DZIEJE SAMORZĄDU I ADMINISTRACJI W GMINIE KOMARÓWKA PODLASKA

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej Oś 4 Leader w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju DZIEJE SAMORZĄDU I ADMINISTRACJI W GMINIE KOMARÓWKA PODLASKA Komarówka Podlaska 2010

Współfinansowanie: Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej Oś 4 Leader w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju Wydawca: Urząd Gminy Komarówka Podlaska Autor: Leszek Zugaj Skład, druk i oprawa: Poligraf, tel. 83 372 03 23 ISBN 978-83-929100-8-4

SPIS TREŚCI Przedmowa 7 Samorząd w okolicach Komarówki do 1809 roku 13 Samorząd Gminny w latach 1809-1864 13 Gminy wokół Komarówki Podlaskiej w latach 1864-1918 17 Gmina Żelizna w latach 1864-1918 19 Gmina Brzozowy Kąt w latach 1864-1918 21 I wojna światowa 23 Gminy w latach 1918-1939 25 Gmina Komarówka i Brzozowy Kąt w czasie II wojny światowej 33 Komarówka Podlaska i okolice w latach 1944-1954 36 Gmina Brzozowy Kąt w latach 1944-1954 45 Gromadzkie Rady Narodowe 46 Gromada Komarówka Podlaska 48 Gromadzka Rada Narodowa Przegaliny 58 Gromadzka Rada Narodowa Wiski 63 Gminna Rada Narodowa Komarówka Podlaska 65 Gmina Komarówka Podlaska 72 Galeria zdjęć 77 3

Z okazji jubileuszu dwudziestolecia odrodzonego samorządu mam przyjemność przekazać Państwu publikację ukazującą historię samorządu od czasów jego tworzenia do współczesności. Chcę przez to wyrazić swoją wdzięczność wszystkim, którzy pracowali na rzecz naszej gminnej społeczności. Dziękuję kolejnym radnym, wójtom, sołtysom, kierownikom jednostek organizacyjnych, dyrektorom szkół,nauczycielom, pracownikom Urzędu Gminy, twórcom i założycielom kół gospodyń oraz zespołów śpiewaczych, wszystkim druhom strażakom, sponsorom, dziękuję wszystkim osobom, które często anonimowo bez rozgłosu i nagrody pracowali na rzecz naszej gminy. Dziękuję, wszystkim, którzy poprzez swoją pracę i zaangażowanie przyczyniali się do rozwoju naszej Gminy i pozytywnie zapisali się w jej historii. Wójt Gminy Ireneusz Demianiuk

PRZEDMOWA Upadek systemu komunistycznego zapoczątkował w Polsce zmiany o charakterze politycznym, gospodarczym i społecznym. Konieczne było przeprowadzenie reform, które przekształciłyby państwo socjalistyczne w państwo demokratyczne o gospodarce wolnorynkowej. Zmiany te miały dotyczyć również struktury administracji terytorialnej państwa. 27 maja 1990 roku na mocy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wprowadzony został dualistyczny model administracji. Składał się on z dwóch pionów: rządowego i samorządowego. Art. 5 konstytucji gwarantował udział w sprawowaniu władzy organom samorządu terytorialnego. Gmina jako najniższa jednostka podziału administracyjnego została wyposażona w osobowość prawną, kompetencje oraz majątek. Idea samorządu została ukształtowana w tzw. Konstytucji Małej z 17 października 1992 roku. Ustawa zasadnicza mówiła, iż samorząd terytorialny jest podstawową funkcją organizacji lokalnego życia publicznego. Przywracając samorząd w Polsce po 1989 roku, władze wyraźnie nawiązywały do wzorców II Rzeczypospolitej. Nastąpiło radykalne zerwanie z dotychczasowymi wzorcami radzieckimi. Zniesione zostały rady narodowe, a na ich miejsce przywrócono samorząd rzeczywisty. W nowelizacji konstytucji z 29 grudnia 1989 roku w art. 5 postanowiono, że,,rzeczypospolita gwarantuje udział samorządu terytorialnego oraz swobodę działalności innych form samorządu. Obecny podział oraz strukturę samorządu terytorialnego określają przepisy ustawy z 24 lipca 1998 roku o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, gdzie wyróżnia się: gminę, powiat i województwo. Czym jest samorząd? Obok realnej władzy przekazanej przez państwo i osobowości prawnej, jaką posiada samorząd, jego istotę stanowią obywatele, mieszkańcy. Oni właśnie, poprzez wybrane organy wykonują administrację publiczną. Samorządność polega na budowaniu demokracji, wzmacnia ją i daje możliwość udziału obywateli w życiu państwa. Samorządność gwarantuje obywatelom prawo do uczestnictwa w kierowaniu sprawami publicznymi.,,samorząd terytorialny oznacza prawo i zdolność społeczności lokalnych, w granicach określonych prawem do kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich własną odpowiedzialność i w interesie ich mieszkańców. Idee te zostały wyrażone w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Rok 2010 jest wyjątkowy dla polskiej samorządności, został on uznany przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej Rokiem Demokracji Lokalnej. W tym, bowiem roku mija 20 dwudziesta rocznica nowej samorządności. Dwadzieścia lat funkcjonowania odrodzonego samorządu gminnego jest dobrą okazją do podsumowania tego, co w tym okresie osiągnięto oraz do wyrażenia wdzięczności wszystkim, którzy pracowali na rzecz naszej gminy. Gmina wykonuje swoje zadania jako zadania własne oraz zadania zlecone. Katalog zadań własnych jest obszerny i stale się zwiększa. Jako zadania własne przykła- 7

dowo można wymienić: budowa i utrzymanie dróg gminnych, zaopatrzenie mieszkańców w wodę, gospodarka ściekowa, utrzymanie porządku i czystości w gminie, ochrona przeciwpożarowa, prowadzenie oświaty na poziomie przedszkola, szkoły podstawowej i gimnazjum oraz wiele innych zadań. Na dzień dzisiejszy gmina jest organem prowadzącym dla: Przedszkola Samorządowego oraz Zespołu Szkół Samorządowych, zorganizowanego na bazie przejętego w roku 2006 od powiatu Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych, w skład którego weszły: Szkoła Podstawowa, Gimnazjum, Liceum Ogólnokształcące oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa w Komarówce Podlaskiej. W Brzozowym Kącie i Kolembrodach prowadzone są przez lokalne stowarzyszenia 6. klasowe Szkoły Podstawowe z oddziałami przedszkolnymi, a w miejsce dawnych Szkół Filialnych 3. klasowych z oddziałami przedszkolnymi w Derewicznie, Przegalinach Dużych, Walinnie i w Żeliźnie utworzone zostały Publiczne Szkoły Podstawowe, o tym samym stopniu organizacji, prowadzone przez osoby fizyczne. Od roku 2008 gimnazjum nosi imię Jana Pawła II i ma własny sztandar. W roku 2007 w budynku Liceum Ogólnokształcącego zaadoptowane zostały pomieszczenia na przedszkole, dzięki czemu możliwe było powiększenie liczby oddziałów z jednego do trzech, a także zwiększenie liczby miejsc dla wychowanków przedszkola z 25 do 75. Diametralnej poprawie uległy również warunki dydaktyczno-wychowawcze i baza socjalno-bytowa przedszkola. Na placu szkolnym zorganizowany został profesjonalny, bogato wyposażony plac zabaw dla wychowanków przedszkola. Budynki szkolne zostały ocieplone, wykonano nowe elewacje, usprawniono lub zmieniono system grzewczy na ekologiczny. Przy Szkole Podstawowej i Gimnazjum w Komarówce Podlaskiej wybudowana została pełnowymiarowa hala sportowa, z której mogą korzystać wszyscy mieszkańcy naszej gminy. Pod koniec roku 2008 oddano do użytku Warsztat Terapii Zajęciowej w Kolembrodach. Warsztat zorganizowano w części pomieszczeń budynku szkoły podstawowej w Kolembrodach po odpowiednim przystosowaniu i rozbudowie. Warsztat skupia 25 uczestników osób niepełnosprawnych z terenu gminy Komarówka Podlaska oraz gminy Wohyń. Uczestnicy prowadzą zajęcia w pięciu grupach pod opieką instruktorów, dodatkowo w warsztacie jest obecny psycholog, rehabilitant oraz pielęgniarka. Łącznie w warsztacie zatrudnienie znalazło 11 osób. Warsztat utworzono dzięki wsparciu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Obecnie Fundusz pokrywa 90 % kosztów utrzymania warsztatu. Warsztat Terapii Zajęciowej w Kolembrodach jest jedyną tego typu placówką w Powiecie Radzyńskim. Celem ułatwienia dowozu uczestników warsztatu oraz przewozu innych osób niepełnosprawnych Gmina Komarówka Podlaska w roku 2010 zakupiła autobus do przewozu osób niepełnosprawnych po uzyskaniu dotacji z PEFRON. Ważnym czynnikiem w poprawie warunków bytowych naszych rodzin jest zaopatrzenie w wodę, które do roku 1990 było rozwiązane tylko w miejscowości Komarówka Podlaska, z miejscowego ujęcia wody. W roku 1990 rozpoczęła się rozbudowa 8

