NR 26 2003 ANTROPOMOTORYKA ZNACZENIE SI Y W UJÊCIU RELATYWNYM DLA OSI GNIÊÆ 10-13-LETNICH CH OPCÓW W LEKKOATLETYCZNYM CZWÓRBOJU WSKAZANIA METODOLOGICZNE IMPORTANCE O THE RELATIVE STRENGTH O 10-13 YEARS OLD BOYS IN IELD AND TRACK TETRATHLON COMPETITION METHODOLOGICAL INDICATIONS Adam Haleczko* * dr, Wrocław, ul. Kotsisa 21/4 Słowa kluczowe: siła względna, czwórbój lekkoatletyczny, wskazania metodologiczne Key words: relative strength, tetrathlon, methodological indications STRESZCZENIE SUMMARY Lekkoatletyczny czwórbój jako podstawowa forma kształtowania wszechstronnej sprawności motorycznej dzieci spełnia ważną rolę, stanowiąc podbudowę ich późniejszych osiągnięć. Dla konkurencji wchodzących w jego skład szczególne znaczenie ma siła mięśniowa w ujęciu relatywnym do budowy somatycznej. W pracy wykorzystano metody stosowane w ocenie faktycznej sprawności siłowej ciężarowców, porównując je z tradycyjnym określeniem siły względnej. Uzyskane wyniki potwierdziły wnioski z poprzednich prac o walorach nowych wskaźników, a jednocześnie możliwość ich stosowania wyłącznie w grupach jednolitych pod względem wieku i o zbliżonym przygotowaniu sprawnościowym. Tetrathlon, the four-even field and track competition, is commonly treated as a basic form of creation of the general motor fitness of children, which determine their future sports achievements. In events this competition consists on 60 m run, long jump, small ball (baseball) throw and 1000 m run a special role plays the muscle strength in relation to the somatic build of a competitor. In the presented paper the methods of evaluation of an actual strength fitness of weightlifters were compared with the traditional forms of the relative strength determination. The obtained results confirm conclusions the author came in his previous papers, namely the adwantage of the new indices in evaluation of the relative muscle strength in comparison with previous methods as well as the necessity to apply these indices only to groups of children which are uniform in age and are characterized by small dispersion of their physical fitness. Wstęp 47 Podstawową formą uczestnictwa dziewcząt i chłopców w szkolnym wychowaniu fizycznym, a równocześnie we współzawodnictwie sportowym, jest lekkoatletyczny czwórbój. Konkurencje wchodzące w jego skład, kształtując poszczególne zdolności motoryczne, zapewniają rozwój wszechstronnej spraw-
Adam Haleczko ności, stanowiącej podwalinę późniejszych specjalizacji. Spośród zdolności motorycznych, wywierających wpływ na wyniki czwórboju szczególne znaczenie ma siła. Mając na uwadze charakter konkurencji składowych, zasadniczą rolę odgrywa relatywne ujęcie siły w stosunku do masy ciała, czyli siła względna. W jej ocenie najczęściej stosuje się wskaźniki ilorazowe w znacznej mierze uzależnione od budowy ciała oraz regresyjne, częściowo eliminujące wpływ czynnika somatycznego [1-5]. Zdaniem Sulisza [1] wynikiem konstrukcji wskaźników ilorazowych, powstałych z dwóch cech wysoko skorelowanych, jest brak informacji o stopniu rozwoju siły niezwiązanej z masą ciała. Wartość ta, niezależna od czynnika somatycznego, stanowi indywidualną cechę osobnika charakteryzującą jego siłę mięśniową. Podobnie negatywnie określają ten wskaźnik Vanderburgh i wsp. [6]. W ich opinii ocena siły bez uwzględnienia masy ciała prowadzi do zaniżenia jej wartości u osób o niskiej wartości tej cechy. Wskaźniki ilorazowe dają nową zmienną, która wcale nie jest lepsza pod względem eliminacji wpływu masy ciała od bezpośredniego pomiaru siły, ponieważ relatywnie zaniżają one z kolei wyniki uzyskiwane przez osoby cięższe. Podstawę