od której odchodzą bruzdy mezjalno-policzkowe, dystalno-policzkowe, dystalno-językowe i mezjalno-językowe (ryc. I-10). Poza bruzdami wyróżnia się zagłębienia (ang. fossa) i dołki (ang. pits). Najpopularniejszym dołkiem jest dołek zębowy zwany też otworem ślepym (łac. foramen coecum), który występuje na powierzchni językowej siekaczy górnych bocznych i powierzchni policzkowej trzonowców dolnych. Dołki i zagłębienia są często miejscem, gdzie zaczyna się próchnica. Zewnętrzna budowa anatomiczna korzenia zęba cal foramina). W tym miejscu naczynia i nerwy wchodzą do miazgi zęba (ryc. I-5). Poza otworem anatomicznym istnieje tzw. otwór fizjologiczny zwany też połączeniem cementowozębinowym (ang. cemento-dentinal junction), w którym, jak na to wskazuje nazwa, cement korzeniowy łączy się z zębiną. W miejscu tym następuje również zwężenie kanału korzeniowego (ryc. I-5). Zęby przedtrzonowe i trzonowe mają więcej niż jeden korzeń. Miejsce podziału zęba na dwa, trzy korzenie nosi nazwę furkacji. Bifurkacja to podział na dwa korzenie, a trifurkacja na trzy (ryc. I-11). Terminologia związana z oznaczeniem zębów w łuku Korzeń anatomiczny zęba jest pokryty cementem korzeniowym. Kończy się wierzchołkiem, na którym często jest widoczny (w zębach usuniętych) otwór zwany otworem wierzchołkowym lub otworem anatomicznym (ang. api- Jak wspomniano wcześniej, zębów mlecznych jest 20 a stałych 32. Rozmieszczenie zębów zarówno w szczęce jak i żuchwie jest symetryczne. Ryc. I-11. Trifurkacja korzeni zęba trzonowego górnego i bifurkacja korzeni zęba przedtrzonowego górnego. 16

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Proste oznaczenia zębów dla celów praktycznych i naukowych było przez wiele lat problemem. W 1861 roku austriacki dentysta Adolf Zsigmondy zaproponował sposób, który szybko przyjął się na całym świecie i do niedawna był jeszcze w Polsce spotykany. Zsigmondy oznaczył zęby cyframi od 1 do 8 (od siekacza przyśrodkowego do trzonowca trzeciego) dla lewej i prawej strony ciała w szczęce i żuchwie. Rozmieszczenie to ilustruje ryc. I-12. Zsigmondy wpisał cyfry w układ dwóch kresek pionowej i poziomej. Kreska pozioma miała oddzielać zęby górne od dolnych, kreska pionowa lewe od prawych. Przykładowo, siekacze centralne oznaczono: siekacz górny przyśrodkowy 1, a siekacz górny przyśrodkowy 1. W ten sam sposób oznaczono pozostałe zęby. W Polsce do niedawna stosowano powszechnie system Haderupa z poprawką Allerhanda. W systemie tym poszczególne zęby oznacza się numerami od 1 do 8 podobnie jak w systemie Zsigmondy ego, a zęby mleczne za pomocą cyfr rzymskich od I do V. Zęby szczęki oznacza się przez znak plus, zęby żuchwy przez minus postawiony dla zębów strony prawej po prawej stronie cyfry, a dla strony lewej po jej lewej stronie. W tym systemie centralne siekacze szczęki oznaczamy: siekacz górny przyśrodkowy prawy: 1+, a siekacz górny przyśrodkowy lewy: +1. W ten sam sposób oznaczono pozostałe zęby. Obecnie istnieją dwa systemy oznakowania zębów: tzw. System Międzynarodowy przyjęty przez Międzynarodową Federację Dentystyczną (FDJ) obowiązujący w Europie i System Uniwersalny obowiązujący w USA. W Systemie Międzynarodowym dodano przed cyfrą zęba, znaną z systemu Zsigmondy ego, oznakowanie ćwiartki jamy ustnej, z której ząb pochodzi (ryc. I-13, I-14). strona prawa 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 strona prawa V IV III II I V IV III II I 1 ćwiartka 18 17 16 15 14 13 12 11 21 22 23 24 25 26 27 28 48 47 46 45 44 43 42 41 31 32 33 34 35 36 37 38 3 ćwiartka Ryc. I-13. Międzynarodowy System Europejski dla zębów stałych 5 ćwiartka 2 ćwiartka 6 ćwiartka 55 54 53 52 51 61 62 63 64 65 85 84 83 82 81 71 72 73 74 75 7 ćwiartka ZĘBY STAŁE szczęka żuchwa ZĘBY MLECZNE szczęka żuchwa I II III IV V I II III IV V Ryc. I-12. System Zsigmondy ego. 4 ćwiartka 8 ćwiartka Ryc. I-14. Międzynarodowy System Europejski dla zębów mlecznych. strona lewa strona lewa 17