sieci wodociągowej. Z ujęcia wody w Rudnie doprowadzono wodociąg do Wisek, a następnie do Brzozowego Kąta i Worońca. W dalszej kolejności, do wodociągu komarowskiego podłączona została Derewiczna. Po przeszło piętnastoletniej przerwie w wodociągowaniu naszej Gminy w roku 2010 rozpoczęto rozbudowę ujęcia wody w Komarówce Podlaskiej oraz budowę sieci wodociągowej w miejscowościach Wólka Komarowska oraz Walinna. Na tą inwestycję pozyskano fundusze unijne w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Zaopatrzenie gospodarstw domowych w wodę bieżącą wymagało rozwiązania problemu oczyszczania wytwarzanych ścieków bytowych, co w dobie zwiększających się wymogów ochrony środowiska, skłoniło samorząd gminy do budowy oczyszczalni ścieków. Funkcjonująca od 1993 roku oczyszczalnia ścieków swoją, ponad 10. kilometrową siecią kanalizacyjną, obejmuje całą Komarówkę i przyjmuje ścieki dowożone wozami asenizacyjnymi z terenu gminy. Do końca roku 2007 odpady stałe z terenu gminy składowane były na wysypisku odpadów w Derewicznie. Do tego czasu nie prowadzona była segregacja odpadów i wszystkie śmieci trafiały do kontenerów KP-7. Od roku 2008 na terenie całej gminy wprowadzono selektywną zbiórkę odpadów. Wysegregowane odpady takie jak szkło, plastik czy papier trafiają do powtórnego wykorzystania. Mieszkańcy całej gminy mają zawarte indywidualne umowy z odbiorcą odpadów stałych na wywóz śmieci. W ramach tych umów odpady wysegregowane są odbierane bezpłatnie. Takie rozwiązanie czyni zadość wymogom prawnym, ale przede wszystkim pozytywnie wpływa na świadomość społeczną w zakresie dbałości o ochronę środowiska. W roku 2009 utworzono w Gminie Komarówka Podlaska Zakład Komunalny w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, której wyłącznym udziałowcem jest Gmina Komarówka Podlaska. Zakład Komunalny będzie świadczył usługi w zakresie m.in. wywozu nieczystości ciekłych, odśnieżania, koszenia poboczy. Zakład złożył wniosek na uzyskanie środków unijnych, a po ich otrzymaniu i nabyciu odpowiedniego sprzętu rozpocznie swoją działalność. Ochronę przeciwpożarową w gminie sprawują jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej, których na terenie gminy funkcjonuje dziewięć, w Brzozowym Kącie, Derewicznie, Kolembrodach, Komarówce Podlaskiej, Przegalinach Dużych, Walinnie, Wiskach, Worońcu i Żeliźnie. Wszystkie OSP posiadają, murowane remizy, wśród których po roku 1990 zbudowane zostały remizy w Wiskach, Derewicznie i Komarówce Podlaskiej. OSP Komarówka Podlaska i Przegaliny Duże należą do Krajowego Systemu Ratownictwa Gaśniczego, wyposażone dodatkowo w sprzęt do ratownictwa drogowego. O zdarzeniach pożarowych lub wypadkach drogowych powiadamiane są załączeniem syreny alarmowej drogą radiową przez dyżurnego Powiatowej Komendy PSP w Radzyniu Podlaskim. Ten sposób alarmowania znacznie przyspiesza wyjazdy do akcji ratowniczych. Wiodącą jednostką w gminie jest OSP Komarówka Podlaska, posiadająca okazałą, odnowioną w roku 2009 z okazji jubileuszu 100-lecia, remizę, w której miesz- 9

czą się trzy służby: Podstacja Pogotowia Ratunkowego z całodobowym dyżurem, Ochotnicza Straż Pożarna oraz II Rewir Dzielnicowy Policji. Jest to jeden z pierwszych w kraju przypadek gdzie odpowiedzialne za bezpieczeństwo obywateli służby znalazły się,,pod jednym dachem. Komarowska OSP jest bogato wyposażona w sprzęt niezbędny do ochrony przeciwpożarowej oraz ratownictwa drogowego, a z okazji Jubileuszu swojego 100-lecia, została w roku 2008 wyposażona dzięki staraniom wójta gminy oraz zarządu jednostki, w nowoczesny, średni samochód pożarniczy Typu MAN TGM. Działalność kulturalno-oświatową w gminie prowadzi Gminne Centrum Kultury mające swoją siedzibę w budynku OSP Komarówka Podlaska oraz Gminna Biblioteka Publiczna mieszcząca się w lokalu dzierżawionym od Radzyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Biblioteka, oprócz swej podstawowej działalności statutowej, poszerzyła ofertę o udostępnianie łączy internetowych dla mieszkańców gminy. Do tego celu służą trzy komputery ze stałym dostępem do internetu, udostępniane mieszkańcom za symboliczną odpłatnością. Gminne Centrum Kultury sprawuje funkcję koordynatora i nadzoruje działalność amatorskiego ruchu artystycznego w gminie oraz otacza swoją opieką zespoły śpiewacze Kół Gospodyń Wiejskich takie jak:,,cykady z Derewicznej,,,Kwiaty Polne z Kolembród,,,Malwy z Komarówki Podlaskiej,,,Ziemianki z Przegalin Dużych,,,Szlachcianki z Przegalin Małych,,,Moderato z Wólki Komarowskiej oraz,,leśnianki z Żulinek. Współpracuje ze wszystkimi Kołami Gospodyń Wiejskich działającymi w gminie. Na miarę swoich możliwości finansowych wspiera twórców ludowych. Wspólnie z Gminną Biblioteką Publiczną organizuje konkursy czytelnicze i plastyczne, spotkania z ciekawymi ludźmi, wystawy, imprezy okolicznościowe i plenerowe. Działalnością swoją obejmuje dzieci, młodzież i dorosłych. Na początku minionego dwudziestolecia, Uchwałą Rady Gminy powołany został Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, realizujący zadania wynikające z ustawy o pomocy społecznej oraz innych ustaw precyzujących zadania w sferze socjalno-bytowej ludności. Celem działania GOPS-u jest pomoc mieszkańcom gminy w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać we własnym zakresie. Ważnym priorytetem pomocy społecznej jest pomoc osobom i rodzinom dysfunkcyjnym. Do pilnych zadań należy przeciwdziałanie biedzie, bezrobociu. Pomoc ta polega na wyprowadzaniu rodzin z trudnej sytuacji życiowej i zapobieganiu ich marginalizacji. Służą temu różnorodne formy aktywizacji zawodowej, skierowane szczególnie do zagrożonych bezrobociem. Przez znaczny okres minionego 20-lecia GOPS miał siedzibę w Urzędzie Gminy, a od roku 2008 po przeprowadzeniu gruntownego remontu mieści się w dawnym lokalu mieszkalnym Gminnego Ośrodka Zdrowia, co znacznie poprawiło warunki pracy zatrudnionych w nim pracowników. Realizując swoje zadania Ośrodek współpracuje z wieloma organizacjami pozarządowymi, których cele działania są zbieżne z jego zadaniami. W tym celu w roku 2007 powołano Stowarzyszenie Nadzieja 10