konstrukcji wskaźników stanowią próby motoryczne określające poziom siły absolutnej, a punktem odniesienia do jej oceny względnej jest zawsze masa ciała stosunkowo trafnie odzwierciedlająca tkankę mięśniową, szczególnie w zbiorowościach osób młodych aktywnych ruchowo. Pomiaru siły można dokonywać bezpośrednio w określonych jednostkach w warunkach laboratoryjnych, izolując wpływ innych czynników. Częściej stosuje się metodę testową, przy której należy jednak liczyć się z tym, że każda czynność ruchowa jest wynikiem współdziałania wszystkich zdolności motorycznych i pomiar zdolności będącej celem badania zawsze jest zanieczyszczony wpływem pozostałych. Ponadto rezultaty testów, tak jak wyniki sportowe, uzależnione są od takich czynników, jak cechy psychiczne, technika i taktyka ruchu [7]. Według idelusa [7], jeżeli czas reakcji nie wpływa na rozpoczęcie ruchu, czyli gdy zawodnik sam decyduje o początku działania, tak jak np. dzieje się w rzutach, to szybkość ruchu zależy głównie od siły mięśni i techniki wykonania. Akceptacja tego stwierdzenia pozwala traktować rzut piłką lekarską jako adekwatny do oceny możliwości siłowo-szybkościowych 10- do 12-letnich chłopców biorących udział w czwórboju. Ostatnio podjęto próby dostosowania metod oceny faktycznej siły względnej, stosowanych w wyrównywaniu szans ciężarowców różniących się masą ciała, do możliwości fizycznych dzieci 48 [8, 9]. Okazało się, iż podstawowym warunkiem obiektywnych, miarodajnych porównań dzieci pod względem tej zdolności motorycznej jest ich w miarę jednolity wiek. Dominacja motoryczna starszych, jak można przypuszczać, wynika z ich większych doświadczeń ruchowych i zachodzących przemian fizjologicznych, szczególnie w analizatorze ruchu [10, 11, 9]. Mając na uwadze, iż wyniki czwórboju mogą być w szkołach traktowane jako normy sprawnościowe jednolite dla wszystkich uczniów, należy stosować kryteria wyrównujące szanse uzyskania przez wszystkie dzieci obiektywnej oceny za osiągnięcia sportowe niezależnie od ich warunków somatycznych. Można przypuszczać, że taka możliwość powstanie po określeniu faktycznej sprawności siłowej badanych chłopców i jej związków z wynikami sportowymi. Z kolei ich analiza może również dostarczyć istotnych wskazań do pracy szkoleniowej. Materiał i metody Materiał obejmuje dane 30 chłopców ze Szkoły Podstawowej nr 1 w Głuchołazach, uczęszczających do klas realizujących rozszerzony program wychowania fizycznego w wymiarze 6 godzin tygodniowo (15 uczniów rozpoczęło szkolenie w klasie czwartej w 1989 r., pozostali dwa lata później). Pomiary w latach 1989-1994 prowadził nauczyciel wychowania fizycznego mgr Jan Macjon. Badania w obu piętnastkach prowadzone były corocznie przez trzy lata w terminach jesiennych i wiosennych. Rezultaty konkurencji czwórboju wraz z końcową punktacją uzupełniono wynikami rzutu piłką lekarską 3 kg do tyłu [12] oraz pomiarami wysokości i masy ciała (tab. 1). Konkurencje czwórboju przeprowadzono zgodnie z przepisami PZLA [13]. W skoku w dal stosowano odbicie z jednometrowej strefy. W rzucie piłką palantową 150 g wyniki odczytywano z dokładnością do 0,5 m. Spośród kilku metod określenia faktycznej sprawności siłowej, czyli inaczej rzeczywistej siły względnej, wybrano konstrukcję wskaźników, których podstawą jest takie przekształcenie masy ciała stanowiącej mianownik ilorazu (siła odniesiona do masy ciała), aby jego wartość stworzyła jednakowe szanse oceny tej zdolności motorycznej wszystkim badanym niezależnie od wielkości masy ciała. Punktem wyjścia do konstrukcji wskaźników rzut [w cm] jest korekta ilorazu, ponieważ ten masa ciała [w kg] ten podstawowy wzór, jak już wspomniano, faworyzuje osoby o niższych wartościach masy ciała [14-17, 9]. Kierując się doświadczeniami z poprzednich prac, dokonano wyboru wskaźników, z których po
