SPIS TREŚCI Wstęp.............................................................. 7 Rozdział I PROSPOŁECZNOŚĆ WYZNACZNIKIEM WSPÓŁCZESNEGO ROZWOJU Jacek Brdulak........................................... 11 1.1. Nierówności i dysproporcje życia społeczno-gospodarczego makrouwarunkowania.......................................... 11 1.2. Społeczna gospodarka rynkowa.................................... 17 Rozdział II PPRZEDSIĘBIORSTWO SPOŁECZNE POJĘCIE, IDEA, FUNKCJE I CELE DZIAŁALNOŚCI Ewelina Florczak............................ 24 2.1. Ujęcie historyczne............................................... 25 2.2. Terminologia związana z prospołecznością......................... 28 2.3. Przyczyny powstawania przedsiębiorstw społecznych................... 31 2.4. Systematyka przedsiębiorstw społecznych w ujęciu europejskim i amerykańskim.................................................. 34 2.4.1. Ujęcie europejskie......................................... 34 2.4.2. Ujęcie amerykańskie........................................ 36 2.5. Prawne rozwiązania dotyczące gospodarki społecznej.................. 40 2.5.1. Działania instytucji Unii Europejskiej w obszarze gospodarki społecznej................................................ 40 2.6. Formy prawne praktyk gospodarki społecznej........................ 43 2.7. Definiowanie przedsiębiorstwa społecznego w teorii ekonomii.......... 46 2.8. Definicja przedsiębiorstwa społecznego............................. 51 Rozdział III ZEWNĘTRZNE LOKALNE I REGIONALNE DETERMINANTY DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH Ewelina Florczak.................................................... 55 3.1. Przedsiębiorstwo społeczne a III sektor gospodarki.................... 55 3.2. Miejsce przedsiębiorstwa społecznego w polskim sektorze usług......... 62
3.3. Rola przedsiębiorstwa społecznego w rozwoju lokalnym................ 68 3.4. Czynnik kulturowy w funkcjonowaniu przedsiębiorstw społecznych...... 80 Rozdział IV DZIAŁALNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH W POLSCE Ewelina Florczak.................................................... 84 4.1. Analiza porównawcza ujęcia formalnego i przedsiębiorczego (mikro).... 84 4.1.1. Identyfikacja przedsiębiorstw społecznych założenia metodyczne..................................... 84 4.1.2. Działalność prospołeczna podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych................................ 95 4.2. Kontekstualna analiza jakościowa.................................. 119 4.2.1. Uwagi wprowadzające...................................... 119 4.2.2. Motywy rozpoczęcia działalności przedsiębiorstw społecznych..... 124 4.2.3. Działalność przedsiębiorstw przeznaczanie zysku na cele społeczne.......................................... 132 4.2.4. Współpraca przedsiębiorstw społecznych z instytucjami publicznymi............................................... 141 Rozdział V ZARZĄDZANIE PRZEDSIĘBIORSTWEM SPOŁECZNYM Jacek Brdulak, Janusz Fudaliński...................................... 149 5.1. Zarządzanie zagadnienia wstępne................................. 149 5.1.1. Praca kierownicza.......................................... 151 5.1.2. Decyzje zarządcze.......................................... 154 5.2. Przedsiębiorstwo nieprodukcyjne a przedsiębiorstwo społeczne......... 158 5.3. Cechy charakterystyczne zarządzania przedsiębiorstwem społecznym..... 160 5.4. Zarządzanie społeczne............................................ 165 Rozdział VI KIERUNKI ZMIAN PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH W POLSCE Ewelina Florczak......................................... 173 Zakończenie......................................................... 187 Bibliografia......................................................... 189 Spis rysunków....................................................... 203 Spis tabel........................................................... 203
WSTĘP Jesteśmy świadkami niezwykle ciekawego zjawiska gospodarczego. Na naszych oczach powstaje, umacnia się i znacząco wpływa na kształt życia społeczno-gospodarczego w Polsce potężna sfera aktywności przedsiębiorczej, materializująca się m.in. w postaci przedsiębiorstw społecznych. Mamy trudności w jej nazewnictwie, terminologicznym uporządkowaniu i zhierarchizowaniu; zawłaszczamy dla niej nazwę trzeciego sektora, używaną przez ekonomistów na określenie sektora usługowego gospodarki. Organizacje pozarządowe stawiane są na równi z przedsiębiorstwami non-profit czy przedsiębiorstwami społecznymi. Nawet urzędnicy, wspólnie z akademikami, nie są w stanie uporządkować legislacyjnie prospołecznej aktywności przedsiębiorców, ograniczając się w zasadzie jedynie do rozwiązań prawnych umożliwiających partycypację w różnych formach zasilania finansowego tej sfery. Dlatego też, w niniejszej pracy, podjęto próbę przybliżenia tematu przedsiębiorstw społecznych w naszym kraju. Prospołeczność staje się współcześnie