ROZDZIAŁ 1 W tym systemie centralne siekacze szczęki oznaczamy: siekacz górny przyśrodkowy prawy: 11 (mleczny: 51) siekacz górny przyśrodkowy lewy: 21 (mleczny: 61) W Systemie Uniwersalnym oznacza się zęby wyłącznie za pomocą numerów od 1 do 32. Numer 1 oznacza trzonowiec górny trzeci prawy, a siekacz górny przyśrodkowy prawy będzie miał numer 8, a lewy 9, zęby mleczne natomiast oznacza się literami alfabetu od A do T. W Polsce obowiązuje System Międzynarodowy FDI. Przed szczegółowym opisem budowy zęba należy zaznajomić się z tzw. cechami Mühlreitera (ryc. I-15), które pozwalają odróżnić z której strony ząb pochodzi. Są takie trzy cechy: cecha wypukłości korony, cecha korzenia, cecha kąta. Przez cechę wypukłości korony rozumie się większą wypukłość mezjalnej części powierzchni wargowej korony zęba aniżeli części dystalnej (ryc. I-15a). Zachowanie cechy wypukłości korony jest bardzo ważne przy odbudowie zęba. Należy pamiętać, że korona jest najbardziej wypukła w połowie wysokości korony. Odtworzenie prawidłowe tej wypukłości materiałem złożonym lub koroną protetyczną zapobiega zsuwaniu się pokarmu w kierunku dziąsła, co może prowadzić do uszkodzenia dziąsła i stanów zapalnych. Cecha kąta dotyczy tylko zębów przednich. Kąt jaki tworzy brzeg sieczny zębów przednich z powierzchnią styczną mezjalną jest ostry (zbliżony do prostego), a ten sam kąt od strony dystalnej jest łagodnie zaokrąglony (ryc. I-15b). Przez cechę korzenia należy rozumieć odchylenie korzenia od długiej osi zęba w stronę z której ząb pochodzi (ryc. I-15c). Ryc. I-15. Cechy Mühleitera, a cecha wypukłości korony, b cecha korzenia, c cecha kąta. 18

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Układ zębów stałych Zęby zarówno szczęki jak żuchwy ustawione są w łuku zębowym. Przez łuk zębowy rozumie się uszeregowany układ zębów szczęki lub żuchwy. W szczęce nazywa się on łukiem zębowym górnym, a w żuchwie łukiem zębowym dolnym. W łuku zębowym zęby kontaktują się ze sobą poprzez punkty styczne. Punktów stycznych jest w łuku zębowym piętnaście. Określając miejsce styczne jako punkt ma się na myśli nie punkt geometryczny, ale miejsce zetknięcia się dwóch sąsiednich zębów. U dzieci i osób młodych punkty styczne są zbliżone do punktów geometrycznych, natomiast u osób dorosłych i starych przeważnie mają kształt płaszczyzny. Dzieje się tak ponieważ zęby ścierają się w punktach stycznych na skutek tarcia jednej powierzchni stycznej o drugą. Mimo ścierania się zębów w punktach stycznych nie powstają między nimi wolne przestrzenie. Dzieje się to na skutek powolnego przesuwania się wszystkich zębów w kierunku płaszczyzny pośrodkowej ciała. Ruch ten nosi nazwę fizjologicznej wędrówki zębów. Skutkiem tego łuk zębowy skraca się w ciągu życia człowieka nawet o 1,5 cm. Punkty styczne zawsze znajdują się w 1/3 powierzchni siecznej korony lub w 1/3 środkowej korony. Punkty styczne nigdy nie występują w 1/3 przyszyjkowej korony (ryc. I-16). Punkty styczne pełnią w uzębieniu człowieka następujące ważne funkcje: stabilizują zęby w łuku zębowym, zapobiegają wtłaczaniu jedzenia w kierunku dziąsła, co może prowadzić do próchnicy i chorób przyzębia, chronią brodawki międzyzębowe. Jeśli zęby nie kontaktują się ze sobą powstaje przestrzeń zwana diastemą (ryc. I-6). Diastemy najczęściej powstają pomiędzy zębami siecznymi górnymi. Przestrzeń znajdującą się pomiędzy dwoma kontaktującymi ze sobą zębami można podzielić na oddzielne nisze międzyzębowe (wargową, policzkową, językową, zgryzową i sieczną). Nisze mają kształt trójkąta, którego wierzchołkiem jest punkt styczny (ryc. I-16). Ryc. I-16. Siekacze dolne. Punkty styczne, nisze dziąsłowe, nisze sieczne. 19

ROZDZIAŁ 1 Ryc. I-17. I klasa zgryzu według Angle a. Brzegi sieczne siekaczy górnych przykrywają w 1/3 brzegi sieczne siekaczy dolnych. Ryc. I-18. I klasa zgryzu według Angle a. Odcinek boczny. Guzki policzkowe trzonowców górnych wchodzą w bruzdy mezjalno-policzkowe trzonowców dolnych. 20

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Przestrzeń międzyzębowa składa się z dwóch trójkątnych nisz międzyzębowych. W przypadku zdrowego przyzębia zajmuje ją brodawka międzyzębowa. Niekiedy przestrzeń ta nazywana jest niszą przyszyjkową lub dziąsłową. Prawidłowo wykonane wypełnienie (amalgamat, kompozyt) chroni brodawkę międzyzębową przed wtłoczeniem przez punkt styczny jedzenia do przestrzeni międzyzębowej. Nisza zgryzowa lub sieczna jest to przestrzeń przez którą przechodzi nić dentystyczna aby wejść do przestrzeni międzyzębowej (ryc. I-16). Prawidłowy układ zębów mlecznych i stałych Zęby, zarówno szczęki jak i żuchwy, są ułożone w kształcie łuku. Każda sytuacja w której następuje zetknięcie się zębów górnych i dolnych nosi miano zgryzu (łac. articulatio). Zgryz powstaje więc podczas mówienia, żucia pokarmów, odgryzania kęsów itp. Natomiast zwarcie (łac. occlusio) jest tylko jedną z faz zgryzu. Zachodzi wówczas gdy między zębami szczęki i żuchwy powstaje maksymalna liczba punktów zetknięcia. Prawidłowy kontakt zębów w zwarciu nazywamy zwarciem idealnym. Zwarcie idealne zostało opisane i sklasyfikowane w początkach XX wieku przez Edwarda M. Angle a i określone jako klasa I. W tej klasie każdy ząb łuku zębowego kontaktuje się z dwoma zębami łuku przeciwstawnego. Wyjątek stanowią zęby ósme szczęki, które kontaktują się tylko z zębami ósmymi żuchwy i siekacze centralne żuchwy, które kontaktują się tylko z siekaczami centralnymi szczęki. Pozostałe cechy klasy I wg Angle a są następujące: brzegi sieczne siekaczy górnych przykrywają w 1/3 brzegi sieczne siekaczy dolnych (ryc. I-17), zęby boczne szczęki są nieznacznie cofnięte w stosunku do zębów bocznych żuchwy (ryc. I-18) a guzek mezjalno-policzkowy pierwszego trzonowca szczęki jest ustawiony bezpośrednio w mezjalno-policzkowej bruździe pierwszego trzonowca żuchwy. Wzajemny układ tych dwóch trzonowców (wyrzynają się jako pierwsze zęby stałe) jest kluczowy (ang. key-factor) dla określenia I klasy zwarcia. SIEKACZE Siekacze są zębami położonymi najbliżej linii pośrodkowej ciała. W szczęce znajdują się cztery siekacze: dwa przyśrodkowe zwane też siekaczami centralnymi i dwa boczne. W żuchwie znajdują się również cztery siekacze: dwa przyśrodkowe (centralne) i dwa boczne. Powierzchnie dystalne siekaczy centralnych kontaktują się z powierzchniami mezjalnymi siekaczy bocznych. Miejsce kontaktu nazywa się punktem stycznym. Brak kontaktu pomiędzy siekaczami centralnymi lub centralnymi i bocznymi nazywa się diastemą (ryc. I-6). Siekacze pełnią następującą funkcję: odcinają kęsy pożywienia (siekacze dolne pracują jak ruchomy nóż, siekacze górne są nieruchome), ułatwiają prawidłową wymowę (ludzie pozbawieni zębów przednich seplenią), kształtują zewnętrzny zarys warg (funkcja estetyczna), pomagają w cofaniu się żuchwy po powierzchniach językowych zębów szczęki (jeszcze przed kontaktem zębów bocznych). 21