Tabela 1. Średnie arytmetyczne danych wyjściowych i wskaźników sprawności siłowej w sześciu badaniach [N = 30] Table 1. The men values of measured scores and strength fitness indices in six repetitions of examination [N = 30] 1. Bieg na 60 m 60 m run 2. Skok w dal Long jump Cecha Trait 3. Rrzut pi³k¹ palantow¹ Baseball trow 150 g 4. Bieg na 1000 m 1000 m run 5. Suma punktów Sum of points 6. Rzut pi³k¹ lekarsk¹ Heavy (medicine) ball throw 7. Masa cia³a Body mass 8. WskaŸnik si³y wzglêdnej Relative strength 9. WskaŸnik faktycznej sprawnoœci si³owej Actual strength fitness index Badanie of examination 1 2 3 4 5 6 10,51 10,05 9,96 9,63 9,62 9,31 338,8 363,3 368,3 379,1 390,7 408,0 31,15 35,10 35,37 38,75 39,65 42,22 248,2 235,5 237,8 224,0 224,9 217,5 66,8 98,1 101,3 134,9 137,9 171,2 461,3 537,0 584,3 617,3 671,3 766,7 31,74 32,92 34,53 36,43 38,44 40,74 14,59 16,36 17,4 16,96 17,44 18,78 46,07 Tabela 2. Związki masy ciała ze wskaźnikami sprawności siłowej w sześciu badaniach [N = 30] Table 2. Correlations between body mass and strength indices in six examinations [N = 30] I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. WskaŸniki Indices m m 100 w m 10 3 m 10 3 2 ( m ) (log m) 10 (log m) 2 10 [log (0,1 m)] 10 Badanie of examination 1 2 3 4 5 6-26 -29-16 -12 12 18-06 -03 05 20 37 48 18 29 29 44 51 59 32 46 42 57 60 67 03 10 14 28 40 48 35 50 46 61 63 70 11 21 24 39 48 57-15 -11 02 15 34 44-15 < r < 15 15 < r < 15 r 0,05 36 r 0,01 46 rzut piłką lekarską (cm), W wysokość ciała [cm], M masa ciała [kg] heavy (medicine) ball throw [cm], W body height [cm],m body mass [kg] Współczynnik korelacji przedstawiono jako liczby całkowite, mnożąc je przez 100. The correlation coefficients are presented as integer numbers due to the multiplication of them by 100. 49
Adam Haleczko wstępnych obliczeniach do analizy wybrano te, które chociaż w jednym z badań nie przekroczyły w korelacji z masą ciała progów statystycznej istotności (tab. 2). Niskie lub oscylujące wokół zera współczynniki r oznaczają ograniczenie, względnie wyeliminowanie, wpływu tej cechy na ocenę siły, a tym samym możliwość praktycznego zastosowania wskaźników. Milicerowa i Ołpiński [18], określając faktyczną sprawność siłową zawodników trójboju (wyciskanie, rwanie i podrzut), potraktowali wynik tej konkurencji jako funkcję masy ciała, co w konsekwencji pozwoliło, korzystając z równania regresji, otrzymać wyniki przewidywane. W końcowym działaniu wyniki faktyczne przedstawiono w procentach wyników przewidywanych. Podobny sposób postępowania przyjęto w analizie rezultatów czwórboju. Spośród wskaźników, których korelacje najbardziej zbliżone do zera świadczyły o eliminacji oddziaływania masy ciała na ocenę siły, wybrano wskaźnik V z badania pierwszego (r =.0304), zgodny z formułą Lietzkego ( 3 2 ) [19]. Oprócz nie- rzut ( masa cia³a) zależności od czynnika somatycznego wskaźnik ten charakteryzują ścisłe zależności z rzutem piłką lekarską i końcowym wynikiem czwórboju (tab. 4). Znikomy współczynnik korelacji wyniku z masą ciała (r = -.0897) wyklucza posłużenie się tą cechą do przewidywania końcowego rezultatu czwórboju. W tej sytuacji przyjęto pośrednią drogę, wykorzystując w tym celu znaczące związki masy ciała z rzutem (r =.5445), wyników tej próby z sumą punktów (r =.5037), a przede wszystkim ze wskaźnikiem faktycznej sprawności siłowej (r =.8525). Wskaźnik ten osiąga stosunkowo wysoką korelację z końcową oceną