Zamojskie Studia i Materiały ZAMOŚĆ 2012 Rok wyd. XIV, zeszyt 1(35) Fizjoterapia Ewa Kostrzewa-Zabłocka 1, Grażyna Kierepka 2 1 Katedra Pielęgniarstwa Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Zamościu 2 Studentka kierunku Pielęgniarstwo w Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Zamościu Edukacja w Szkole Cukrzycy w Chełmie Streszczenie Wprowadzenie. Szkoła Cukrzycy to ogólnopolski program edukacyjny, którego celem jest prowadzenie wśród lekarzy, pielęgniarek i pacjentów kampanii na rzecz zapobiegania cukrzycy i propagowania aktywnej postawy wobec choroby. Cel pracy. określenie wpływu programu edukacyjnego Szkoła Cukrzycy na stopień wyrównania metabolicznego u osób chorych na cukrzycę, uczestniczących w zajęciach dydaktycznych w Chełmie. Materiał i metoda. W badaniach uczestniczyło 73 chorych na cukrzycę w wieku od 43 do 78 roku życia. Badanie przeprowadzono w Przychodni Zdrowie gdzie znajduje się Poradnia Diabetologiczna oraz w Stowarzyszeniu Chorych na Cukrzycę w Chełmie. W ankiecie wzięło udział 40 kobiet i 33 mężczyzn. Ponad połowa posiadała wykształcenie średnie (47%), a tylko 11% podstawowe. Większość z uczestników ankiety (46 osób) stanowili emeryci, pracujących zawodowo było 15%. Wskaźnik BMI u badanych osób wskazywał na nadwagę, otyłość I i II stopnia. U większości osób (40 ankietowanych) cukrzyca została zdiagnozowana w ciągu ostatnich 11 lat. Cukrzyca typu 2 była u 86% osób, a tylko u 14% cukrzyca typu 1. Wyniki. Biorąc pod uwagę szczegółowe kryteria ustalone przez PTD w 2011 r. na podstawie danych zawartych w ankietach (wiek chorego, typ cukrzycy, czas trwania choroby) ustalono, że prawidłowe stężenie HbA1c było u 33% chorych, a u 67% było powyżej normy. Wnioski. Edukacja jest niezwykle ważnym elementem terapii diabetologicznej oraz pozwala na zmniejszenie liczby powikłań cukrzycowych. Osoby, które biorą udział w szkoleniach poszerzających wiedzę o cukrzycy, mają lepsze wyniki badań, w tym niższe stężenie hemoglobiny glikowanej (badania w Środzie Wlkp.). Ankietowani deklarują chęć poszerzania swojej wiedzy i rozumieją, jak ważna jest edukacja diabetologiczna w procesie ich leczenia. Słowa kluczowe: cukrzyca, Szkoła Cukrzycy, edukacja diabetologiczna, wyrównanie metaboliczne
44 Zamojskie Studia i Materiały Wstęp Cukrzyca to choroba znana od tysiącleci. Obserwacje lekarzy i naukowców już przed wiekami zaowocowały opracowaniem rekomendacji dla chorych (na przykład zalecenie wysiłku fizycznego) [1]. Leczenie cukrzycy zmieniło się, kiedy odkryto korzystne skutki podawania chorym insuliny, opracowano metodę przemysłowej produkcji insuliny oraz użyto inżynierii genetycznej do wytworzenia insuliny w procesie biosyntezy [14]. Obecnie prowadzonych jest wiele badań, których celem jest opracowanie metod pozwalających na pełne wyleczenie cukrzycy, ale także zneutralizowanie wpływu cukrzycy na codzienne życie chorego i długość jego życia [3, 7]. Tym staraniom towarzyszą oczekiwania chorych, a dodatkowa presja wynika z alarmujących sygnałów międzynarodowych organizacji i naukowców, którzy zwracają uwagę na lawinowo rosnącą liczbę przypadków zachorowań na cukrzycę. Ta choroba nazywana już jest epidemią XXI wieku i uważana za problem całej ludzkości [8]. Z badań, jakie przeprowadził TNS OBOP na zlecenie Koalicji na Rzecz Walki z Cukrzycą, wynika, że w Polsce na cukrzycę choruje ok. 2,5 miliona ludzi, co stanowi ok. 6% populacji. Szacuje się, że ok. 30% chorych nie wie o swojej chorobie. Zachorowalność rośnie wraz z wiekiem, w grupie 20 29 lat choruje 29 500 osób, w grupie 40 49 lat to już 87 000 badanych, a po 70 roku życia, aż pół miliona Polaków. Statystyczny mieszkaniec Polski cierpiący na cukrzycę jest w wieku pomiędzy 50 a 70 rokiem życia, posiada wykształcenie średnie, mieszka w małym mieście (do 50 tysięcy mieszkańców) i jest rencistą lub emerytem. Częściej jest to kobieta, niż mężczyzna [18]. Z raportu wynika też, że wiedza polskiego społeczeństwa w zakresie cukrzycy jest