ROZDZIAŁ 1 Siekacze mają pewne cechy wspólne. Korony ich przypominają kształtem dłuto lub łopatę. Powierzchnie wargowe są wypukłe, a językowe wklęsłe. Powierzchnie styczne są trójkątne z wierzchołkiem zwróconym w kierunku brzegu siecznego. Pomiędzy dwoma kontaktującymi się ze sobą za pomocą punktu stycznego zębami powstaje przestrzeń międzyzębowa przypominającą kształtem klin. Przestrzeń ta w warunkach prawidłowych wypełniona jest brodawką międzyzębową. Wszystkie siekacze mają pojedynczy, stożkowaty korzeń. U dzieci na brzegu siecznym świeżo wyrzniętych siekaczy widoczne są trzy ząbki zwane mamelonami (ryc. I-9). Wszystkie siekacze mają cztery powierzchnie (wargową, językową, mezjalną, dystalną) i jeden brzeg sieczny. W przypadkach patologicznego ścierania się zębów, brzeg sieczny zamienia się w powierzchnię. Zęby sieczne różnią się między sobą szerokością i długością korony, jak również długością korzenia. Różnice w długości zębów mogą dochodzić nawet do 16 mm. Siekacze górne Siekacz górny przyśrodkowy (centralny) ma największą spośród siekaczy koronę, kształtem podobną do łopaty. Powierzchnia wargowa korony jest wypukła. W 1/3 przysiecznej tej powierzchni znajdują się dwie płytkie pionowe bruzdy, które oddzielają trzy lekko wypukłe wałki szkliwa dzieląc powierzchnię wargową na część: mezjalną, środkową i dystalną (ryc. I-19). Największa wypukłość korony znajduje się przeważnie w połowie wysokości korony. Brzeg sieczny jest prosty lub delikatnie zakrzywiony. Cecha wypukłości korony i cecha kąta Mühlreitera jest wyraźnie zaznaczona. Punkt styczny na powierzchni mezjalnej jest położony niżej (bliżej brzegu siecznego) niż na powierzchni dystalnej, gdzie położony jest bliżej dziąsła. Powierzchnia językowa siekacza centralnego jest wklęsła (ryc. I-20). Po obu jej stronach przebiegają dwa wałki szkliwa zwane listwami brzeżnymi. Listwy te zbiegają się przy szyjce zęba tworząc w tym miejscu tzw. guzek zębowy. Udowodniono, że guzek zębowy jest szczątkową formą obręczy zęba (łac. cingulum dentis), która występuje w zębach stałych ssaków i zębach mlecznych człowieka. Istnieje wiele odmian morfologicznych guzka zębowego, co potwierdza hipotezę o jego szczątkowym pochodzeniu. Powierzchnie styczne są niewielkie. Mają kształt klina i bez specjalnej granicy przechodzą w powierzchnie wargową i językową. Natomiast bardzo wyraźna granica istnieje na powierzchni stycznej pomiędzy szkliwem a cementem korzeniowym. Tworzy ją linia szkliwa, wyraźnie wypukła w kierunku brzegu siecznego (ryc. I-20). Wklęsłość powierzchni językowych siekaczy górnych (dobrze widoczna od strony stycznej) odgrywa ważną rolę przy zamykaniu zębów i ustaleniu tzw. zwarcia centralnego. Po tej powierzchni bowiem w ruchu zwierania szczęk przesuwają się brzegi sieczne siekaczy dolnych. Powierzchnie styczne siekaczy różnią się nieznacznie. Powierzchnia mezjalna jest bardziej płaska i szersza aniżeli powierzchnia dystalna. Korzeń siekacza przyśrodkowego (centralnego) jest pojedynczy i ma kształt wydłużonego stożka. Na ogół jest prosty. Nieznaczne zakrzywienie może występować tylko w części wierzchołkowej. Na powierzchni mezjalnej korzeni występuje w części środkowej nieznaczna bruzda. 22