wyznacznikiem poziomu rozwoju cywilizacyjnego państw aspirujących do grona krajów rozwiniętych i zajmujących zauważalne miejsce w postępujących procesach globalizacji życia społeczno-gospodarczego. Opracowanie składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy jest próbą udowodnienia tezy, że organizacje, instytucje i przedsiębiorstwa społeczne będą mogły przyczynić się do zasypywania narastających przepaści w życiu społeczno-gospodarczym. O ile zróżnicowanie jego przejawów jest rzeczą normalną, o tyle dysproporcje mówią już o napięciach, konfliktach, a nawet chęci ich likwidacji w sposób daleki od cywilizowanych, akceptowalnych społecznie metod (wojny, rewolucje, terroryzm). Gospodarka społeczna, którą mamy wpisaną do Konstytucji, daje szansę ograniczania nierówności społecznych, zmniejszania wykluczenia członków społeczeństwa, ograniczania bezrobocia, skutków dysfunkcji, anomalii społecznych. Podejmowanie takich problemów w życiu gospodarczym wymaga odpowiedniej polityki społeczno-gospodarczej państwa i pewnego poziomu zamożności społeczeństwa. Nie jest przypadkiem, że politykę prospołeczną do sfery ekonomii
8 Wstęp przenoszą najbogatsze państwa. Finansowanie podmiotów realizujących ją w Polsce przez Unię Europejską znakomicie przyspieszyło rozwój przedsiębiorczości prospołecznej. Inaczej, jako społeczeństwo na dorobku, ciągle bylibyśmy pod ciśnieniem rozwiązywania podstawowych problemów egzystencjalnych, a wtedy bliżej jest do maksymalizowania zysku niż myślenia prospołecznego. Analizowanie ekonomicznej roli przedsiębiorstw społecznych wiąże się z podstawowymi trudnościami metodycznymi. Nie wiemy nawet, co to są za przedsiębiorstwa, a poszukiwania literaturowe nie stanowią tu istotnej pomocy. Dlatego też podjęto próbę sformułowania definicji takich przedsiębiorstw oraz zakreślenia podstawowych uwarunkowań ich funkcjonowania (rozdziały II i III). Przyjęto założenie, że przedsiębiorstwem społecznym jest podmiot gospodarczy wypracowujący zysk i przeznaczający go w znacznym, właściwym dla danej działalności stopniu na cele prospołeczne. Odrzuca się więc tu incydentalną filantropię lub działania wizerunkowe o promocyjnym charakterze. Wnioskowanie na temat przedsiębiorstw społecznych wymagało najpierw ich identyfikacji, a później pogłębionego badania. Okazało się, że przedsiębiorstw społecznych nie jest zbyt dużo. Należą one głównie do sektora MSP (małych i średnich przedsiębiorstw), mają usługowy profil produkcji. Są też własnością najczęściej zamożnych mieszkańców miast, zwłaszcza metropolitarnych, którzy poprzez ich funkcjonowanie rozwiązują różnorodne problemy o charakterze społecznym. Badania, będące kanwą niniejszej publikacji, zaczęły się przesiewowo od 17 tys. podmiotów prospołecznych w trzech województwach, a zakończyły wyselekcjonowaniem 110 przedsiębiorstw spełniających definicyjne kryteria. Tylko część z nich zgodziła się na pogłębione analizy ich funkcjonowania i została włączona do badań ilościowych i jakościowych. Skala różnicy między liczbą podmiotów tzw. gospodarki społecznej a właściwymi przedsiębiorstwami społecznymi pozwala szacować, że jest ich w polskiej gospodarce kilka tysięcy. Stanowią one wolne, nierozpoznane i niezbadane do końca atomy w mikrokosmosie naszej gospodarki. Kolejne fragmenty książki poświęcone są analizie zbadanych przedsiębiorstw społecznych i cechom zarządzania nimi (rozdziały IV i V). Przesądzają one, w opinii autorów, o empirycznym charakterze opracowania. Pionierskość wykonanych prac, nieoczekiwane rezultaty badań, dyskusje środowiskowe wywołane przez publikacje, szczególnie dr Eweliny Florczak, to wszystko zasługuje na upublicznienie i, przede wszystkim, na dalszą badawczą kontynuację. Pozwala także na uwidocznienie w wywodzie przemyśleń przedwcześnie zmarłego prof. Janusza Fudalińskiego na temat zarządzania przedsiębiorstwami non-profit. Pozwoliły one potwierdzić i udowodnić charakterystyczne cechy zarządzania także przedsiębiorstwami społecznymi. Ostatni rozdział VI, poświęcony kierunkom zmian uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych w naszym kraju, traktuje w zasadzie o zmianach legislacyjnych. Stanowi przy tym dowód i potwierdzenie kłopotów twórców
Wstęp 9 prawa z porządkowaniem i uczytelnieniem zasad funkcjonowania przedsiębiorczości prospołecznej. Trudno o optymizm w kwantyfikacji podmiotów gospodarki prospołecznej, a co dopiero mówić o wypracowaniu właściwych narzędzi polityki prospołecznej państwa w tym zakresie. Autorzy pragną złożyć gorące podziękowania pani dr Halinie Smutek za udostępnienie uporządkowanych notatek prof. Janusza Fudalińskiego, dzięki czemu udało się wzbogacić i podsumować rozważania dotyczące cech charakterystycznych zarządzania przedsiębiorstwami społecznymi. Oczywisty pozostaje fakt, że wszelkie wnioski, konstatacje, przemyślenia mają indywidualny, autorski charakter i mogą stać się tematem krytyki oraz dalszej, merytorycznej dyskusji. Autorzy