znikoma. Co piąty Polak nigdy nie wykonał badania sprawdzającego stężenie glukozy we krwi, a co dwudziesta osoba sądzi, że cukrzycą można się zarazić [16]. Pomimo ciągłego postępu w badaniach nad cukrzycą, choroba ta wciąż ma status nieuleczalnej. W tym wyścigu o zdrowie chorego jest jeden element, który daje szansę na pokonanie choroby i jej skutków postawa chorego, który współpracując z lekarzem ma możliwość realnego wpływu na rezultaty terapii. Aby było możliwe wykorzystanie tego potencjału, pacjent musi dysponować wiedzą, która pozwoli mu być partnerem lekarza w terapii a nie tylko elementem wspomagającym leczenie, ale prowadzącym ten proces, jego zasadniczą częścią. Prowadzenie edukacji chorych na cukrzycę zmniejsza liczbę i skutki powikłań cukrzycowych, ogranicza koszty leczenia, jest korzystne zarówno z punktu widzenia pacjenta jak i systemu opieki zdrowotnej [12]. Drugim, równie ważnym elementem ograniczania skutków zachorowań na cukrzycę jest profilaktyka, której celem jest jak najwcześniejsze wyselekcjonowanie osób z grupy ryzyka. To daje szansę na podjęcie odpowiednich działań niedopuszczających do rozwoju choroby [19]. W obydwu tych obszarach ogromną rolę odgrywają pielęgniarki: w zakresie profilaktyki, są to pielęgniarki środowiskowo-rodzinne, a w odniesieniu do edukacji: pielęgniarki-edukatorki. Należy podkreślić, że kwestia ta jest coraz bardziej zauważana i doceniana w publikacjach, ale też wynikają z nich coraz większe oczekiwania od pielęgniarek. Ze względu na to, że pielęgniarki są dla pacjenta źródłem informacji, oczekuje się od nich wiedzy merytorycznej, profesjonalizmu w zakresie opieki oraz wysokich kwalifikacji w zakresie odpowiedniego komunikowania się z pacjentem. Zadanie pielęgniarek-edukatorek polega na przekazywaniu osobom chorym na cukrzycę odpowiedniej wiedzy na te-
Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Grażyna Kierepka Edukacja w Szkole Cukrzycy w Chełmie mat diety, koniecznych badań wykonywanych samodzielnie oraz sposobów korzystania z przyrządów używanych w trakcie leczenia i monitorowania cukrzycy. Rolą edukatorki jest też przygotowanie pacjenta do optymalnej terapii cukrzycowej. Pielęgniarka wspiera chorego w trudnym procesie wprowadzania zmian w jego życiu, pokonywania wcześniejszych nawyków i akceptacji rygorów związanych z terapią cukrzycy cukrzyca jest przecież często chorobą osób dojrzałych i starszych, które mają mocno utrwalone nawyki i przyzwyczajenia [10]. Szczególną rolę w edukacji w obszarze cukrzycy odgrywają pielęgniarki specjalizujące się w diabetologii, gdyż w największym zakresie mogą przekazywać pacjentom wiedzę uczestnicząc w zorganizowanej edukacji, pełniąc rolę partnerów w takich przedsięwzięciach, jakim jest na przykład Szkoła Cukrzycy. Ten program edukacyjny spełnia ważną rolę jako instrument skutecznej edukacji. Jego rezultaty mogą być osiągnięte dzięki ogromnemu zaangażowaniu organizatorów i pomysłodawców tego programu, ale także osobom (lekarzom, i pielęgniarkom), które organizują zajęcia Szkoły w całej Polsce [5]. Ważnym elementem leczenia w cukrzycy (zarówno typu 1 jak i typu 2) jest edukacja terapeutyczna. Została ona wprowadzona jako element leczenia już w 1920 r. przez pionierów diabetologii takich jak: E.P. Joslin (USA), E. Roma (Portugalia) oraz R.D. Lawrence (Anglia) [4]. Edukacja chorych, ich rodzin i ogółu społeczeństwa w zakresie chorób przewlekłych, a zwłaszcza w zakresie cukrzycy, jest istotnym elementem procesu leczniczego. Jednakże efektywna edukacja pacjentów z cukrzycą, wymaga wielu godzin poświęconych każdemu choremu, czego zwykle brakuje czasu w przychodni [13]. Generalnie, edukacja medyczna może być prowadzana w różnych formach: indywidualnej, grupowej, poprzez dostarczanie materiałów dydaktycznych (także programów komputerowych) [2]. Indywidualne szkolenie jest najskuteczniejsze, bo może być dostosowane do potrzeb konkretnego pacjenta, ale wymaga zaangażowania personelu (jest kosztowne). Grupowa edukacja