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Przeciętne wymiary siekacza górnego przyśrodkowego (wg Woelfela) szerokość korony 8,6 mm długość korony 11,2 mm długość całego zęba 23,6 mm Siekacz górny boczny jest podobny do siekacza centralnego, jednak znacznie od niego mniejszy. Ząb ten cechuje duża różnorodność kształtów. Często stwierdza się wrodzony brak tego zęba. Zmienność budowy oraz częsty jego brak pozwala przypuszczać, że podobnie jak ząb ósmy (ząb mądrości) należy do zębów zanikających. Rozróżnia się trzy główne odmiany korony siekacza górnego bocznego: 1 Korona podobna do korony siekacza centralnego tylko mniejsza i węższa przydziąsłowo. Cecha kąta zaznaczona (ryc. I-21). 2 Powierzchnia styczna mezjalna jest wyraźnie wklęsła. Powierzchnia styczna dystalna lekko wypukła. Według Zuckerlanda taki kształt korony występuje w 30% siekaczy górnych bocznych. 3 Ostatnia odmiana jest odmianą szczątkową tego zęba. Korona traci charakterystyczny kształt. Ząb wygląda jak mniej lub bardziej zaostrzony sopel lodu (ryc. I-22). Ryc. I-19. Siekacz centralny szczęki. Widok od strony wargowej. Ryc. I-20. Siekacz centralny szczęki. Widok od strony powierzchni stycznej. Powierzchnia wargowa siekacza bocznego jest zazwyczaj gładka, ale mogą występować na niej dwa podłużne rowki (zagłębienia) podobnie jak w siekaczu centralnym. Zarys korony jest mniej symetryczny niż w siekaczu centralnym. Powierzchnia językowa jest wklęsła (ryc. I-23), o znacznie uwypuklonych listwach brzeżnych, tworzących wyraźnie zaznaczony guzek zębowy. Pod guzkiem zębowym znajduje się niewielkie zagłębienie zwane otworem ślepym Ryc. I-21. Siekacz boczny. Widok od strony powierzchni wargowej. 23

ROZDZIAŁ 1 Ryc. I-22. Siekacz boczny górny w postaci sopla lodu. (łac. foramen coecum) albo dołkiem językowym (łac. foveola lingualis). Niekiedy na powierzchni językowej w okolicy guzka zębowego występuje bruzda podniebienno-dziąsłowa (ryc. I-23). Miejsca te mogą być punktem wyjścia próchnicy. Linia zarysu od strony językowej jest wypukła w okolicy guzka zębowego i wklęsła od guzka do brzegu siecznego. Wyraźnie zaznaczona wklęsłość powierzchni językowej siekacza bocznego odgrywa ważną rolę przy zamykaniu zębów i ustalenia tzw. zwarcia centralnego. Korzeń siekacza górnego bocznego jest pojedynczy, stożkowaty dłuższy niż korzeń siekacza centralnego. Jego powierzchnie styczne są lekko spłaszczone. Cecha kąta jest na ogół wyraźna. Przeciętne wymiary siekacza górnego bocznego (wg Woelfela) szerokość korony 6,6 mm długość korony 9,8 mm długość całego zęba 22,5 mm Podsumowanie Ryc. I-23. Siekacz górny boczny. Widok od strony powierzchni językowej. W otworze ślepym wypełnienie amalgamatowe. Widoczna bruzda podniebienno-dziąsłowa. Cechy różniące siekacze centralne od siekaczy bocznych Prawe zęby sieczne od lewych można odróżnić po cechach: krzywizny korzenia, kąta i wypukłości korony. Siekacze centralne korona szeroka również przyszyjkowo Siekacze boczne korona mniejsza, wąska przyszyjkowo korona bardziej symetryczna korona mniej symetryczna kąt mezjalny prawie prosty kąt mezjalny ostry, zaokrąglony cecha kąta mniej wyraźna cecha kąta wyraźna brzeg sieczny prosty brzeg sieczny skierowany dystalnie w kierunku szyjki otwór ślepy rzadko otwór ślepy często cecha krzywizny korzenia słabo cecha krzywizny korzenia wyraźnie zaznaczona zaznaczona 24

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Siekacze dolne Siekacze dolne są najmniejszymi zębami ludzkimi, przy czym przyśrodkowe (centralne) są mniejsze niż boczne (ryc. I-24). Korony siekaczy dolnych kształtem przypominają dłuto. Granica pomiędzy koroną a korzeniem przebiega linią falistą z wypukłościami dokoronowymi na powierzchniach stycznych a dokorzeniowymi na powierzchni wargowej i językowej. Powierzchnia wargowa koron tych zębów jest nieznacznie wypukła. Niekiedy można na niej zaobserwować dwie podłużne bruzdy (podobnie jak w siekaczach górnych). Brzeg sieczny siekaczy centralnych tworzy linię prostą i przechodzi prawie pod kątem prostym w powierzchnie styczne. Cecha kąta Mühlreitera nie występuje więc w siekaczach centralnych dolnych. Częściej pojawia się w siekaczach dolnych bocznych. Niekiedy kąt siekacza bocznego utworzony pomiędzy brzegiem siecznym a powierzchnią styczną dystalną jest zaostrzony i jakby wyciągnięty w kierunku sąsiedniego kła. Korzenie siekaczy dolnych są pojedyncze o charakterystycznym, bardzo wydatnym spłaszczeniu powierzchni stycznych w kierunku mezjalno-dystalnym. Natomiast w kierunku wargowo-językowym korzenie są szerokie (mają kształt wstążki). W korzeniach siekaczy dolnych bocznych często występują dwa kanały, a nie jeden jak w pozostałych siekaczach. Bruzda na powierzchni dystalnej korzeni siekaczy dolnych jest zawsze głębsza, co pozwala odróżnić zęby lewe od prawych. Korzenie siekaczy dolnych centralnych są na ogół proste, natomiast korzenie siekaczy bocznych wykazują wyraźną cechę Mühlreitera. Przeciętne wymiary siekaczy dolnych (wg Woelfela) centralnego bocznego szerokość korony 5,3 mm 5,7 mm długość korony 8,8 mm 9,4 mm długość całego zęba 20,8 mm 22,1 mm Na brzegach siecznych siekaczy dolnych pojawiają się często tzw. miejsca starte (ang. facet). Są one wynikiem kontaktu siekaczy górnych i dolnych w czasie odgryzania pokarmu. Miejsca starte w siekaczach górnych znajdują się na powierzchni językowej, a w siekaczach dolnych na powierzchni wargowej. Powierzchnia językowa siekaczy dolnych jest trójkątna z wierzchołkiem skierowanym w stronę szyjki zęba. Listwy brzeżne szkliwa są mało wyraźne. Guzek zębowy jest słabo zaznaczony. Powierzchnie styczne są również trójkątne z wierzchołkiem skierowanym do brzegu siecznego. Ryc. I-24. Siekacze dolne. Siekacz boczny po stronie lewej, siekacz centralny po stronie prawej. 25