i Przyszłość, które prowadzi działalność mającą na celu pracę z dziećmi z rodzin z różnych względów dysfunkcyjnych organizując zajęcia w ramach świetlicy socjoterapełtycznej w Komarówce Podlaskiej. Celem lepszego wykorzystania pomieszczeń remiz OSP zorganizowano w nich świetlice wiejskie. Na remont i adaptację tych pomieszczeń na potrzeby tychże świetlic pozyskano środki unijne poprzez Lokalną Grupę Działania Zapiecek w Radzyniu Podlaskim, której Gmina Komarówka Podlaska jest członkiem. Remonty rozpoczęto w roku jubileuszu 20-lecia odrodzonego samorządu. Poprzez dwadzieścia lat odrodzonego samorządu znacznie poprawił się stan dróg w gminie. Zbudowano bądź wyremontowano drogi w poszczególnych miejscowościach. Od roku 2007 systematycznie każdego roku buduje się bądź remontuje dalsze odcinki dróg gminnych. Od tego czasu wykonano stabilizację betonową w miejscowości Żulinki, zbudowano nawierzchnię asfaltową w Walinnie Sachalin oraz Zakanale, nawierzchnię asfaltową w Przegalinach Małych, Przegalinach Dużych, Żeliźnie oraz Komarówce Podlaskiej. Na wymienione inwestycje gmina pozyskiwała fundusze w ramach Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych. Przez cały czas remontowane są drogi gruntowe kruszywem. Przy współpracy z Powiatem Radzyńskim w roku 2009 wyremontowano drogę do cmentarza w Komarówce Podlaskiej. W ramach tego remontu wymieniono nawierzchnię asfaltową, wykonano odwodnienie ulicy oraz zbudowano obustronne chodniki i parking. Również w porozumieniu z Powiatem Radzyńskim zbudowano chodnik przy ul. ks. Jana Rudnickiego. W roku 2010 w Kolembrodach wykonano wspólną z powiatem inwestycję budowy nawierzchni asfaltowej na drodze do tzw. nowego mostu. Również w roku 2010 w Komarówce Podlaskiej wspólnie z Zarządem Dróg Wojewódzkich w Lublinie wykonano chodnik przy ulicach: Lubelskiej, Staszica oraz Międzyrzeckiej, co znacznie poprawiło bezpieczeństwo uczestników ruchu a po remoncie nawierzchni asfaltowej także estetykę tej miejscowości. Dzięki osobistemu zaangażowaniu wójta gminy z każdym rokiem poprawia się wizerunek i estetyka Komarówki Podlaskiej. Zadbano o zieleń wokół ronda i na innych skwerkach, posadzono rośliny wieloletnie oraz kwiaty, zbudowano parking przy rondzie zadbano o ład i czystość na ulicach Komarówki. Obecne władze gminy dużą wagę przywiązują do upamiętniania osób i miejsc dotyczących historii naszej gminy. Po wyborach w roku 2006 swoją działalność rozpoczęło Koło Historyczne. Współpraca władz gminy z kołem zaowocowała odnowieniem cmentarza epidemiologicznego w Derewicznie z roku 1830. Członkowie koła przeprowadzali kwesty na cmentarzu w Komarówce celem zgromadzenia środków na odnowę starych pomników. Z inicjatywy Koła Historycznego zbudowano pomnik św. Wawrzyńca ze składek mieszkańców w miejscu usytuowania dawnych świątyń komarowskich. Poswięcenie pomnika miało miejsce w dzień odpustu św. Wawrzyńca w roku 2010 tj. w roku trzechsetnej rocznicy utworzenia parafii w Komarówce Podlaskiej. 11

Gmina Komarówka Podlaska ufundowała również popiersie księdza Jana Rudnickiego wraz z tablicą pamiątkową, które stanie w pobliżu kościoła parafialnego w związku z trzechsetną rocznicą utworzenia parafii oraz setną rocznicą budowy obecnego kościoła. Popiersie stanowi wyraz wdzięczności księdzu Janowi za jego ogromną iście pozytywistyczną pracę na rzecz naszej społeczności. W roku 2009 Gmina Komarówka Podlaska ufundowała pomnik poświęcony nauczycielom tajnego nauczania w okresie II wojny światowej, którzy pracowali na terenie naszej gminy. Duże przemiany nastąpiły również w indywidualnych gospodarstwach naszych rolników, wymuszone zaistniałą sytuacją w sferze przetwórstwa i skupu płodów rolnych. Poprawie ulega struktura gospodarstw rolnych i unowocześnienie ich usprzętowienia oraz przyjęcie jednego kierunku produkcji. Powstały gospodarstwa specjalizujące się wyłącznie w hodowli bydła, trzody chlewnej, drobiu lub produkcji roślinnej. Wiele gospodarstw specjalizuje się w produkcji sadowniczej, szczególnie w Brzezinach i Przegalinach Dużych. Wzrasta liczba gospodarstw o powierzchni przekraczającej 20 ha, a w kilku przypadkach sięgającej nawet 100 i więcej ha, co wpływa na efektywne wykorzystanie posiadanego przez nie parku maszynowego. Procesowi przemian w strukturze powierzchniowej gospodarstw sprzyja możliwość korzystania z rent strukturalnych przez wielu naszych rolników, która pojawiła się po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Specjalizacja w hodowli zwierząt wymusiła zmianę struktury upraw rolnych znacznie zmalała powierzchnia upraw ziemniaków, przekwalifikowaniu na grunty orne uległo wiele użytków zielonych, a na ich miejsce weszła produkcja zbóż, wymuszona między innymi zmianą technologii tuczu trzody chlewnej narzuconą przez przemysł przetwórczy. Nowa rzeczywistość gospodarcza oraz przemiany strukturalne w rolnictwie indywidualnym, doprowadziły do zmian w sferze instytucji obsługi i zaopatrzenia rolników, powodując upadek jednych firm, jak np. Spółdzielni Kółek Rolniczych w Komarówce, a na ich miejsce tworzenie nowych podmiotów, prywatnych lub społecznych, jak np. Zrzeszenie Rolnicze ROL- KĄT w Brzozowym Kącie, które w pewnym zakresie przejmowały funkcje firm upadających. Zaistniałe warunki pozwoliły na rozwój mikroprzedsiębiorstw, których w gminie mamy 56, z czego 29 prowadzi działalność usługową, 5 produkcyjną, 21 handlową i jedno gastronomiczną. Struktura tej działalności ulega ciągłej zmianie i jest dostosowywana do zapotrzebowania mieszkańców. W powszechnym przekonaniu reforma samorządowa lat 90. odniosła sukces. Swój wyraz uznania pod adresem samorządu terytorialnego wyraził również Sejm RP obecnej kadencji, podejmując 5 marca 2010 r. uchwałę dla uczczenia jubileuszu odrodzenia samorządu terytorialnego w Rzeczypospolitej Polskiej. 12