jest łatwiejsza do wdrożenia, towarzyszy jej wymiana doświadczeń między pacjentami, ale wadą jest to, że ogranicza indywidualne podejście do potrzeb pacjenta. Z kolei przekazanie choremu materiałów jest relatywnie najtańszym rozwiązaniem, ale pacjent nie zawsze może lub umie z nich skorzystać [21]. Warto też podkreślić, że efekty edukacji w leczeniu zależą od organizacji zdobywania wiedzy. Lepsze efekty daje edukacja ze strukturą programową, zaplanowana i zorganizowana, prowadzona przez wykwalifikowany personel [11]. Wiele lat doświadczeń w zakresie organizacji edukacji dotyczącej cukrzycy pozwoliły na opracowanie zaleceń dotyczących organizacji szkoleń w zakresie tak specyficznej choroby jaką jest cukrzyca. Publikacje wskazują, że najlepsze rezultaty daje zorganizowanie szkoły prowadzonej przez zespół składający się z lekarza, pielęgniarki oraz specjalisty z zakresu żywienia [5]. W literaturze poruszającej problematykę edukacji w zakresie cukrzycy opracowano też szereg konkretnych wskazówek dotyczących organizacji takich szkoleń. Za najbardziej skuteczne uznaje się szkolenia organizowane według przygotowanego planu [10]. Powszechny jest też pogląd, że programy szkolenia i spotkania powinny być profilowane według poszczególnych rodzajów cukrzycy, na przykład: program ogólny dla chorych na cukrzycę typu 1, na cukrzycę typu 2, dla chorych z otyłością, dla 45
Zamojskie Studia i Materiały kobiet ciężarnych lub planujących ciążę oraz program dla chorych słabo widzących i niewidzących [17]. Szczególnie istotne jest zróżnicowanie edukacji w zależności od typu cukrzycy. Typ 1 ujawnia się głownie u osób młodych i wymaga osiągnięcia innych celów. W pierwszym okresie cukrzycy typu 1 najważniejsze jest zniwelowanie zagrożeń związanych z powikłaniami ostrymi, więc edukacja jest zwykle bardzo intensywna i obejmuje także naukę wykonywania iniekcji insuliny. Natomiast przy cukrzycy typu 2 konieczna jest zmiana trybu życia ustalenie diety i organizacja wysiłku fizycznego [15]. Odpowiedzią na znaczący wzrost liczby zachorowań na cukrzycę w Polsce oraz koniczność intensyfikacji i zapewnienia skuteczności edukacji w zakresie cukrzycy jest niewątpliwie przedsięwzięcie nazwane Szkołą Cukrzycy. Szkoła Cukrzycy to ogólnopolski program edukacyjny, którego celem jest prowadzenie wśród lekarzy i pacjentów kampanii na rzecz zapobiegania cukrzycy i propagowania aktywnej postawy wobec tej choroby. Idea kompleksowego, ogólnopolskiego programu powstała na bazie sukcesu Szkoły Cukrzycy w Środzie Wlkp., prowadzonej przez lek. med. Andrzeja Paciorkowskiego. Przedsięwzięcie to było tak dużym sukcesem, że podjęto decyzję o rozszerzeniu tej metody edukacji na cały kraj [5, 11]. Program został opracowany pod kierownictwem Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych i Diabetologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Akcję prowadzi Porozumienie Zielonogórskie (PZ), przy udziale i pomocy zrzeszonych w PZ organizacji pracodawców i ich członków. Koordynatorem programu jest Andrzej Paciorkowski, a Przewodniczącym Rady Naukowej prof. dr hab. med. Bogna Wierusz-Wysocka. Podstawą formalną realizacji programu jest umowa PZ i ZG PSD. Porozumienie Zielonogórskie przygotowuje materiały edukacyjne, współpracuje przy organizowaniu odczytów, spotkań i prelekcji. Wszystkie spotkania w ramach Szkoły Cukrzycy odbywają się pod patronatem Zarządu Głównego Polskiego Stowarzyszenia Diabetyków (PSD). PSD propaguje działania edukacyjne i zajmuje się techniczną organizacją spotkań, w tym także pozyskiwaniem sponsorów wspierających akcję [11]. Głównym celem Szkoły Cukrzycy jest usystematyzowanie edukacji diabetologicznej i dostarczenie kompleksowej wiedzy na temat cukrzycy. Korzyści z programu odnoszą lekarze pierwszego kontaktu, którzy podnoszą swoje kwalifikacje zawodowe, dzięki czemu będą w stanie szybciej rozpoznać cukrzycę w jej wczesnym stadium. Oczywiście beneficjentami programu są przede wszystkim chorzy na cukrzycę, którzy