ROZDZIAŁ 1 Siekacze centralne Siekacze boczne korona symetryczna brak cechy wypukłości korony korona niesymetryczna cecha wypukłości korony wyraźna po stronie dystalnej mniejsze od bocznych większe od centralnych brak cechy krzywizny korzenia wyraźna cecha krzywizny korzenia Podsumowanie Tabela powyżej przedstawia cechy różniące siekacze dolne centralne od siekaczy bocznych. Odróżnienie siekaczy górnych od dolnych jest łatwe. Górne są większe od dolnych. Korony górnych przypominają łopaty, dolnych dłuto. Korzenie siekaczy górnych są wypukłe ze wszystkich stron, a dolnych wyraźnie spłaszczone w kierunku mezjalno-dystalnym. Siekacze prawe od lewych odróżnia się na podstawie trzech cech Mühlreitera oraz głębszej bruzdy na korzeniu po stronie dystalnej. KŁY Nazwa kły pochodzi od łacińskiej nazwy psa (caninus). W uzębieniu człowieka są cztery kły: dwa górne i dwa dolne. Są to najdłuższe zęby człowieka (26,4 mm i 25,9 mm odpowiednio: kły górne i dolne). Położone są w szeregu zębowym za siekaczami w miejscu załamania łuku zębowego. Powierzchnia mezjalna kła kontaktuje się z powierzchnią dystalną siekacza bocznego, a powierzchnia dystalna kła kontaktuje się z powierzchnią mezjalną pierwszego przedtrzonowa. Kły są zębami, które najdłużej opierają się popularnym chorobom takim jak próchnica i choroby dziąseł. U wielu starszych ludzi są jedynymi zębami, które pozostają w jamie ustnej. Kły pełnią następujące funkcje: podtrzymują mięśnie warg i policzków, odcinają i rozdrabniają kęsy pożywienia, pełnią rolę ochronną dla przedtrzonowców i trzonowców przed poziomymi siłami powstającymi podczas żucia (tzw. prowadzenie na kłach), stanowią dobre, mocne filary dla mostów lub protez ruchomych, stanowią dobre, mocne filary dla mostów lub protez ruchomych. Korona kłów jest wypukła, rzuca się w oczy w szeregu zębowym. Kły wyróżniają się również od innych zębów bardziej żółtym kolorem. Korzeń kłów jest pojedynczy, masywny, stożkowaty. Kły nie posiadają zwykle mamelonów, ale brzeg sieczny może być pokarbowany. Kieł górny Powierzchnia wargowa kła górnego (ryc. I-4) zwiększa swoją szerokość od szyjki zęba do połowy długości korony, po czym zwęża się w kierunku brzegu siecznego. Brzeg sieczny nie jest prosty jak u siekaczy, ale załamany przez pojedynczy guzek pod kątem rozwartym. Guzek jest zakończeniem wałka szkliwnego biegnącego przez powierzchnię wargową korony od środka tej powierzchni do brzegu sieczne- 26

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH go. Po obu stronach wałka znajdują się niewielkie zagłębienia. Podłużny wałek szkliwny dzieli powierzchnię wargową na dwie części: węższą mezjalną i szerszą dystalną. Dokładnie w miejscu jego przebiegu przednia część łuku zębowego przechodzi w boczną. Guzek zębowy dzieli brzeg sieczny na dwa odcinki: mezjalny (krótszy) i dystalny (dłuższy). Powstaje pomiędzy tymi odcinkami charakterystyczny kąt rozwarty (105 o ) (ryc. I-4). Powierzchnia językowa kła górnego jest wypukła (ryc. I-25). Wyraźny, podłużny wałek szkliwny biegnie od guzka brzegu siecznego do guzka językowego. Po obu stronach wałka szkliwnego znajdują się dwa płytkie zagłębienia. Kły ludzi dorosłych najczęściej mają płaskie powierzchnie językowe na skutek fizjologicznego lub patologicznego starcia. Powierzchnie językową ograniczają dwa wałki szkliwne: mezjalny i dystalny, które łączą się w obrębie guzka zębowego (ryc. I-25). Z trzech znajdujących się na tej powierzchni wałków najbardziej wyraźnym jest wałek językowy. Ryc. I-25. Widok kła górnego od strony powierzchni językowej po stronie lewej i od strony mezjalnej po stronie prawej. Powierzchnie styczne tworzą trójkątne płaszczyzny (kształt klina) na skutek ograniczenia je przez dwa wyraźne wałki szkliwne: językowy i wargowy. Podstawa tego trójkąta w okolicy szyjki zęba jest nieco uwypuklona w kierunku jego wierzchołka, czyli guzka brzegu siecznego (ryc. I-25). Korzeń kła górnego jest pojedynczy, stożkowaty i najdłuższy ze wszystkich korzeni zębów człowieka (średnio 26,4 mm), ale opisano kły o długości 38 mm. Wierzchołek korzenia kła górnego jest bardzo cienki i często zakrzywiony w stronę dystalną (cecha korzenia). Na powierzchniach stycznych korzenia kła górnego przebiegają pojedyncze, podłużne bruzdy. Bruzda na powierzchni dystalnej jest głębsza niż na powierzchni mezjalnej (szczególnie w kłach dolnych). Powierzchnia wargowa korzenia kła górnego jest wypukła i szersza niż powierzchnia językowa. Kieł dolny Kieł dolny przypomina swym kształtem kieł górny, ale jest od niego nieco mniejszy (ryc. I-26). Zasadnicza różnica sprowadza się do kształtu brzegu siecznego. W kłach dolnych guzek brzegu siecznego jest mniej wydatny a nieraz w ogóle niewidoczny. Wtedy brzeg sieczny kła dolnego przypomina równą linię brzegu siecznego siekaczy. Wałek szkliwny na powierzchni wargowej jest mniej wydatny, a cała powierzchnia wargowa bardziej gładka i mniej wypukła aniżeli powierzchnia kła górnego. Korona kła dolnego wydaje się dłuższa i węższa aniżeli korona kła górnego. Kolejna różnica pomiędzy kłem górnym i dolnym dotyczy powierzchni językowej, która jest wklęsła lub nawet płaska. Guzek zębowy jest mocno spłaszczony. 27