SAMORZĄD W OKOLICACH KOMARÓWKI DO 1809 ROKU Początki samorządu wiejskiego sięgają czasów średniowiecza. Wtedy to przeniesiono do Polski tak zwane prawo niemieckie. Był to wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na polskiej wsi. Nie musiało to wiązać się z osadnictwem niemieckim. We wsi na prawie niemieckim chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem), posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Sołtys miał prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem wójta (zwanego też sołtysem) sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też ławą wiejską. 1 W tamtych odległych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak wójt, sołtys, ławnicy. Te określenia będą później przeniesione do bardziej współczesnych rozwiązań ustrojowych. Prawo niemieckie rozwijało się głównie w czasach średniowiecza. Dotarło również na Lubelszczyznę. Dzięki niemu chłopi chętniej osiedlali się w takich wsiach. Było to ważne, ponieważ w średniowieczu te obszary dopiero zasiedlano karczując wiekowe puszcze. Prawo niemieckie rozwijało się również we wsiach w okolicach Komarówki. W XV wieku to prawo zostało rozciągnięte na wsie: Derewiczna, Wiski, Brzozowy Kąt, Walina, Woroniec i Kolembrody. W następnych wiekach panowie dziedzice wsi ograniczali prawa społeczności wiejskiej. Sami sprawowali niepodzielną władzę nad mieszkańcami wsi, również władzę sądowniczą. Był to czas gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej dominującej w XVII i XVIII wieku. Jedyną formą organizowania się ludności były wiece wiejskie, na których uchwalano decyzje dotyczące całej gromady wiejskiej, ale były to formy zwyczajowe, nieusankcjonowane przez prawo. I Rzeczpospolita była państwem o bardzo przestarzałe strukturze administracyjnej wywodzącej się z czasów średniowiecza. Kraj podzielony był na województwa, ziemie i powiaty (okręgi sądowe dla szlachty). Najniższym stopniem podziału administracyjnego były parafie katolickie. Nasi sąsiedzi: Rosja, Austria i Prusy miały dużo nowocześniejsze rozwiązania ustrojowe. Te państwa w końcu XVIII wieku zaczęły dzielić niezdolne do obrony państwo polskie. SAMORZĄD GMINNY W LATACH 1809-1864 W 1795 roku ostatecznie upadła I Rzeczpospolita i tereny Lubelszczyzny znalazły się w zaborze austriackim. Na terenach po obu stronach Wisły, przypadłych Au- 1 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964, s. 409. 13

strii, utworzono Galicję Zachodnią. Władza austriacka nie trwała długo. Skończyła się w 1809 roku, gdy wojska Księstwa Warszawskiego, wraz z napoleońskimi, pobiły armię austriacką. Galicję Zachodnią przyłączono do Księstwa Warszawskiego. Księstwo Warszawskie były namiastką państwa polskiego podległe całkowicie woli Napoleona i podporządkowane jego polityce wojennej. Księstwo Warszawskie zostało zobowiązane do dostarczenia określonej liczby rekrutów do wojska i środków potrzebnych do prowadzenia wojny. Nie dało się tego wykonać bez sprawnej, nowoczesnej administracji, której w Polsce nigdy jeszcze nie było. Francuzi przeszczepili na nasz grunt swoje rozwiązania ustrojowe. Wprowadzono konstytucję (lipiec 1807), zniesiono formalnie poddaństwo chłopów nadając im wolność osobistą, ale nie było jeszcze mowy o uwłaszczeniu. Wprowadzono Kodeks Napoleona zbiór prawa cywilnego nieznanego wcześniej w Polsce. Kraj został podzielony na departamenty (na czele z prefektami), te na powiaty (na czele z podprefektami). Na ziemiach polskich była to prawdziwa rewolucja. Te zmiany nie ominęły również polskiej wsi. Właśnie w tych czasach wprowadzono na polskiej wsi ustrój gminny. Na mocy dekretu księcia warszawskiego z 23 lutego 1809 roku utworzono gminy wiejskie i miejskie. Obszar gminy wiejskiej łączył się z obszarem majątku dworskiego. Minimalny obszar gminy wynosił 10 dymów (10 domów). Funkcję wójta posiadał dziedzic majątku. Oficjalnie był mianowany przez prefekta z pośród obywateli gminy czytać i pisać umiejących. Funkcję wójta mogła pełnić jedna osoba na obszarze kilku gmin wiejskich. W każdej gromadzie wiejskiej wójt wyznaczał swoich zastępców sołtysów. Wójt mógł też wyznaczyć swojego zastępcę za zgodą podprefekta. Wójt miał zadania: rozsyłać i podawać do publicznej wiadomości rozkazy i zarządzenia rządowe, administrować majątkiem gminy, wypłacać pieniądze dla pracowników gminy, kierować robotami publicznymi. 2 Wójt prowadził księgi ludności, wyznaczał podwody i kwatery dla wojska. Pełnił on swoją funkcję bezpłatnie. Wójtami często byli też dzierżawcy, księża, a nawet czasem kobiety. Wójtowie mieli prawo sądzenia ludności na swoim terenie. Podlegali jego władzy sądowniczej mieszkańcy gminy oraz obcy złapani na gorącym uczynku. Organem doradczym i nadzorującym wójta była Rada Gminna. Składała się z członków mianowanych przez prefekta z listy kandydatów przedstawionych przez wieś. Gmina licząca do 100 mieszkańców miała trzech, a od 100 mieszkańców pięciu radnych. Zapisano w dekrecie, że radni powinni umieć czytać i pisać. Z tym ostatnim było najgorzej. Nie dało się szybko nadrobić wiekowego opóźnienia w dziedzinie szkolnictwa. Wybierano, więc radnych niepiśmiennych, bo innych nie było. Do obowiązków Rady Gminnej należało: - czynić wnioski do rady powiatowej mogące mieć wpływ na oznaczenie kwoty, którą gmina wykonać może z nałożonych na powiat ciężarów publicznych 2 Mencel T, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:] Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 107-108 14

-naradzać się nad potrzebami gminy i czynić starania w kierunku ulepszania miejscowej administracji -układać dochody i wydatki gminy oraz proponować składki. Rada bez wezwania zbierała się 1 grudnia w celu układania dochodów, jakie z właściwości gminnej uzyskać można. Dnia 1 kwietnia i 1 października zbierała się dla celów omówienia robót publicznych. Miała, bowiem obowiązek rozłożenia prac szarwarkowych między mieszkańców. Takie rozwiązania ustrojowe stosowano do 1815 roku. W 1815 roku wraz z upadkiem Napoleona Bonaparte upadło również Księstwo Warszawskie. Na gruzach tego państwa powstało Królestwo Polskie pod berłem cara. Rosjanie przejęli system administracyjny dawnego państwa (zamiast departamentów wprowadzono województwa). Utrzymano Kodeks Napoleona, pozostały też z pewnymi modyfikacjami gminy wiejskie. Według Konstytucji Królestwa Polskiego wójt to było ostatnie ogniwo administracji krajowej. Do obowiązków wójta należało: Zachodnie rejony obecnej gminy Komarówka na mapie z 1839 roku (skala 1: 126 000). Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 15