pozyskują wiedzę pozwalającą zmniejszyć ryzyko wystąpienia groźnych powikłań [4, 5]. Zaplanowano, że program będzie realizowany w okresie od października 2010 r. do czerwca 2011r. Wykłady w ramach Szkoły Cukrzycy są prowadzone w cyklach 7 8 spotkań kończących się testem sprawdzającym wiedzę. Uczestnicy otrzymują materiały szkoleniowe: wydruk streszczenia wykładów oraz materiały pozwalające na sprawdzenie wiadomości poprzez udzielenie odpowiedzi na pytania testowe [11]. Tematyka spotkań została ustalona centralnie i obejmuje m.in. takie zagadnienia jak: rozpoznanie cukrzycy, elementy dobrego leczenia cukrzycy, efektywną prewencję powikłań, zespół metaboliczny, ostre powikłania cukrzycy. Placówki zdrowotne, które przystępują do projektu, implementują ten program, dzięki czemu łatwiej mogą 46
Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Grażyna Kierepka Edukacja w Szkole Cukrzycy w Chełmie rozpocząć działania, a jednocześnie standardowy program zapewnia odpowiednią jakość szkolenia w ramach programu. Założenia programu oraz materiały edukacyjne przygotowane zostały pod nadzorem Rady Naukowej, co zapewnia wysoki poziom merytorycznych działań edukacyjnych [5, 11]. W spotkaniach Szkoły Cukrzycy mogą uczestniczyć osoby z cukrzycą oraz członkowie ich rodzin, a także inne osoby zainteresowane profilaktyką zdrowotną. Udział jest bezpłatny. Hasłem przewodnim programu jest myśl, którą sformułował Elliot Proctor Joslin, słynny amerykański diabetolog: Chorzy na cukrzycę wiedzący najwięcej żyją najdłużej [5]. Niezależnie od prowadzonego procesu dydaktycznego, w trakcie zajęć pozyskuje się dane pozwalające na ocenę skuteczności działania Szkoły Cukrzycy i wpływu edukacji na wyrównanie metaboliczne chorych na cukrzycę uczestniczących w zajęciach. Cel Celem pracy było określenie stopnia wpływu programu edukacyjnego Szkoła Cukrzycy na stopień wyrównania metabolicznego u osób chorych na cukrzycę, uczestniczących w zajęciach dydaktycznych. Materiał i metody badań W badaniach uczestniczyło 73 chorych na cukrzycę. Badanie przeprowadzono w Przychodni Zdrowie oraz w Stowarzyszeniu Chorych na Cukrzycę w Chełmie. Pacjentom rozdano anonimowe ankiety do wypełnienia. Każda ankieta składała się z 13 pytań otwartych. Analizę badań opracowano przy pomocy programu Excel. W poszczególnych zajęciach Szkoły Cukrzycy uczestniczyło od 46 do 107 osób (por. rys. 1). W ankiecie wzięły udział 73 osoby. Dwie ankiety były w znacznym stopniu niekompletne i z tego względu nie zostały uwzględnione w zestawieniu. Przedstawione poniżej dane dotyczą więc 71 osób. W ankiecie wzięło udział 40 kobiet i 31 mężczyzn. Najmłodszy uczestnik miał 43 lata, a najstarszy 78 lat. Niemal połowa z nich (33 osoby) posiadała wykształcenie średnie, 17 osób wyższe, 13 zawodowe, a 8 osób podstawowe. Większość z uczestników ankiety (46 osób) stanowili emeryci. Status rencisty posiadało 12 osób. 11 osób zadeklarowało się jako osoby aktywne zawodowo, a 2 osoby jako bezrobotne. Na wstępie ankiety, osoby podawały dane o swoim wzroście i wadze oraz obwodzie pasa. U badanych pacjentów przeważnie występowała nadwaga i otyłość I i II stopnia (rys. 2). Ankietowani podali informacje o tym, kiedy rozpoznano u nich cukrzycę. U większości osób (40 ankietowanych) cukrzyca została zdiagnozowana w ciągu ostatnich 11 lat (2001 2011), u 13 ankietowanych w latach 1990 2000, u 7 osób w latach 1980 1989, a u jednej osoby diagnozę postawiono w latach 1970 1979. Znaczącą większość ankietowanych (61) stanowiły osoby z rozpoznaną cukrzycą typu 2. Ankietowanych pytano też o odczuwanie objawów hipoglikemii, ciężkiej hipoglikemii oraz hiperglikemii. Objawy hipoglikemii (opisane w ankiecie jako: poty, drżenie rąk, osłabienie, kołatanie serca) odczuwało 41 osób, nie odczuwało 25 osób, a 5 osób nie udzieliło odpowiedzi. Objawy ciężkiej hipoglikemii (opisane w ankiecie jako konieczność wizyty pogotowia ratunkowego lub podania glukagonu-glica-gen Hypokit) potwierdziło 5 osób, 47