punktową czwórboju (r =.6474). Otrzymana wartość, wprowadzona do równania regresji, umożliwiła przewidywanie wyników uczniów na podstawie poziomu ich siły faktycznej. Zależność ta wyraża się wzorem: y = ax + b, w którym y wynik czwórboju, x wskaźnik faktycznej sprawności siłowej, a i b parametry poszukiwanej funkcji. Wyznacza się je empirycznie na podstawie materiału sy wg wzoru [20]: y - r (x - x) + y, w którym y sx przewidywany wynik czwórboju, r współczynnik korelacji między wskaźnikiem sprawności siłowej a wynikiem, s y i s x odchylenie standardowe wyników i wskaźników sprawności, y i x średnie wyników i wskaźników badanych chłopców. Po wprowadzeniu danych liczbowych równanie uzyskało ostateczną postać: y = 2,5226x 49,4182. Spośród badanych wyłoniono 5 chłopców o największej i 5 o najmniejszej masie ciała, obliczając średnie arytmetyczne ich danych wyjściowych i wskaźników 50 sprawności uzyskane dwoma metodami. Z kolei otrzymane wyniki uczniów cięższych odniesiono do lżejszych, w ten sposób określając występujące między nimi proporcje. Wyniki obliczeń w postaci średnich arytmetycznych i współczynników korelacji Pearsona przedstawiono w kolejnych tablicach. Wartości wszystkich ujętych w tablicach współczynników wyrażono jako liczby całkowite, mnożąc je przez 100. Wyniki i dyskusja We wszystkich terminach badań sprawdzono związki między masą ciała a utworzonymi wskaźnikami sprawności siłowej (tab. 2). W wielkościach współczynników korelacji zaobserwowano prawidłowość polegającą na zwiększaniu się ich wartości w miarę kolejnych badań, przy czym zgodnie z tą tendencją, ujemne współczynniki obniżały swoją wartość przed osiągnięciem zera. Zakłócające tę prawidłowość, obniżone w trzecim badaniu, współczynniki korelacji wskaźników IV i VI są konsekwencją powakacyjnych zmian w motoryce chłopców, uwidocznionych średnimi arytmetycznymi ich wyników (tab. 1). Idący w parze z wiekiem wzrost wpływu masy ciała na wskaźniki potwierdził wnioski wynikające z poprzednich prac [8, 9], postulujące konieczność oceniania faktycznej siły względnej w grupach jednolitych pod względem wieku. O znaczeniu przestrzegania tej zasady świadczą współczynniki korelacji nieprzekraczające r = ±.15 (tab. 2). Wartość tę przyjęto umownie, a w praktyce korzystniejszy jest wybór współczynników wtedy kiedy bardziej są one zbliżone do zera. Różnice w wartości ilorazowych wskaźników uzależnione są od wartości ich mianowników, gdyż liczniki pozostają niezmienne. Znaczenia nie mają również niewpływające na korelację mnożniki (10 lub 100), a jedynie przekształcenia masy ciała w formie pierwiastków, potęg lub logarytmów. Zachodzące zmiany w wartościach czterech wskaźników ilustruje przykład zamieszczony w tab. 3. Odwrotnie proporcjonalne zależności między matematycznymi przekształceniami masy ciała a współczynnikami r, określającymi moc ich związku ze wskaźnikami sprawności siłowej wytyczają kierunek działań prowadzących do obniżenia, przy konstrukcji wskaźników, wartości korelacji, które tworzą z tą cechą budowy somatycznej. Dane zawarte w tabeli 4 wskazują na brak wpływu masy ciała na wyniki konkurencji składowych czwórboju, natomiast odnotowuje się większą rolę wskaźnika sprawności niż rzutu ciężką piłką w dostarczaniu informacji o związkach z motoryką. Je-