Wschodnie rejony obecnej gminy Komarówka na mapie z 1839 roku (skala 1: 126 000). Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. tamować rozpowszechnianie czynów obrażających moralność, prowadzić statystykę ludności, zasiewów zboża i bydła, rozkwaterować przyrzeczoną w przychodzie ilość wojska, wydawać zaświadczenia i paszporty, zapobiegać próżniactwu i żebractwu, zatrzymywać dezerterów, przystawiać powołanych rekrutów do wojska, przestrzegać, aby osoby przebywające do gminy wykazywały się właściwymi zaświadczeniami, utrzymywać protokoły odebranych rozkazów rządowych i w ogóle czynić zadosyć wszystkim poleceniom władz. 16

Wójtem był z mocy prawa właściciel wsi. W swych czynnościach posługiwał się pieczęcią urzędową. Był odpowiedzialny za zastępcę i sołtysów powołanych przez siebie na wsiach. Każda wieś, osiedle i część wsi, jeżeli liczyło przynajmniej 10 dymów stanowiło odrębną gminę. Kilka lub kilkanaście wsi należących do jednego właściciela mogły stanowić jedną gminę. Wsie należące do różnych właścicieli i stanowiące odrębne gminy mogły być połączone w jedną gminę. Ówczesny wójt miał obowiązek prowadzić aż 50 różnych ksiąg, od akt cudzoziemców po akta broni myśliwskiej. Często dziedzice majątków wyręczali się zastępcami. Aby być zastępcą wójta należało przedstawić dokumenty: metrykę chrztu, świadectwo sądu poprawczego, deklaracje zrzeczenia się uczestnictwa w tajnych organizacjach, świadectwo zamieszkania na terenie kraju, życiorys. Wójtowie lub zastępcy w każdej wsi mieli do pomocy sołtysów 3. W 1859 roku władze przeprowadziły ważną reformę ustroju gminnego. Od tej pory gmina musiała składać się z przynajmniej 50 dymów pod zarządem jednego wójta. Jeżeli jeden właściciel ziemski miał, co najmniej 50 dymów i posiadał kwalifikacje, to zostawał wójtem. Mniejsze majątki ziemskie mogły być połączone w jedną gminę. Właściciele ziemscy sami wybierali spośród siebie wójta i przedstawiali do zatwierdzenie przez Komisję Rządową do Spraw Wewnętrznych. Jeżeli przedstawiony kandydat nie miał kwalifikacji właściciele musieli przedstawić inną osobę. W razie kłopotów ze znalezieniem kandydata wójta wyznaczała Komisja Rządowa na koszt właścicieli. Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszkańców zatwierdzonych przez naczelnika powiatu. Od 1859 roku sołtysów wybierali już sami mieszkańcy. GMINY WOKÓŁ KOMARÓWKI PODLASKIEJ W LATACH 1864-1918 W 1863 roku wybuchło Powstanie Styczniowe. Władze carskie w rok po wybuchu powstania przystąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odciągnąć chłopów od walki. Ziemia dworska użytkowana przez chłopów stała się ich własnością. W każdej wsi przystąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne dla każdej miejscowości osobne, w której dokładnie określono ilość i położenie gruntów każdego gospodarza. Powstały dokładne mapki gruntów. Chłopi musieli spłacić otrzymaną ziemię, ale otrzymali ją na własność. Zmieniło to zupełnie stosunki własnościowe na polskiej wsi. Drugą reformą władz carskich było utworzenie gmin wiejskich. Ukaz carski z marca 1864 roku zupełnie zmienił ustrój gminny na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorządowy i została oddzielona od władzy właścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urzędach gminy ludzi chłopskiego pochodzenia. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Wielkość gmin po raz pierwszy obejmowała duży obszar zbliżony 3 Tamże, s. 118-119. 17

do współczesnych gmin. Najważniejszym organem nowej gminy było Zebranie Gminne. W Zebraniu gminnym mogli wziąć udział wszyscy gospodarze bez różnicy wyznania, posiadający, co najmniej 3 morgi gruntów na terenie gminy. W Zebraniu nie uczestniczyli sędziowie pokoju, duchowni i urzędnicy policji, nawet, jeżeli mieli grunty na terenie gminy. Zebrania prowadził wójt, jeżeli dyskutowano w jego sprawie to zebranie prowadził zastępca wójta. Zebranie Gminne przeprowadzało wybór: wójta, ławników, pisarzy i innych urzędników gminnych. Uchwalano także uchwały w takich sprawach jak: opieka społeczna, sprawy szkolne, rozkład ciężarów gminnych (podatki), rozporządzano majątkiem gminnym. Do ważności uchwał potrzebna była obecność, co najmniej połowy uprawionych. Uchwały zapadały jednomyślnie lub większością głosów. Każdy miał jeden głos. Uchwały zapisywano w specjalnej księdze. Uchwały Zebrania Gminnego były ostateczne i nie wymagały zatwierdzenia. Jeżeli chodziło o sprawy własności musiała być zgoda 2/3 zebranych. Na czele gminy stał wójt wraz z ławnikami. Wszyscy oni wybierali byli przez Zebranie Gminne. Zebranie przedstawiało po dwóch kandydatów na każdy z urzędów, następnie naczelnik powiatu jednego z nich zatwierdzał, drugi zostawał zastępcą. Od 1876 roku ławnicy byli tylko urzędnikami sądowymi, w gminie powoływano w ich miejsce pełnomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili funkcje bezpłatnie. Urzędnicy gminni składali przysięgę przed naczelnikiem powiatu. Pobierali wynagrodzenie i byli wolni od świadczeń w naturze i służby wojskowej. Jeżeli wójt przez dwie kadencje sprawował należycie urząd mógł zwolnić od służby wojskowej syna lub krewnego. Była to ważna zachęta dla wójtów. Wójt posługiwał się pieczęcią i podlegał naczelnikowi powiatu. Mógł być przez niego ukarany. Wójt miał obowiązek donosić władzom o wszystkim, co się dzieje w gminie: pożarach, przestępstwach, czuwał nad respektowaniem wyroków sądowych, miał nadzór nad urzędnikami i sołtysami, pilnował przestrzegania miar i wag. Miał obowiązek opiekować się chorymi i słabszymi. Władze carskie generalnie chciały na urzędach wójtów widzieć chłopów, odsuwano szlachtę, ziemian. Wójt i sołtysi łączyli władzę samorządową oraz państwową. Wypełniali różne czynności zlecone przez władze powiatowe. Chodziło głównie o podatki i funkcje porządkowe. Nieraz zlecone zadania wypełniały cały czas wójtów czy sołtysów. Praktyka stale wskazywała, że rząd nad gminą sprawował naczelnik powiatu i starszy strażnik ziemski za pośrednictwem posłusznych sobie wójtów. Naczelnik dysponował prawnymi jak i pozaprawnymi możliwościami, aby nieposłusznego wójta podporządkować bądź usunąć z urzędu 4. Gminy wiejskie początkowo również były po części organem sądowniczym dla miejscowej ludności, powstały, bowiem sądy gminne na czele z wójtem i ławnikami. Od wyroków takiego sądu nie było odwołania 5. 4 Szumski J, Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej [w:] Studia Łomżyńskie, tom IV, s. 40. 5 Tamże, s. 41. 18