Zamojskie Studia i Materiały 120 100 liczba osób 80 60 40 20 0 1 2 3 4 5 nr wykładu 6 7 8 Rys. 1. Frekwencja na wykładach Szkoły Cukrzycy 15 12 liczba osób 9 6 3 0 niedowaga waga nadwaga prawidłowa otyłość I stopnia otyłość II stopnia otyłość III stopnia brak danych 63 osoby udzieliły odpowiedzi negatywnej, 2 osoby nie udzieliły żadnej odpowiedzi. Odczuwanie objawów hiperglikemii (określonych w ankiecie jako duże pragnienie, częste oddawanie moczu, senność, apatia, nudności) potwierdziło 29 osób, nie potwierdziło 37, a 4 nie odpowiedziały na pytanie. Uczestnicy ankiety przekazali informacje o tym, w jaki sposób są leczeni. Większość przyjmuje tylko leki doustne. 3 osoby zadeklarowały, że są leczone tylko dietą (rys. 3). Kolejne pytanie ankiety dotyczyło miejsca leczenia. Ankietowani mogli wskazać kilka miejsc jednocześnie. W przypadku leczenia szpitalnego, pytanie dotyczyło pobytu w ostatnim roku. Do zanotowanych wyników wprowadzono korekty, gdyż w kilku przypadkach osoby twierdziły, że nie były leczone w szpitalu, a jednocześnie wskazywały, że w ostatnim roku przeprowadzono wobec nich takie zabiegi, jak usunięcie nerki lub pęcherzyka żółciowego czy wstawienie rozrusznika serca. Analiza ankiet pokazuje też na inne źródło ewentualnych błędów w wynikach wiele osób oprócz kategorii 48 Rys. 2. BMI dla wszystkich uczestników ankiety
Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Grażyna Kierepka Edukacja w Szkole Cukrzycy w Chełmie insulina i leki doustne 17% brak danych 8% tylko insulina 6% dieta 4% tylko leki doustne 65% Rys. 3. Sposób leczenia cukrzycy tak nie nie wiem brak danych 60 50 40 30 20 10 0 retinopatia nefropatia cukrzycowa neuropatia cukrzycowa stopa cukrzycowa Rys. 4. Powikłania cukrzycowe wyłącznie lekarz rodzinny wskazywało też na leczenie u diabetologa i w innych przychodniach specjalistycznych. Uczestnicy ankiety zostali zapytani o to, czy w ich rodzinie (ojciec, matka, brat, siostra, babcia, dziadek, dzieci) występowały przypadki cukrzycy. Wyniki były podzielone niemal równo, z niewielką przewagą odpowiedzi negatywnych (40 osób). Kolejne pytanie ankiety dotyczyło powikłań cukrzycy. Odpowiedzi w ankiecie były skonstruowane w ten sposób, że wskazane były 4 powikłania: retinopatia cukrzycowa, nefropatia cukrzycowa, neuropatia cukrzycowa i stopa cukrzycowa (rys. 4). Na pytanie o samodzielne oznaczanie glukometrem poziomu cukru we krwi, 63 osoby odpowiedziały twierdząco. Ankietowani, którzy przeprowadzają samokontrolę, deklarowali też częstotliwość dokonywania pomiarów. Większość osób wykonuje testy codziennie 3 lub więcej razy. Z ankiety wynika, że znaczna większość uczestników prowadzi zeszyt samokontroli. Uczestników ankiety zapytano też o to, czy samodzielnie oznaczają obecność glukozy i acetonu w moczu. Udzielone odpowiedzi wskazują, że tylko niewielki procent osób przeprowadza takie testy. Uczestników pierwszych zajęć Szkoły Cukrzycy zapytano, czy wcześniej brali udział w spotkaniach edukacyjnych na temat cukrzycy. 47 osób odpowiedziało 49
Zamojskie Studia i Materiały twierdząco. Kolejne pytanie ankiety dotyczyło tego, skąd uczestnicy dowiedzieli się o Szkole cukrzycy. Podanych zostało 6 źródeł, a uczestnicy mogli wskazać więcej niż jedno. Dwie osoby udzieliły odpowiedzi spoza podanych przykładów, gdyż o Szkole dowiedziały się od pielęgniarki i lekarza zakładowego. Uczestników ankiety zapytano o ich ocenę własnego stanu zdrowia. Odpowiedzi miały sześciostopniową skalę (bardzo zły = 1, bardzo dobry = 6). Większość ankietowanych oceniła stan swojego zdrowia na 4. Ankietowanych zapytano o ich ocenę własnej wiedzy na temat cukrzycy. Przy odpowiedzi stosowano sześciostopniową skalę, gdzie 1 oznaczał bardzo słabą a 6 bardzo dobrą. Większość odpowiedzi mieściła się w przedziale 4 5 punktów. Niezależnie od przeprowadzenia ankiety, u uczestników szkolenia oznaczono HbA1c. Wyniki umieszczono w 64 ankietach. Biorąc pod uwagę szczegółowe kryteria ustalone przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne (PTD) w 2011, na podstawie danych zawartych w ankietach (wiek chorego, typ cukrzycy, data zdiagnozowania), ustalono, że prawidłowe stężenie HbA1c oznaczono u 21 osób, a u 43 było ono nieprawidłowe. Wynik ten może być w pewnym zakresie błędny, gdyż w przypadku kryteriów szczegółowych dotyczących osób w wieku powyżej 70 lat dane w ankietach nie pozwalają rozstrzygająca stwierdzić, czy stężenie hemoglobiny glikowanej jest prawidłowe 2 przypadki (rys. 5). prawidłowe 33% powyżej normy 67% Rys. 5. Stężenie HbA1c u uczestników szkolenia prawidłowe stężenie nie był na szkoleniu 24% nieprawidłowe stężenie nie był na szkoleniu 37% był na szkoleniu 76% był na szkoleniu 63% Rys. 6. Udział w szkoleniu a stężenie HbA1c 50
Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Grażyna Kierepka Edukacja w Szkole Cukrzycy w Chełmie Kiedy porówna się informacje o stężeniu hemoglobiny glikowanej i informacją w ankiecie, dotyczącą wcześniejszego udziału w szkoleniach dotyczących cukrzycy, można sformułować wniosek, że wśród osób o prawidłowym HbA1c, odsetek osób uczestniczących w działaniach edukacyjnych był nieco wyższy, niż ten sam wskaźnik dla osób o nieprawidłowym HbA1c (rys. 6). Wnioski W ramach ogólnych wniosków można stwierdzić, że dane dotyczące charakterystyki uczestników Szkoły Cukrzycy w dużym stopniu pokrywają się ze statystycznym obrazem osoby chorej na cukrzycę, określanym na podstawie badań ogólnopolskich (cytowanych we wcześniejszych rozdziałach niniejszej pracy). Generalnie ciekawe jest, że ankietowani dobrze oceniają opiekę medyczną w zakresie cukrzycy. Natomiast odpowiedzi na wiele pytań ankiety oraz bezpośrednie deklaracje chorych potwierdzają, że edukacja diabetologiczna jest pacjentom bardzo potrzebna. Z jednej strony nawet na podstawie ankiety można się przekonać, że niektóre osoby chore na cukrzycę mają niewystarczającą wiedzę na temat swojej choroby i jej powikłań (świadczy o tym na przykład liczba braków odpowiedzi na niektóre pytania, ewidentnie błędne odpowiedzi oraz rozbieżność pomiędzy samooceną wyrównania metabolicznego a wynikami badań laboratoryjnych), z drugiej strony ankietowani deklarują chęć poszerzania swojej wiedzy i rozumieją, jak ważna jest edukacja diabetologiczna w procesie ich leczenia. Badania były prowadzone na początku cyklu zajęć prowadzonych w ramach Szkoły Cukrzycy, co nie pozwala na tej podstawie w pełni i ostatecznie ocenić wpływu Szkoły na wyniki wyrównania metabolicznego (do tego celu niezbędne są wyniki drugiej ankiety), jednak odpowiedzi udzielone w ankiecie potwierdzają pozytywne efekty wcześniejszych szkoleń, w których uczestniczyli ankietowani, na zdrowie pacjentów. Wyniki ankiet potwierdzają też generalny wniosek wynikający z publikacji poświęconych cukrzycy, dotyczący wagi problematyki powikłań w cukrzycy w tym obszarze niestety w największym stopniu widać niedostatki wiedzy uczestników ankiety. Podsumowując wyniki badań, można sformułować 3 podstawowe wnioski: 1) edukacja jest niezwykle ważnym elementem terapii diabetologicznej; 2) edukacja diabetologiczna pozwala na zmniejszenie liczby powikłań cukrzycowych; 3) osoby, które biorą udział w szkoleniach poszerzających wiedzę o cukrzycy, mają lepsze wyniki badań, w tym niższe stężenie hemoglobiny glikowanej. Dyskusja Niniejsza praca omawia kwestie cukrzycy i proces jej leczenia oraz na tym tle pokazuje rolę chorego w terapii. Omawiane zagadnienia stanowiły bazę do podkreślenia roli chorego w leczeniu, ale przede wszystkim do zwrócenia uwagi na bardzo cenną inicjatywę podjętą przez środowisko medyczne, jaką jest Program Edukacyjny Szkoła Cukrzycy. Dane zaprezentowane w pracy pokazują, jak konieczne jest podejmowanie działań dotyczących cukrzycy, określanej jako epidemia XXI w. Pokazują też, że szczególnie ważne jest prowadzenie działań edukacyjnych w tym obszarze. Potwierdzają to nie tylko opinie specjalistów zawarte w publikacjach cytowanych przez niniejszą 51
