Rynek zbóż w Polsce i Unii Europejskiej - perspektywa jego rozwoju dla polskich rolników

prof. dr hab. Jerzy Grabiński dr Andrzej Madej IUNG-PIB w Puławach Opinia dotycząca perspektyw rozwoju rynku zbóż w Polsce (odpowiedź na pismo z dnia 20 grudnia 2016 roku nr RRW-015-119-2016 (3) Rynek zbóż w Polsce i Unii Europejskiej - perspektywa jego rozwoju dla polskich rolników Działania Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach ukierunkowane są na rozwiązywanie problemów związanych ze zrównoważonym rozwojem produkcji rolniczej i kształtowaniem środowiska rolniczego. W ramach tych działań w Instytucie prowadzonych jest wiele prac badawczo-rozwojowych, które dają także pewne podstawy do oceny zjawisk i problemów związanych z działaniem rynku zbożowego, w szczególności z problemami gospodarstw prowadzących towarową produkcję zbóż na rynek, których rozwój w sposób bezpośredni związany jest z rozwojem tego rynku. Konkurencyjność polskiego rynku zbóż Stan aktualny i możliwości rozwoju produkcji zbóż w Polsce należy oceniać w sposób wielokierunkowy, biorąc pod uwagę znaczenie tej grupy roślin oraz warunki przyrodnicze i organizacyjno-ekonomiczne funkcjonowania polskiego rolnictwa. Istotne znaczenie odgrywają tu kierunki i dynamika zmian produkcji zbóż w kraju, a także regionach i województwach. Analizy danych statystycznych GUS, raportów rynkowych IERiGŻ-PIB oraz wyników badań różnych autorów wskazują, że zmiany w produkcji zbóż są także pochodnymi znaczenia tej gałęzi produkcji w gospodarce Polski. Według danych GUS w 2012 r udział produkcji roślinnej w strukturze produkcji towarowej wyniósł 54,1% (tab. 1), a udział zbóż aż 22,2%, z czego 16,9% stanowił udział zbóż podstawowych. Wskaźniki te uległy zwiększeniu w stosunku do 2004 roku. Tab. 1. Struktura towarowej produkcji roślinnej wg produktów w latach 2004 i 2012 w % (ceny bieżące) Lata Wyszczególnienie 2004 2012 Produkcja roślinna 43,9 54,1 Zboża 14,8 22,2 zboża podstawowe 13,4 16,9 pszenica 7,3 7,6 żyto 2,1 2,2 jęczmień 1,3 3,3 pozostałe 29,1 31,9 Źródło: Rynek rolny. GUS, 2006; 2014. 1

Produkcja ziarna zbóż w Polsce to przede wszystkim: źródło pokrycia potrzeb konsumpcyjnych i paszowych, surowiec dla przemysłu, miara pozycji i konkurencyjności polskiego rolnictwa względem innych krajów UE, miara wykorzystania potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej, miara poziomu kultury rolnej, surowiec energetyczny, czynnik decydujący o sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolniczych. Zmiany w produkcji zbóż są wielokierunkowe i zróżnicowane pod względem dynamiki i kierunków. Następują one pod wpływem względnie stałych uwarunkowań przyrodniczych oraz dynamicznie zmieniających się czynników organizacyjno-ekonomicznych. Istotny wpływ mają także zmiany relacji cenowych, kształtujące sytuację dochodową gospodarstw. Szacunek zbiorów zbóż podstawowych, jak i zbóż razem w Polsce w roku 2016 był tylko nieznacznie większy niż średnie z trzech lat (2013-2015) zbiory zbóż (tab. 2). Zbiory te kształtowały się na poziomie 25,4 mln ton, a wraz z kukurydzą wyniosły one 29,3 mln ton. Największy udział stanowiła w nich pszenica (11,0 mln ton), a następnie pszenżyto (5,0 mln ton), kukurydza i jęczmień. Natomiast najmniejszy udział w strukturze zbiorów zbóż stanowił owies (1,3 mln ton). Tab. 2. Zbiory zbóż* [tys. ton] Wyszczególnienie 2013 2014 2015 2016** 2013-2015 Pszenica 9485 11629 10958 10513 10961 Żyto 3359 2793 2013 2682 2722 Jęczmień 2934 3275 2961 3590 3057 Owies 1190 1459 1220 1391 1290 Mieszanki 3021 2922 2250 3109 2731 Pszenżyto 4273 5247 5339 4644 4953 Razem podstawowe 24262 27324 24741 25929 25442 Kukurydza 4040 4468 3156 3936 3888 Razem zboża 28302 31792 27897 29865 29330 */ zboża podstawowe i kukurydza; **/ szacunek Źródło: Rynek zbóż. IERiGŻ-PIB, nr 51. Obliczenia własne. W średnim z lat 2013/14 2015/16 bilansie zbóż razem na poziomie kraju zapasy wynosiły prawie 4,5 mln ton (tab. 3), co razem ze średnimi zbiorami dawało zasoby krajowe zbóż wynoszące 33,8 mln ton, a łącznie z importem zasoby zbóż ogółem na poziomie 36,0 mln ton. Z kolei średnie z trzech lat zużycie krajowe zbóż kształtowało się w wysokości 26,7 mln ton, w tym 60% stanowiło zużycie zbóż paszowych. Wielkość średnich zapasów końcowych wynosiła 2,9 mln ton, co stanowiło 11% zużycia krajowego. Jednak w ostatnich dwóch latach obserwowano zmniejszenie poziom zapasów z 13-16% w latach 2013/14-1014/15, do 4% w ostatnich dwóch latach. Poziom produkcji zbóż i wielkość krajowego ich zużycia pozwalają na eksport powstałych nadwyżek, a ich średni poziom w latach 2013/14-2015/16 wynosił 6,4 mln ton. 2