W 1876 roku zreformowano system sądownictwa podstawowego. Sądy oddzielono od gmin. Powstały okręgi sądowe złożone z dwóch lub więcej gmin na czele z sędziami pokoju oraz ławnikami. Sędzia oraz ławnicy byli wybierani na zebraniach gminnych. Sądy te zajmowały się sprawami cywilnymi mieszkańców 6. W 1864 roku ustanowiono gminy Żelizna i Brzozowy Kąt w ramach powiatu radzyńskiego i guberni siedleckiej. W 1912 roku miała miejsce reforma podziału administracyjnego wschodniej części Królestwa Polskiego. Utworzono wtedy nową gubernię chełmską, zlikwidowano natomiast gubernię siedlecką. Powiększył się obszar guberni lubelskiej. W skład guberni lubelskiej włączono część powiatu radzyńskiego z gminą Żelizna, z tym, że osady Kolembrody i Żeliznę przeniesiono do nowej guberni chełmskiej. W nowej guberni chełmskiej znalazła się również cała gmina Brzozowy Kąt. Rosjanie starali się, aby w guberni chełmskiej skupić ludność prawosławną i z czasem miała ona przejść do Cesarstwa Rosyjskiego. GMINA ŻELIZNA W LATACH 1864-1918 Gmina Żelizna obejmowała następujące miejscowości: Brzeziny, Kolembród, Komarówka, Wólka Komarowska, Osiny, Ossowa, Przegaliny, Przegaliny Małe, Sajbudy, Żelizna i Żulinki. Gminę nazwano Żelizna z prostego powodu. Właśnie w tej miejscowości znaleziono odpowiedni budynek na urząd gminy. Gmina Żelizna do 1912 roku należała do guberni siedleckiej i powiatu radzyńskiego. Następne weszła w skład guberni lubelskiej. Akta gminy Żelizna z czasów carskich nie zachowały się. Pewne wiadomości można odnaleźć w Pamiatnej Kniżce Guberni Siedleckiej. Pierwsze bardziej dokładne dane o gminie Żelizna można odnaleźć w roczniku 1878 roku. W tym czasie wójtem gminy był Józef Olszewski, sekretarz August Szkultecki. 7 Parafia katolicka znajdowała się w Komarówce. Na terenie gminy Pamiatnaja Kniżka zanotowała następujące majątki ziemskie: Elizin, Brzeziny, Wólka Komarowska, Żelizna, Żulinki, Kozły, Kolembrody, Komarówka, Osiny, Ossowo, Przegaliny Duże, Przegaliny Małe i Sajbudy. 8 Według kolejnego zachowanego egzemplarza Pamiatnej Kniżki z 1886 roku stanowisko wójta i jednocześnie sekretarza gminy Żelizna pełnił Julian Koczalski (pełni też funkcję sekretarza) 9. W następnym roku wójtem był również Koczalski. Tak samo w roku 1889, z tym że sekretarzem został wtedy Tomasz Kłoczko. 10 6 Tamże. 7 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1878, s.55. 8 Tamże, s.178. 9 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na rok 1886, s.67. 10 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1889, s.77. 19

W 1891 roku wójtem był Julian Kołczan (być może to ta sama osoba z wyżej wymienionym Koczalskim). Na stanowisko sekretarza gminnego pracował Aleksander Michalczewski 11. W 1893 roku zanotowano nazwisko nowego wójta Jakuba Lewczuka. Na stanowisku sekretarza nadal był Aleksander Michalczewski. 12 W rok później Lewczuk nadal pełnił urząd wójta, zmienił się natomiast sekretarz, został nim Eugeniusz Korycki. 13 Gminę Żelizna wymienia Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1895 roku. Zapis na temat gminy jest następujący 14 : Powyższe źródło wspomina, że sąd okręgowy znajdował się w Szóstce, lecz Pamiatnaja Kniżka wspomina o wsi Przegaliny Duże. W 1896 roku stanowisko wójta przejął Włodzimierz Janowski. Sekretarzem był Mikołaj Gładkiewicz. 15 W 1897 roku nastąpiła zmiana na stanowisku wójta. Nowym został Klemens Prokopiuk, sekretarzem Jan Michaluk. 16 W 1898 roku wójtem nadal był Jakub Lewczuk, zanotowano jednak nowego sekretarza Łukasza Szmigiela. 17 W 1900 roku Zebranie Gminne zmieniło wójta, nowym został Filiip Daniłko, nowym sekretarzem Julian Kapitan. 18 W latach 1901-1902 wójtem i sekretarzem gminnym były wymienione wyżej osoby. W 1903 roku nowym wójtem został Michał Tuż, obsada stanowiska sekretarza nie uległa zmianie. 19 W 1904 roku również nie było zmian. Za to w 1905 roku na nowego wójta ludność wybrała Jana Bakunia, na stanowisku sekretarza pozostał Julian Kapitan. Od 1907 roku nowym sekretarzem został Jan Jabłoński. W 1908 roku wójtem był już Ludwik Marczuk, natomiast sekretarzem Szczepan Delikat. 20 Od 1912 roku nowym 11 Pamjatnja knizka sedleckoj gubernii na god 1891, s.83. 12 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1893, s.81. 13 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1894, s.84. 14 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, tom XIV, s. 772. 15 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1896, s.82. 16 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1897, s.80. 17 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1898, s.80. 18 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1900, s.209. 19 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1903, 241. 20 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1908, s.294. 20

wójtem został Andrzej Ciok. Na stanowisku sekretarza nie zanotowano zmian. Andrzej Ciok jako wójt i Szczepan Delikat kierowali gminą do czasu wybuchu I wojny światowej. GMINA BRZOZOWY KĄT W LATACH 1864-1918 Gmina Brzozowy Kąt została ustanowiono w 1864 roku. W jej skład weszły miejscowości: Brzozowy Kąt, Elizin, Derewiczna, Planta, Rudno, Walina, Wiski i Woroniec. Początkowo siedziba znajdowała się zapewne we wsi Brzozowy Kąt, lecz z czasem siedzibę przeniesiono do Rudna. O to, co zapisał na temat tej gminy (i wsi Brzozowy Kąt) Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1882 roku (s. 427). O gminie Brzozowy Kąt zapisała też pewne informacje Pamiatnaja Kniżka Guberni Siedleckiej. Według niej w 1878 roku wójtem gminy był Szymon Parulski, sekretarzem zaś Feliks Woroniecki. 21 W tym czasie prawosławna cerkiew znajdowała się w Rudnie (pop Szymon Żeligowski). Tam też znajdowała się jedyna w gminie szkoła. Parafia liczyła 1 936 wiernych. W gminie Brzozowy Kąt znajdowały się ówcześnie następujące folwarki: Brzozowy Kąt, Walinna, Wiski, Woroniec, Derewiczna, Leśniczówka, Planta i Rudna. 22 Według danych z 1886 roku urząd wójta pełnił Daniel Rondkowski, sekretarzem był Aleksander Michalczewski (w następnych latach przeszedł do pracy w sąsiedniej gminie). Ci sami byli na stanowiskach w latach 1887-1888. Zanotowano, że ogólna liczba ziemi uprawnej w gminie wynosiła 14 832 mórg. 23 W 1889 roku wójtem gminy był Piotr Mickiewicz, sekretarzem Michał Poźniak. Także oni sprawowali władzę w latach następnych. Zmiany nastąpiły w 1893 roku. Wójtem został Onisim Sienkiewicz, pisarzem 21 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1878, s.55. 22 Tamże, s.177. 23 Tamże, s.298. 21