Zamojskie Studia i Materiały pracę, ale też informacje z ankiet pokazują, że chorzy na cukrzycę mają niewystarczającą wiedzę o istocie choroby i jej leczeniu. Niniejsza praca pokazała też, że koncepcja Szkoły Cukrzycy ma solidne podstawy teoretyczne i realizuje rekomendacje zawarte w publikacjach naukowych oraz wynikające z wcześniej prowadzonych działań edukacyjnych. Jedną z największych wartości Szkoły Cukrzycy jest fakt, że jej sukces w dużym stopniu wynika z zaangażowania lekarzy i pielęgniarek, którzy świadomi zagrożeń związanych z cukrzycą, podjęli wyzwanie zorganizowania programu edukacyjnego. Ta kwestia jest widoczna na etapie centralnej organizacji Szkoły Cukrzycy, ale także a może przede wszystkim na poziomie wdrażania programu w terenie. Zorganizowanie zajęć wymaga nie tylko wiedzy z zakresu cukrzycy, ale także zapału i zdolności organizacyjnych, a przede wszystkim umiejętności nawiązania dobrego kontaktu z chorymi. Na podstawie ankiet można stwierdzić, że edukacja jest niezwykle ważna w leczeniu cukrzycy i jej powikłań oraz, że faktycznie ma wpływ na konkretne wyniki badań laboratoryjnych prowadzonych u chorych na cukrzycę. Edukacja terapeutyczna w cukrzycy według Pani Profesor Wierusz-Wysockiej ma przebudować hierarchię wartości egzystencjalnych i wzbogacić osobowość pacjenta tak, aby zbudować nową motywację do pełnego stosowania w życiu codziennym zdobyczy technicznych i organizacyjnych do celów zapobiegawczych i leczniczych oraz zwiększyć jego sprawność zwalczania stresu powodowanego przez cukrzycę. Jej podstawą jest aktywne uczestnictwo pacjentów w procesie leczenia oraz konieczność tworzenia odpowiednich programów edukacyjnych dla nich oraz ich rodzin (20). Zrozumiano, że cukrzycy nie można efektywnie leczyć bez uprzedniego dokładnego poinformowania chorego o istocie choroby oraz przyswojenia przez niego odpowiednich zachowań zdrowotnych, spowalniających rozwój choroby [20]. M. Koziarska-Rościszewska twierdzi, że edukacja musi mieć charakter ciągły. Podstawowe wiadomości o chorobie powinny być przekazywane wielokrotnie, pacjent musi stale ćwiczyć, aby opanować metody samokontroli i samo opieki. Należy systematycznie sprawdzać uzyskaną wiedzę i umiejętność wykorzystania jej w życiu codziennym zmienionym przez chorobę. Edukacja musi być dostosowana do indywidualnych potrzeb oraz możliwości intelektualnych chorego. Tak realizowany proces daje choremu możliwość przejęcia odpowiedzialności za efekty terapii, czyniąc go aktywnym współuczestnikiem leczenia, dając szansę na dobrą kontrolę przebiegu choroby oraz uniknięcie ewentualnych powikłań [9]. Prowadzenie edukacji chorych na cukrzycę zmniejsza liczbę i skutki powikłań cukrzycowych, ogranicza koszty leczenia jest korzystne zarówno z punktu widzenia pacjenta jak i systemu opieki zdrowotnej [6]. Warto też podkreślić, że w edukacji diabetologicznej niezwykle ważną rolę odgrywają pielęgniarki, które podczas procesu leczenia są najbliżej chorego i w wielu aspektach terapii stanowią jego wsparcie i mają duży wpływ na końcowy efekt leczenia. Materiał zawiera wyniki badania ankietowego prowadzonego w Chełmie. Po opracowaniu ankiet z całej Polski, możliwe będzie porównanie rezultatów i wprowadzenie ewentualnych ulepszeń. Mam nadzieję, że dzięki temu ten niezwykle potrzebny program edukacyjny będzie miał lepsze wyniki, a chorzy na cukrzycę osiągną lepszą jakość życia. 52
Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Grażyna Kierepka Edukacja w Szkole Cukrzycy w Chełmie Literatura 1. Colwell J.A., Cukrzyca. Nowe ujęcie diagnostyki i leczenia, Urban & Partner, Wrocław 2004, s. 86 101. 2. Czech A., Tatoń J., Cukrzyca. Podręcznik diagnostyki i terapii, Elamed, Katowice 2009, s. 80 87. 3. Czyżyk A., Patofizjologia i klinika cukrzycy, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997, s. 112 120. 4. Hojan M., Leczenie cukrzycy nie powinno być zbyt intensywne. Cukrzyca. Biuletyn Informacyjny Polskie Stowarzyszenie Diabetyków, 2010, nr 171, s. 8 10. 