ROZDZIAŁ 1 Cechy kąta i wypukłości korony są na ogół wyraźne. Przeciętne wymiary kłów wg Woelfela górny dolny szerokość korony 7,6 mm 6,8 mm długość korony 10,6 mm 11,0 mm długość całego zęba 26,4 mm 25,9 mm Ryc. I-26. Kieł górny (po lewej) i kieł dolny (po prawej). Widok od strony powierzchni stycznej. Powierzchnia językowa kła dolnego, w przeciwieństwie do kła górnego nie ulega starciu w czasie aktu żucia. Powierzchnie styczne kła dolnego mają kształt klina (podobnie jak kły górne), ale są węższe ze względu na brak wyraźnego wałka szkliwnego na powierzchni językowej. Guzek brzegu siecznego w kłach górnych odchylony jest w stronę wargową w stosunku do długiej osi zęba, a w kłach dolnych językowo, co sprawia, że korony kłów dolnych wydają się być pochylone w kierunku do jamy ustnej. Korzeń kła dolnego jest masywny, szeroki, ale krótszy niż korzeń kła górnego. Na jego powierzchniach: mezjalnej i dystalnej widoczne są głębokie, podłużne bruzdy. Zazwyczaj bruzda dystalna jest głębsza aniżeli mezjalna (szczególnie w kłach dolnych). Cecha korzenia jest słabiej zaznaczona w kłach dolnych aniżeli górnych. Kły prawe od lewych odróżnia się na podstawie trzech cech Mühlreitera. Powierzchnia styczna mezjalna jest węższa niż dystalna i dlatego jej przejście w brzeg siecznej leży dalej od szyjki zęba aniżeli powierzchni dystalnej. PRZEDTRZONOWCE Terminem przedtrzonowce określa się zęby, które znajdują się za kłami a przed zębami trzonowymi. Przedtrzonowce zastępują w uzębieniu stałym trzonowce mleczne. Przedtrzonowców ma człowiek osiem, cztery w szczęce i cztery w żuchwie. Przedtrzonowce w szczęce noszą nazwę przedtrzonowców górnych, a w żuchwie przedtrzonowców dolnych. Przedtrzonowce zajmują miejsce czwarte i piąte licząc od linii pośrodkowej każdej jamy ustnej. Stąd nazwy przedtrzonowców ząb czwarty lub piąty górny i odpowiednio ząb czwarty lub piąty dolny. Funkcja przedtrzonowców polega nie tylko na rozdrabnianiu pokarmów, ale ma również duże znaczenie kosmetyczne. Przedtrzonowce podtrzymują kąty ust i policzki, co zapobiega ich opadaniu. Brak przedtrzonowców górnych jest bardzo widoczny przy uśmiechu. Korona przedtrzonowców jest pentagonalna (pięcioboczna). Powierzchnie policzkowe 28

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH i językowe są wypukłe. Powierzchnia żująca ma przeważnie dwa guzki: policzkowy i językowy, oddzielone od siebie bruzdą (ryc. I-10). Wyjątek stanowią przedtrzonowce drugie dolne (zęby piąte), które w 54% mają trzy guzki (jeden policzkowy i dwa językowe) (ryc. I-27a). Powierzchnie styczne przedtrzonowców są czworoboczne. Korony tych zębów, patrząc od strony policzkowej są węższe w 1/3 przyszyjkowej aniżeli w części żującej, co sprawia, że przestrzeń między tymi zębami (tzw. przestrzeń międzyzębowa) poszerza się w kierunku dziąsła, natomiast ulega zwężeniu w kierunku powierzchni żującej. Przedtrzonowce przeważnie mają korzeń pojedynczy, stożkowaty, z wyjątkiem przedtrzonowców górnych pierwszych, które najczęściej posiadają dwa korzenie (policzkowy i językowy). W części wierzchołkowej korzenie przedtrzonowców odchylają się zwykle w kierunku dystalnym. Punkty styczne pomiędzy przedtrzonowcami są szersze i położone bardziej w kierunku szyjek zębów aniżeli w zębach przednich. Przeciętne wymiary górnych przedtrzonowców pierwszy drugi szerokość korony 8,6 mm 7,7 mm długość korony 13,4 mm 14,0 mm długość całego zęba 21,5 mm 21,2 mm Wszystkie przedtrzonowce są szersze w kierunku policzkowo-językowym niż mezjalnodystalnym (korony średnio o 1,2 mm, a korzenie o 2,8 mm). PRZEDTRZONOWCE GÓRNE Przedtrzonowiec górny pierwszy ma powierzchnię policzkową podobną do powierzchni wargowej sąsiedniego kła. Jest ona jednak znacznie mniejsza i w obrębie szyjki zęba węższa. Przez powierzchnię policzkową tego zęba przebiega podłużne uwypuklenie szkliwa dzielące ją na dwie części: mezjalną węższą i dystalną szerszą. To uwypuklenie szkliwa kończy się guzkiem, który dzieli krawędź żująco-policzkową również na dwie części: mezjalną krótszą, i dystalną dłuższą. Ząb czwarty posiada na ogół dwa korzenie, natomiast ząb piąty na ogół jeden korzeń (ryc. I-28). Powierzchnia językowa jest bardziej wypukła aniżeli powierzchnia policzkowa. Ryc. I-27. Przedtrzonowce dolne drugie, a odmiana trzyguzkowa, b odmiana dwuguzkowa. Widok od strony powierzchni żującej. Powierzchnie styczne mają na ogół kształt czworoboku. Powierzchnia styczna mezjalna jest nieznacznie wklęsła lub płaska, dystalna nieco wypukła. Powierzchnia żująca ma kształt trapezu o dłuższym boku od strony policzka, 29