22 Powiat Radzński na mapie Królestwa Polskiego z 1907 roku.

Wasyl Januszewicz. 24 Od 1896 roku wójtem był już Grzegorz Mikołajuk, sekretarzem gminy Atanazy Błyskosz. 25 W rok później nie notowano zmian we władzach gminnych. Od 1898 roku nowym sekretarzem został Antoni Zakalik. 26 W 1900 roku Mikołajuk nadal pełnił urząd wójta, natomiast sekretarzem był już Józef Siemieniuk. 27 Ci sami sprawowali władzę w następnych latach. Od 1904 roku zmiana nastąpiła na stanowisku sekretarza. Nowym sekretarzem został Filip Dębkowski. 28 W 1905 roku wójtem został Józef Sienkiewicz. Urząd sekretarza nadal pełnił Dębkowski. 29 Zmiany nastąpiły w 1908 roku, gdy nowym wójtem został Józef Olszewski, sekretarzem Aleksander Froński. 30 Od 1909 roku stanowisko sekretarza sprawował Andrzej Artecki. 31 W 1911 roku na stanowisku wójta był Klemens Kopczyk, sekretarzem gminnym Onisim Pietrucha. 32 W rok później na stanowisku wójta nie było zmian. Nowym sekretarzem został Demetriusz Stefaniuk. 33 W 1913 roku wójtem był nadal Klemens Kopczyk, sekretarz Mikołaj Gładkiewicz. 34 I WOJNA ŚWIATOWA Latem 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Latem 1915 roku wkroczyły tu wojska niemieckie. Rosjanie zostali wyparci. W czasie ewakuacji wojsk carskich Rosjanie zabrali ze sobą dużą część ludności. Wywieźli też księgi parafialne i akta gminne. Niemieckie władze posługiwały się w kontaktach z ludnością językiem polskim, jednak była to twarda okupacja. Ludność została poddana nadzorowi, a na udanie się ze wsi do miasta należało mieć specjalną przepustkę. Władze skrzętnie spisywały stan gospodarczy powiatu i przystąpiły od eksploatacji tych obszarów. Rolnicy byli zmuszeni do oddawania określonych ilości zboża i żywca na potrzeby wojskowe. Przystąpiono też do reglamentacji żywności, głównie tych pierwszej potrzeby. Należało także wyżywić kilka tysięcy wojskowych. Wszystko to spowodowało szerzenie się chorób zakaźnych, a wśród dzieci powszechnie panowała szkarlatyna i dyfteryt. Gminy w tym czasie były głównie narzędziem w rękach okupantów. Kontrolowano ludność na wszelkie sposoby. Odtąd władze gminne miały za zadanie przede wszystkim wykonywanie ich zarządzeń. 24 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1893, s.81. 25 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1896, s.81. 26 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1898, s.80. 27 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1900, s.209. 28 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1904, s.273. 29 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1905, s.263. 30 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1908, s.294. 31 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1909, s.286. 32 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1911, s.256. 33 Pamjatnaja knizka sedleckoj gubernii na god 1912, 260. 34 Pamjatnja knizka sedleckoj gubernii na god 1913, s.259. 23

Okolice Radzynia Podlaskiego włączono do tak zwanego Ober-Ost. Wojskowego zarządu terenów wschodnich i nie przyłączono ich w 1916 roku do projektowanego Królestwa Polskiego pod władzą niemiecką. Niemcy w lutym 1918 roku przekazali te obszary Centralnej Radzie Ukraińskiej w zamian za dostawy zboża. Koniec wojny uniemożliwił dłuższe przejście tych okolic pod władzę ukraińską. W czasach okupacji niemieckiej (1915-1918) rozwinął się konspiracyjny ruch: Polska Organizacja Wojskowa. Peowiacy działali również w Komarówce Podlaskiej, o czym świadczą powojenne zjazdy weteranów tego konspiracyjnego ruchu. Jesienią 1918 roku okupacja niemiecka załamała się i władza przeszła w ręce tworzących się polskich organizacji państwowych. GMINY W LATACH 1918-1939 Odrodzone państwo tworzono z czterech różnych jednostek państwowych (zabór rosyjski, pruski, austriacki i Królestwo Polskie) o różnych tradycjach, językach urzędowych i różnych ustrojach samorządu. Zewsząd zagrażali wrogowie. Początkowo władze w Warszawie utrzymały w mocy odrębne dla dawnych zaborów ustroje samorządu lokalnego. W dawnym Królestwie Polskim utrzymano w mocy ustawę o samorządzie gminnym z marca 1864 roku. Zmodyfikowano ją jednak dekretem naczelnika państwa z 27 listopada 1918 roku. Na mocy tych postanowień wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariuszami państwowymi i przedstawicielami władzy samorządowej. Wybierało ich Zgromadzenie Gminne. Nowym organem była Rada Gminy wybierana także przez Zgromadzenie Gminne na okres 3 lat. Rada przygotowywała wnioski i budżet, zawiadywała majątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urzędników gminnych i wójta. Rada zbierała się przynajmniej raz w miesiącu lub częściej na żądanie co najmniej 5 członków. Do ważności posiedzeń potrzebowano qorum. Uchwały podejmowano większością głosów. Raz w roku Rada Gminy przedstawiała wyniki swojej działalności na forum Zebrania Gminnego. Wójt reprezentował gminę. Zawierał umowy w jej imieniu gminy. Dokumenty takie musiały mieć podpis jego i dwóch radnych. Wójt miał do pomocy aparat urzędniczy z pisarzem gminnym (sekretarzem) na czele. Urząd gminy składał się z kilku urzędników: pomocników sekretarza, było ich zazwyczaj dwóch. Nad działalnością gminy czuwał Wydział Powiatowy w Starostwie Powiatowym. Wybór wójta musiał być przez niego zatwierdzony, podobnie jak wybór sołtysa. Sołtys wykonywał zadania zlecone przez wójta gminy. Wybór sołtysa wymagał zgody Wydziału Powiatowego, ponieważ sołtys był także urzędnikiem państwowym. Ówczesne prawo pochodziło z czasów carskich i było dosyć restrykcyjne. Gdy na przykład sołtys chciał zrezygnować ze stanowiska, Wydział Powiatowy mógł nie wyrazić na to zgody i za uchylanie się od obowiązków oporny sołtys trafiał do więzienia. W 1923 roku rozszerzono uprawnienia Wydziału Powiatowego nad gminą. W przypadku nie uchwalenia budżetu Wydział Powiatowy mógł zarządzić nowe wy- 24