5. Hojan M., Szkoła cukrzycy, Cukrzyca. Biuletyn Informacyjny, Polskie Stowarzyszenie Diabetyków, 2010, nr 174, s. 4 5. 6. Januszewicz W., Kokot F., Interna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002, s. 136 140. 7. Kokot F., Choroby przemiany materii, [w:] R. Brzozowski, Vademecum diagnostyki i terapii, PZWL, Warszawa 1993, s. 67 69. 8. Kowal-Gierczak B., Cukrzyca. Skrypt dla Wydziału Pielęgniarskiego, Akademia Medyczna we Wrocławiu 1997, s. 45 50. 9. Koziarska-Rościszewska M., Edukacja i samokontrola, [w:] Szymczyk I. (red.), Cukrzyca. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 116 119. 10. Lepka S., Kształcenie umiejętności pielęgnowania chorego z cukrzycą, Centrum Metodyczne Doskonalenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa, 1994, s. 25 28. 11. Ochniak H., Szkoła cukrzycy. Cukrzyca z lekarzem rodzinnym, Biuletyn Zarządu Głównego Stowarzyszenia Diabetyków, Bydgoszcz 2010, s. 6 8. 12. Otto-Buczkowska E., Kompendium wiedzy o cukrzycy, α-medica press, Bielsko Biała 2003, s. 68 70. 13. Skłodowska Z., Życie z cukrzycą poradnik zdrowia, B-P Sp. z.o.o., Warszawa 1998, s. 17 18. 14. Sokołowska-Pituchowa J., Anatomia człowieka, PZWL, Warszawa 2000, s. 175 178. 15. Szczeklik A., Choroby wewnętrzne. Stan wiedzy na rok 2010, Medycyna Praktyczna, Kraków 2010, s. 17 20. 16. Tatoń J., Czech A., Bernas M., Diabetologia kliniczna, PZWL, Warszawa 2008, s. 280 284. 17. Tatoń J., Cukrzyca. Nauczanie samoopieki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 45 50. 18. Tatoń, J, Czech A., Diabetologia, PZWL, Warszawa 2001, t. 1, s. 176 178, t. 2, s. 203. 19. Tatoń J., Palące problemy monitorowania jakości leczenia cukrzycy nowe cele i metody w świetle własnych doświadczeń, Przewodnik Lekarza, 2009, nr 2(110), s. 14 15. 20. Trepińska M., Wierusz-Wysocka B., Diabetologia Kliniczna, Akademia Medyczna, Poznań 2004, s. 79 96. 21. Twardosz W., Wielka encyklopedia zdrowia, Horyzont, Poznań 2003, s. 142 150. 53
Zamojskie Studia i Materiały Education at the School of Diabetes in Chełm Abstract Introduction. School of Diabetes is a nationwide educational program aimed at leading a campaign among doctors, nurses and patients to prevent diabetes and promote a proactive approach towards the disease. Purpose of the paper. The paper is to determine the effect of the educational programme School of Diabetes on the metabolic control level in people with diabetes, participating in classes in Chełm. Material and method. The survey involved 73 patients with diabetes, aged from 43 to 78. The survey was conducted at the Clinic Zdrowie which is also the seat of the Diabetes Outpatient Clinic and the Association of Diabetics in Chełm. The survey was participated by 40 women and 33 men. More than half of the respondents (47%) had secondary education and only 11% elementary education. The majority of survey participants (46 people) were retired while 15% were working professionals. The BMI of the respondents indicated overweight and levels I and II of obesity. Most people (40 respondents) were diagnosed with diabetes within the last 11 years. Type 2 diabetes was observed in 86% of the people, while type 1 diabetes only in 14%. Results. Taking into account the specific criteria set by the PTD in 2011, based on the data entered in the questionnaires (patient age, type of diabetes, duration of the disease), it has been found that HbA1c levels were normal in 33% patients and for 67% the results were above normal. Conclusions. Education is an essential part of diabetes therapy and helps to reduce the number of diabetic complications. Participants of trainings designed at improvement of knowledge on diabetes have better test results, including lower levels of glycosylated hemoglobin (Research in Środa Wielkopolska). Respondents declare their willingness to extend their knowledge and understand the importance of diabetes education in their treatment process. Keywords: Diabetes, School of Diabetes, education diabetes, metabolic control. 54