ROZDZIAŁ 1 a krótszym od języka. Znajdują się na niej dwa guzki oddzielone bruzdą przebiegającą w kierunku mezjalno-dystalnym i rozszczepiającą się na końcach w liczne krótkie bruzdki (ryc. I-29). Guzek policzkowy jest zawsze wyższy i szerszy niż językowy. Guzki połączone są ze sobą wzdłuż krawędzi powierzchni żującej listwami brzeżnymi szkliwa. Na stokach guzków, w kierunku bruzdy na środku powierzchni żującej, przebiegają w linii środkowej niewielkie wałki szkliwne po jednym na każdym guzku. Wałek na guzku policzkowym jest bardziej wypukły niż na guzku językowym. Ryc. I-28. Przedtrzonowce górne, przedtrzonowiec drugi (po lewej), przedtrzonowiec pierwszy (po prawej). Widok od strony powierzchni policzkowej. Przedtrzonowiec górny pierwszy ma w 80% dwa korzenie: policzkowy i językowy. W 19% może to być jeden korzeń, a w 1% trzy korzenie: dwa policzkowe i jeden językowy. Szerszy kanał znajduje się z reguły podniebiennie (kanał językowy). Przedtrzonowiec górny pierwszy różni się od drugiego poza dwoma korzeniami większym od językowego guzkiem policzkowym. W zębach przedtrzonowych dolnych te różnice są jeszcze bardziej wyraźne. Przedtrzonowiec górny drugi jest nieco mniejszy niż pierwszy (ryc. I-29). Korona jego jest symetryczna i owalna. Guzki: policzkowy i językowy są prawie jednakowej wielkości. Bruzda centralna na powierzchni żującej jest krótka i posiada mało dodatkowych rowków. Korzeń jest pojedynczy w 90%, podwójny w 9%, a potrójny w 1% przypadków. Niekiedy spotyka się przy wierzchołku pojedynczego korzenia rozdwojenie tworzące odgałęzienie policzkowe i językowe. Korzeń jest spłaszczony w kierunku mezjalno-dystalnym. Na jego stycznych powierzchniach znajdują się głębokie bruzdy. PRZEDTRZONOWCE DOLNE Przedtrzonowce dolne w ogólnych zarysach są podobne do przedtrzonowców górnych. Korony przedtrzonowców dolnych, widziane od strony policzkowej mają kształt pentagonalny, pięcioboczny (ryc. I-30). Widziane od strony powierzchni żującej są bardziej okrągłe od powierzchni żujących przedtrzonowców górnych (ryc. I-27). Ryc. I-29. Przedtrzonowce górne: drugi (po lewej), pierwszy (po prawej). Widok od strony powierzchni żującej. Przedtrzonowiec dolny pierwszy jest nieco dłuższy od przedtrzonowca dolnego drugiego (ryc. I-30). Ma również znacznie większy 30

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH guzek policzkowy. Różnica wysokości między guzkami jest większa niż w przedtrzonowcu górnym pierwszym. Bruzda przebiegająca w kierunku mezjalno-dystalnym jest pośrodku przerwana, ponieważ w tym miejscu przebiega wałek szkliwa łączący obydwa guzki. Często zamiast bruzdy spostrzega się dwa małe wgłębienia po obu stronach wałka (ryc. I-31). Przedtrzonowiec dolny drugi ma koronę nieznacznie szerszą niż przedtrzonowiec dolny pierwszy. Istnieją dwie popularne odmiany powierzchni żującej przedtrzonowa dolnego drugiego. W odmianie pierwszej (43% tych zębów) istnieją dwa guzki: policzkowy i językowy (ryc. I-27b). W odmianie drugiej (54,2%) trzy guzki: dwa językowe i jeden policzkowy (ryc. I-27a). W 2,8% przypadków występuje odmiana czteroguzkowa. Kształt powierzchni policzkowej wyżej wymienionych odmian jest bardzo podobny. Większość przedtrzonowców, zarówno pierwszych jak i drugich posiada powierzchnie policzkowe gładkie, ale około 20% tych zębów ma na tej powierzchni bruzdy. Upodobnienie przedtrzonowców do trzonowców nosi nazwę molaryzacji (łac. molarisatio). Przedtrzonowce stanowią przejściowy typ zębów od jednoguzkowca (kieł) do wieloguzkowca (trzonowiec). Powierzchnia językowa przedtrzonowców jest wypukła, a powierzchnie styczne płaskie. Korzenie przedtrzonowców dolnych są pojedyncze, ale mogą posiadać więcej niż jeden kanał. Odróżnianie przedtrzonowców górnych od dolnych opiera się na charakterystycznym pochyleniu przedtrzonowców dolnych w kierunku dna jamy ustnej oraz na kształcie korony i korzenia. Powierzchnie żujące przedtrzonowców górnych są owalne o dłuższej osi policzkowo-językowej, a dolnych bardziej zaokrąglone. Korzenie przedtrzonowców górnych są spłaszczone w kierunku mezjalno-dystalnym, a dolnych zaokrąglone. Ponadto przedtrzonowiec górny pierwszy posiada na ogół dwa korzenie: policzkowy i językowy. Przedtrzonowce prawe od lewych odróżnia się na podstawie trzech cech Mühlreitera przede wszystkim długości mezjalnych i dystalnych odcinków krawędzi żująco-policzkowych i głębokości bruzd na korzeniach. Bruzda na powierzchni dystalnej jest prawie zawsze głębsza niż na powierzchni mezjalnej. Ryc. I-30. Przedtrzonowce dolne: drugi (po stronie lewej), pierwszy (po stronie prawej). Widok od strony powierzchni policzkowej. Ryc. I-31. Przedtrzonowiec dolny pierwszy. Widok od strony powierzchni żującej. 31