bory. Dodatkowo wszystkie podatki samoistne (gminne) musiały być zatwierdzane przez władze powiatowe. Kraj po I wojnie światowej był bardzo zniszczony. W lutym 1919 roku notowano: cała połać tego kraju przedstawia smutny obraz, ziejący pustką i zniszczeniem ogromne przestrzenie uprawnych pól leżą od dawna odłogiem, niektórych wsi trudno dziś nawet śladów szukać, a drogi i gościńca porosły lasem. 35 Ludność gminy przystąpiła do odbudowy kraju. Początki były trudne. W raporcie starosty radzyńskiego z wiosny 1920 roku czytamy: Miasto Radzyń i Międzyrzec są bez chleba. Moje wstawiennictwo, aby nie zabierano dla wojska wszystkiego zboża nie odniosło skutku (...) Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją jest bezradny wobec wzrostu cen i w ogóle nie jest w stanie działać na ich zniżkę. 40 % ziemi dawnej ornej leży odłogiem. Brak koni, bydła rogatego i nawozów sztucznych. Lasy rządowe wycięte prawie w pień. ( ) Zaopatrzenie ludności w sól, cukier i naftę normalne, węgla brak zupełny. Małe przydziały odzieży nie wystarczające nawet na zaspokojenie 1/5 potrzeb ludności niezamożnej ( ) Gminy nie mają ksiąg ludności i gminnych kas oszczędnościowopożyczkowych, które zostały przy ewakuacji władz rosyjskich wywiezione do Rosji. Jeszcze kraj nie podniósł się z upadku, a już zagroziło nowe niebezpieczeństwo. W końcu lipca ze wschodu zaczęła zbliżać się nawała bolszewicka. Ten trudny okres opisywał w swoich raportach starosta radzyński. Wróciłem z cofającymi się oddziałami wojsk polskich w nocy z 8 na 9 sierpnia do Radzynia. 9 sierpnia rano otrzymałem rozkaz od Komendy Etapowej natychmiastowego wyjazdu na zachód, gdyż droga na Lublin była przecięta przez bolszewików. (...) Dnia tego policja radzyńska pod kierownictwem sierżanta Kwiatkowskiego ujęła 3 bolszewików z bronią na stacji Bedlno, którzy jako przednie partole podsunęli się o 6 wiorst od Radzynia. Wieczorem byli już Bolszewicy w Białce, 4 wiorsty od Radzynia, gdzie zatrzymali się na noc. (...) Żydzi na ogół z wyjątkiem bogatszych stosowali się do zarządzeń bolszewickich. Ludność wiejska (chłopi) przez pierwsze dni była wyczekująca, spodziewając się obiecywanych dobrodziejstw bolszewickich: podziału gruntów, wysokich cen za produkty rolne, darowizny inwentarza dworskiego, zrównania w posiadaniu itd. Zamożni jednak wieśniacy byli wręcz wrogo ustosunkowani. Bezwzględność w zabieraniu podwód, widok bosej, nagiej, pełnej robactwa i głodnej armii bolszewickiej, nieposzanowanie tradycyjnych utartych pojęć naszego wieśniactwa odnośnie religii, kobiety, powagi i ogólnie szanowanych osób, częste rabunki i wyjadanie wszystkiego przez zupełnie niezaprowiantowaną armię, zupełny brak waloru pieniędzy bolszewickich, wszystko to po kilku dniach otrzeźwiło bolszewiejących wieśniaków, których opinia obróciła się jednolicie i bez żadnych zastrzeżeń przeciw bolszewikom. 36 Po kilku dniach wróciły polskie wojska. 35 Tamże, s. 108. 36 Archiwum Państwowe w Lublinie, Starostwo Powiatowe Radzyń 1919-1939, sygn.1. 25

W sierpniu 1919 roku ostatecznie zreorganizowano podział administracyjny ziem dawnego zaboru rosyjskiego. Do dawnej gminy Żelizna powróciły miejscowości: Żelizna i Kolembród (w 1912 roku wyłączone z gminy). Zmieniono jednak nazwę gminy na Przegaliny, a w 1929 roku na Komarówka. Fragment Monitora Polskiego (nr 128, rok 1929) w sprawie zmiany nazwy gminy Przegaliny. Niestety akta gminy Komarówka (do 1929 Przegaliny) i Brzozowy Kąt z okresu międzywojennego nie zachowały się. Akta Wydziału Powiatowego sprawującego bezpośredni nadzór nad samorządem gminnym również nie dotrwały do naszych czasów. Sytuacja narodowościowa w powiecie była dość skomplikowana. Radzyń, Międzyrzec i inne miasteczka zamieszkiwała ludność żydowska, która według raportów starostów w dużej mierze sympatyzowała z bolszewizmem. Wyróżniał się w tym Międzyrzec Podlaski, który przez następne lata był ostoją komunizmu. Starosta raportował wiosną 1920 roku o bucie, wywyższaniu się i radości wielu Żydów z powodu klęsk wojsk polskich na wschodzie. Wynikało to z tego, że wielu Żydów jeszcze w czasach carskich przesiedlono tutaj z Rosji. W naszym kraju czuli się obco i nigdy się nie zintegrowali w pełni ze społeczeństwem. Gdy znaleźli się w nowym państwie polskim próbowali je bojkotować sympatyzując z Rosją. Dopiero klęska Sowietów pod Warszawą i wieści o prawdziwym obliczu Rosji sowieckiej spowodował podporządkowanie się władzom polskim. Mimo to część z nich uprawiała agitację komunistyczną. Ten problem (antypolskie ulotki, transparenty) powtarza się 26

w raportach starosty przez wiele lat. Głównym ośrodkiem agitacji komunistycznej był Międzyrzec Podlaski. W okolicach Radzynia mieszkała też niegdyś ludność unicka, którą siłą zmuszono do przejścia na prawosławie. Od 1905 roku pod ukazie tolerancyjnym większość z nich przeszła na katolicyzm. Część jednak pozostała przy prawosławiu. W wielu rejonach Lubelszczyzny wśród tej ludności występował ruch antypaństwowy i antypolski. W rejonie Radzynia tego problemu nie było. W raporcie za listopad 1926 roku starosta radzyński zapisał: ludność prawosławna zachowuje się lojalnie i wszelkie powinności, jak dostarczanie rekruta, płacenie podatków itp. odbywa się bez zastrzeżeń. W raportach starosty radzyńskiego brak danych na temat konfliktów narodowościowych w Komarówce i okolicach, mimo że mieszkała tu ludność mieszana: katolicy, żydzi, prawosławni, a nawet grupki unitów. O stosunkach narodowościowych wiele mówi pierwszy spis powszechny z 1921 roku. Według niego w samej Komarówce mieszkało 412 osób wyznania mojżeszowego (Żydzi), ale tylko 8 z nich podało narodowość żydowską, reszta podała się za Polaków. 37 Międzywojenna Komarówka należała do gminy Przegaliny. Dopiero w 1929 roku przemianowano nazwę gminy na Komarówka i tamże przeniesiono siedzibę gminy. Według danych z 1921 roku ówczesna gmina Przegaliny składała się z następujących miejscowości: Borodacz leśniczówka, Brzeziny kolonia, Drahal kolonia, Kolembród (Królówbród) folwark, Kolembród (alias Królówbród) wieś, Komarówka osada miejska, Kozły folwark, Kozły wieś, Musiejówka kolonia, Ossowa wieś, Ossowa Tatarszczyzna folwark, Przegaliny folwark, Przegaliny Małe wieś, Przegaliny Wielkie wieś, Sajbudy folwark, Smolarnia leśniczówka (nie zamieszkała), Wólka Komarowska wieś, Żelizna folwark, Żelizna wieś, Żulinki folwark, Żulinki kolonia. W całej gminie notowano 805 domów i 5 208 mieszkańców. Zdecydowana większość mieszkańców to byli wyznawcy katolicyzmu 4 606 osób, notowano też 70 prawosławnych (głównie Brzeziny Kolonia i Żelizna wieś) oraz 531 wyznawców religii mojżeszowej. 38 Gmina Brzozowy Kąt w 1921 roku składała się z następujących miejscowości: Brzozowy Kąt wieś, Derewiczna wieś, Elizin folwark, Gajówka leśniczówka, Gradowiec kolonia, Leśniczówka, Planta folwark, Rudno wieś, Walinna wieś, Wiski folwark, Wiski wieś i Woroniec wieś. W całej gminie notowano 654 domy i 4 030 mieszkańców. Przeważała ludność polska i katolicka. W całej gminie religię rzymskokatolicką podało 3 948 mieszkańców, narodowość polską 3 982 osoby, mieszkała też grupa 55 prawosławnych i 25 Żydów (najbardziej wielonarodowościową wsią było Rudno). Wspomniane wyżej raporty starosty radzyńskiego mówią także o wielu aspektach życia społecznego w gminach Przegaliny i Brzozowy Kąt. Z raportów wyni- 37 Skorowidz miejscowości.,s. 89. 38 Tamże. 27