Tabela 3. Korelacje miedzy różnymi postaciami wskaźników faktycznej sprawności siłowej w zależności od formy matematycznego przekształcenia masy ciała (badanie 1) [N = 30] Table 3. Correlations between different kinds of the actual strength fitness indices in dependence on the formes of mathematical transformation of the body mass (first examination) [N = 30] WskaŸnik Index Przekszta³cona masa cia³a Transformed body mass Wartoœæ przekszta³conej masy cia³a Value of body mass after transformation Korelacje wskaÿników z mas¹ cia³a Correlation between indices and transformed body mass 1. I m 31,74-26 2. II 3 2 ( m ) 10,02 03 3. III m 5,63 18 4. IV 3 m 3,17 32 Współczynniki korelacji przedstawiono jako liczby całkowite, mnożąc je przez 100. The correlation coefficients are presented as integer numbers due to the multiplication of them by 100. Tabela 4. Związki danych wyjściowych ze wskaźnikami sprawności siłowej w pierwszym badaniu [N = 30] Table 4. Correlation of tests scores under consideration with strength fitness indices in first examination [N = 30] 1. Bieg na 60 m 60 m run 2. Skok w dal Long jump Cecha Trait 3. Rrzut pi³k¹ palantow¹ Baseball trow 150 g 4. Bieg na 1000 m 1000 m run 5. Suma punktów Sum of points 6. Rzut pi³k¹ lekarsk¹ Heavy (medicine) ball throw 7. Masa cia³a Body mass 8. WskaŸnik si³y wzglêdnej Relative strength 9. WskaŸnik faktycznej sprawnoœci si³owej Actual strength fitness index 1 2 3 4 5 6 7 8 9-76 22 46 66-42 -10-40 -44-76 00-55 81 62 02 67 51 22 00-13 41 14 07 11 14 46-55 -13-76 -33 15-52 -50-66 81 41-76 50-09 64 65-42 62 16-33 50 54 66 85-10 02 07 15-09 54-26 03-40 67 11-52 64 66-26 96-44 71 14-50 65 85 03 96 r 0,05 36 r 0,01 46 Współczynniki korelacji przedstawiono jako liczby całkowite, mnożąc je przez 100. The correlation coefficients are presented as integer numbers due to the multiplication of them by 100. 51 dynie w przypadku rzutu piłką palantową współczynniki r w obu porównywanych związkach są bardzo niskie i zbliżone pod względem wartości (r.16 i.14). Pozwala to przypuszczać, że znaczenie siły w tej konkurencji jest niewielkie w porównaniu z techniką i szybkością. Hipoteza ta znajduje potwierdzenie w piśmiennictwie [21, 22]. Wyniki badań przedstawione w tych publikacjach jednoznacznie wskazują na większe znaczenie w rzutach szybkości, a niejsze siły u dzieci młodszych, natomiast występowanie odwrotnego układu u starszych. Ogólnie wiadomo, iż siła mięśni zależy głównie od ich przekroju fizjologicznego. W przypadku szybkości ich skurczu, a więc i szybkości ruchu, takiej zależności
Adam Haleczko się nie obserwuje, czego przykładem są dalekie rzuty kamieniami 12-13-letnich dzieci [21]. Niezależnie od wspomnianego negatywnego wpływu dwumiesięcznej przerwy w szkoleniu, objawiającej się niewielką poprawą wyników występującą w badaniach 3 i 5, dane z tabeli 1 wskazują na wyraźnie niższe półroczne postępy w okresie między 2 a 5 badaniem w porównaniu z progresją między 1 a 2 i 5 a 6 terminem pomiarów. Dotyczy to wszystkich czterech konkurencji, jak i oczywiście sumy punktów oraz wyników rzutu piłką lekarską. W sposób szczególnie wyrazisty zmiany w wynikach chłopców odzwierciedlają wartości wskaźnika siły względnej, wynoszące między 1 a 2 terminem 1,77 i 5 a 6 1,34, podczas gdy różnica między 2 a 5 wynosi jedynie 1,08 cm na kg masy ciała. Można przypuszczać, iż występujące w środkowych terminach badań spowolnienie progresji wyników spowodowane jest zakłóceniami motoryki, charakterystycznymi dla wieku badanych [23, 24, 25]. Należy podkreślić istnienie stwierdzonego w 1 badaniu bardzo ścisłego związku tradycyjnego wskaźnika siły względnej ze wskaźnikiem faktycznej sprawności siłowej (r =.96). Z dwu wskaźników większą moc diagnostyczną w stosunku do poszczególnych konkurencji (oprócz biegu na 1000 m) wykazał nowo powstały, tworzący z nimi wyższe korelacje. Bardziej ścisły, wynikający z konstrukcji tego wskaźnika związek, obserwuje się z rzutem piłką lekarską (tab. 4). Walory diagnostyczne wykazane w sześciu badaniach na ogół krytykowanego tradycyjnego wskaźnika siły względnej można tłumaczyć specyfiką badanej zbiorowości pod względem wieku, budowy ciała i stopnia usprawnienia. Niestety, z omówionych uprzednio względów nie można we wszystkich, poza 1 terminem, pomiarach porównać jego skuteczności z nową wersją wskaźnika. Można jednak zakładać, iż w podobny sposób skonstruowane wskaźniki, adekwatne do wieku badanych, będą bardziej miarodajne i efektywniejsze w ocenie relatywnej siły chłopców w każdym terminie badań. Natomiast niezaprzeczalną zaletą wskaźników tradycyjnych jest możliwość ich stałego stosowania, niezależnego od wieku dzieci. Jednym ze sposobów praktycznego sprawdzenia przydatności, a jednocześnie porównania wskaźników sprawności siłowej, jest zestawienie parametrów uczniów znacznie różniących się masą ciała. Przedstawione w tab. 3 dane najcięższych chłopców odniesione do wyników ich najlżejszych kolegów umożliwiają ocenę skuteczności zastosowanych wskaźników. Najkorzystniejsza byłaby sytuacja, gdy wskaźniki chłopców o ekstremalnych wymiarach xmax masy ciała tworzyłyby iloraz = 1,0. W praktyce odbiegają one mniej lub więcej od optymalnego xmin wzorca [8, 9]. Wykorzystane w badaniach wskaźniki niewiele się różnią od idealnej jedności, a ich obiektywną ocenę należy rozpatrywać z uwzględnieniem wartości proporcji jakie tworzą rzut (ocena siły absolutnej), masa ciała i wynik czwórboju. Dane zawarte w tabeli 5 potwierdzają skuteczność wskaźnika faktycznej sprawności siłowej, minimalnie preferującego chłopców cięższych. Nieoczeki- Tabela 5. Zestawienie proporcji jakie tworzą średnie arytmetyczne danych chłopców o największej i najmniejszej masie ciała [N N 5] min Table 5. Mean values and their proportions in boys with extreme (minimal and maximal) body mass max 5, 1. Wysokoœæ cia³a Body height 2. Masa cia³a Body mass Cecha Trait 3. Rzut pi³k¹ lekarsk¹ Heavy (medicine) ball throw 4. Suma pkt czwórboju Sum of points in 4 tests competition 5. WskaŸnik si³y wzglêdnej Relative strength index 6. Punkty przewidywane Points expeced 7. WskaŸnik faktyczny sprawnoœci si³owej Actual strength fitness index X max X min 52 X X 142,0 133,6 1,06 36,72 27,30 1,35 522,0 412,- 1,27 67,2 56,6 1,19 14,30 15,10 0,95 70,15 65,23 1,08 47,40 45,46 1,04 max min
wanie niewiele ustępuje mu wskaźnik tradycyjny, z kolei faworyzujący w małym stopniu lżejszych. Proporcje przewidywanych na podstawie wskaźnika faktycznej sprawności siłowej, wyników czwórboju są niewątpliwie bliższe rzeczywistym możliwościom chłopców, niezależnie od ich budowy ciała niż autentycznie uzyskane rezultaty. Podsumowanie Analiza materiału w pełni potwierdziła wnioski z poprzednich prac, iż warunkiem sine qua non miarodajnej i rzetelnej oceny faktycznej sprawności siłowej jest jednolity wiek badanych. Jest to jednak zasadnicza wada tej metody, zasługującej pod innymi względami na wyróżnienie. Przede wszystkim należy tu podkreślić niezależność od masy ciała, co stwarza jednakowe warunki dla wszystkich badanych. Ponadto powstały w wyniku tej metody wskaźnik zapewnia precyzyjniejszą aniżeli sam rzut piłką lekarską czy wskaźnik tradycyjny ocenę wpływu siły na wyniki czwórboju. Nieco bardziej pracochłonne działania, poświęcone przewidywaniu tych wyników metodą regresji, również dały pozytywny efekt. Ten sposób może być szczególnie użyteczny przy indywidualnej ocenie osiągnięć chłopców w konkurencjach lekkoatletycznych, stwarzając nauczycielom lub szkoleniowcom obiektywne warunki rozpoznania rzeczywistych możliwości sprawnościowych uczniów. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Sulisz S: Określenie siły ogólnej młodych kobiet i mężczyzn metodą dynamometryczną. Materiały i Prace Antropologiczne, 1975; 89: 49-80 [2] Haleczko A: Ewaluacja sprawności motorycznej dzieci i młodzieży; w Raczek J (red): Motoryczność dzieci i młodzieży aspekty teoretyczne oraz implikacje metodyczne. Katowice, AW, 1986; 177-197 [3] Haleczko A, Paliga Z: Wskaźniki siły mięśniowej jako kryteria sprawności motorycznej dzieci w wieku od 7 do 10 lat; w Wyżnikiewicz-Kopp Z (red): Wychowanie fizyczne i sport dzieci i młodzieży. Uniwersytet Szczeciński, 1990; 313-332 [4] Mleczko E: Zróżnicowanie środowiskowe a poziom i dynamika rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem życia. Antropomotoryka, 1993; 10: 57-114 [5] Osiński W: Antropomotoryka. Poznań, AW, 2000 [6] Vanderburgh PM, Mahar MT, Chou CH: Allometric Scaling of Grip Strength by Body Mass in College-Age Men and Women. Research Quarterly for Exercise and Sport, 1995; 1: 80-84 [7] idelus K: Próba ustalenia podstawowych czynników motorycznych wpływających na rezultat sportowy; w idelus K, Przewęda R, Wohl A (red): Studia nad motorycznością ludzką. Roczniki Naukowe, Warszawa, AW, 1972; 16: 143-160 [8] Haleczko A: Sprawność siłowa 13-15-letnich dziewcząt i chłopców. Antropomotoryka, 2002; 24: 45-56. [9] Ciszek A, Haleczko A: Ocena siły względnej chłopców w wieku 10-12 lat; w Kowalski P, Migasiewicz J (red): Problemy badawcze w lekkoatletyce. Wrocław, AW, 2003; (w druku) [10] arfel VS: Uprawlenije dwiżenijami w sportie. Moskva, izkultura i Sport, 1975 [11] Haleczko A: Wiek jako czynnik różnicujący sprawność fizyczną dzieci i młodzieży; w: Janusz A (red): Sprawność fizyczna społeczeństwa polskiego za lata 1975-1980. Zeszyty Naukowe, Wrocław, AW, 1972; 28: 23-43 [12] Chromiński Z: Test sprawności fizycznej. Wychowanie izyczne i Higiena Szkolna, 1986; 1: 15-18 53 [13] Zespół Centralnego Kolegium Sędziów: Przepisy zawodów w Lekkiej Atletyce. Warszawa, PZLA, 1989 [14] Zaciorski WM: Kształcenie cech motorycznych sportowca. Warszawa, Sport i Turystyka, 1970 [15] Malarecki I: Wpływ wymiarów ciała na wydolność i sprawność fizyczną. Wychowanie izyczne i Sport, 1975; 1: 3-11. [16] Ważny Z: Trening siły mięśniowej. Warszawa, Sport i Turystyka, 1977. [17] Haleczko A, Socha T: Somatyczne uwarunkowania osiągnięć kobiet i mężczyzn w podnoszeniu ciężarów; w Socha S (red): Problemy dymorfizmu płciowego w sporcie. Katowice, AW, 2000; 6: 273-279. [18] Milicerowa H, Ołpiński R: Metody wyznaczania faktycznej sprawności w podnoszeniu ciężarów. Wychowanie izyczne i Sport, 1958; 3: 423-432. [19] Lietzke MH: Relation between weight-lifting totals and body weight. Science, 1956; 124: 486-487 (streszczenie w języku polskim), Kultura izyczna, 1957; 8: 619-621 [20] Guilford JP: Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice, wyd. 2, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964 [21] arfel VS: izjologia sporta. Oèerki, Moskva, izkul tura i Sport, 1960 [22] Haleczko A: Możliwości szybkościowo-siłowe 10-14-letnich dziewcząt i chłopców; w Socha S (red): Problemy dymorfizmu płciowego w sporcie. Katowice, AW, 1997; 4: 149-154 [23] Meinel K: Motoryczność ludzka. Warszawa, Sport i Turystyka, 1967 [24] Haleczko A: Zwinność i jej znaczenie dla sprawności motorycznej dzieci i młodzieży; w Żarek J (red): Główne tendencje rozwoju wychowania fizycznego i sportu dzieci i młodzieży. Zeszyty Naukowe, Kraków, AW, 1979; 19: I, 188-201 [25] Haleczko A: Biologiczne aspekty ewaluacji sprawności motorycznej dzieci w wieku szkolnym wybrane zagadnienia metodologiczne. Antropomotoryka, 1989; 1: 19-36