ROZDZIAŁ 1 TRZONOWCE Za przedtrzonowcami i znajdują się w jamie ustnej zęby trzonowe, zwane też trzonowcami. Człowiek powinien mieć dwanaście trzonowców, po sześć w szczęce i żuchwie, po trzy ze strony prawej i lewej. Rozróżnia się trzonowce górne i dolne lub pierwsze, drugie i trzecie. Trzonowiec pierwszy nazywany jest również zębem sześcioletnim, a drugi dwunastoletnim w związku z czasem wyrzynania się tych zębów w jamie ustnej dziecka. Trzonowiec trzeci nazywany jest zębem mądrości (łac. dens sapientiae). Trzonowiec trzeci (jeden lub więcej) nie pojawia się w jamie ustnej u 20% populacji. Ząb ten jest ostatnim zębem w łuku zębowym. Jego powierzchnia dystalna nie kontaktuje z żadnym innym zębem. Ząb mądrości sprawia często wiele problemów klinicznych ze względu na tzw. utrudnione wyrzynanie i łatwe uleganie próchnicy na skutek zalegania płytki nazębnej. Trzonowce utrzymują ponadto inne zęby w prawidłowym położeniu w łuku zębowym. Utrata zębów trzonowych (sześciu w szczęce i sześciu w żuchwie) powoduje zapadnięcie się policzków i starczy wyraz twarzy. Utrata sześciu lub więcej zębów trzonowych może spowodować problemy kliniczne ze stawem skroniowo-żuchwowym. TRZONOWCE GÓRNE Trzonowiec górny pierwszy jest największym trzonowcem szczęki. Posiada pięć powierzchni: policzkową, językową, dwie styczne i powierzchnię żującą. Powierzchnie policzkowa i językowa są wypukłe. Na powierzchni policzkowej widoczna jest płytka bruzda dochodząca prawie do rozwidlenia korzeni (łac. furcatio). Jest ona przedłużeniem bruzdy powierzchni żującej. Na powierzchni językowej znajduje się również płytka bruzda przechodząca z powierzchni żującej. Powierzchnia Trzonowce są największymi zębami w uzębieniu człowieka. Są to zęby wieloguzkowe i wielokorzeniowe. Wyrzynają się w miejscach w których nie było zębów mlecznych. Kształt koron mają sześcienny, a wymiary tych koron zmniejszają się stopniowo od trzonowca pierwszego do trzeciego. Różnica wielkości występuje wyraźniej w stosunku do zębów górnych aniżeli dolnych. Trzonowce górne mają na ogół trzy korzenie: dwa policzkowe i jeden językowy, a trzonowce dolne dwa korzenie: mezjalny i dystalny. Funkcja trzonowców, podobnie jak przedtrzonowców polega na żuciu i rozcieraniu pokarmów, utrzymaniu pionowego wymiaru twarzy co ma duże znaczenie estetyczne. Ryc. I-32. Trzonowiec górny pierwszy. Guzek Carabellego. Widok od strony powierzchni żującej 32

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH styczna mezjalna jest nieznacznie wklęsła, szersza i wyższa niż dystalna, która jest nieco wypukła. Korona trzonowca górnego pierwszego posiada trzy duże guzki (mezjalno-policzkowy, dystalno-policzkowy i mezjalno-językowy). Czwarty guzek (dystalno-jezykowy) jest znacznie mniejszy. Niekiedy (według Zuckerkandla w 26%) na powierzchni językowej największego guzka mezjalno-językowego występuje guzek piąty tzw. guzek Carabellego (łac. tuberculum Carabelli) (ryc. I-32). Powierzchnia żująca ma kształt czworoboku. Pomiędzy guzkami znajdują się trzy bruzdy: dwie dłuższe i jedna krótsza, przypominające literę H. Największy guzek mezjalno-językowy jest połączony skośnym wałkiem szkliwnym z guzkiem dystalno-policzkowym. Jest to cecha charakterystyczna wyłącznie trzonowców górnych (ryc. I-32). Trzonowiec górny pierwszy ma na ogół trzy korzenie: dwa policzkowe i jeden językowy (ryc. I-11). Korzeń policzkowy mezjalny jest większy i bardziej spłaszczony niż korzeń policzkowy dystalny. Jego wierzchołek jest zazwyczaj zakrzywiony w mniejszym lub w większym stopniu dystalnie. Korzenie policzkowe położone są blisko siebie, natomiast korzeń językowy jest odchylony w stronę podniebienia, stąd też bywa nazywany korzeniem podniebiennym. Korzeń językowy ma kształt stożkowaty. Jego powierzchnia językowa jest najszersza i na niej znajduje się podłużna bruzda będąca przedłużeniem bruzdy przebiegającej na powierzchni językowej korony. Bruzda ta stanowi charakterystyczną cechę rozpoznawczą trzonowca górnego pierwszego. Przeciętne wymiary trzonowca górnego pierwszego długość całego zęba 20,9 mm długość korony zęba 7,5 mm długość korzeni 13,4 mm Trzonowiec górny drugi jest nieco mniejszy niż trzonowiec górny pierwszy. Zuckerkandl wyróżnił trzy odmiany powierzchni żującej tego zęba (ryc. I-33). 1 Odmiana pierwsza. Korona kształtem przypomina koronę trzonowca górnego pierwszego (jest czworokątna). Różnica polega na braku guzka Carabellego lub jest on bardzo mały. Ryc. I-33. Odmiany trzonowca górnego drugiego. Widok od strony powierzchni żującej. 33