Tab. 3. Bilans zbóż* ogółem [tys. ton] Wyszczególnienie 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17** 2013/14-2015/16 Zapasy początkowe 5710 4259 3478 987 4482 Produkcja 28302 31792 27897 29865 29330 Zasoby krajowe 34012 36051 31375 30852 33812 Import 2134 1955 2342 1715 2144 Ogółem zasoby 36146 38006 33717 32567 35956 Zużycie krajowe 26190 27256 26589 27259 26678 w tym na paszę 15235 16320 16300 16540 15952 Eksport 5697 7273 6140 4100 6370 Zapasy końcowe 4259 3478 987 1208 2908 Zbiory minus zużycie 2112 4537 1308 2606 2652 Zapasy/zużycie [%] 16,3 12,8 3,7 4,4 10,9 */ zboża podstawowe i kukurydza; **/ szacunek Źródło: Rynek zbóż. IERiGŻ-PIB, nr 51. Obliczenia własne Perspektywy rozwoju rynku zbóż dla polskich rolników z uwzględnieniem konkurencyjności polskiego rynku w porównaniu do rynku Ukrainy i Kanady Analiza powierzchni gruntów ornych (GO) Kanady i Ukrainy na tle Polski (rys. 1) wskazuje iż dysponowały one zdecydowanie większą potencjalną powierzchnią do uprawy zbóż. W przypadku Kanady, posiadała ona czterokrotnie większą od Polski powierzchnię GO (46 mln ha w 2013 r.), natomiast Ukraina w 2013 roku posiadała trzykrotnie większą powierzchnię GO (33 mln ha). 120 mln ha 100 80 60 40 20 0 Kanada Polska Ukraina UE 2005 2010 2013 Rys. 1. Powierzchnia GO w wybranych krajach w latach 2005, 2010 i 2013 Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. We wszystkich porównywanych krajach udział gruntów ornych w strukturze użytkowania gruntów był zbliżony i zawierał się w przedziale 70-80% (rys. 2). Najmniejszym udziałem GO (70,3% charakteryzowała się Kanada, a największym Ukraina (78,7%). Polska charakteryzowała się średnim, w porównaniu do pozostałych dwóch krajów, udziałem gruntów ornych, wynoszącym 75% powierzchni użytków rolnych. 3

100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 % 70,3 75,0 78,7 Kanada Polska Ukraina UE 58,2 Rys. 2. Udział GO w powierzchni użytków rolnych w wybranych krajach w 2013 roku Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne. Udział zbóż w strukturze zasiewów na gruntach ornych w porównywanych krajach był zróżnicowany i zawierał się w szerokim przedziale 35-69% (rys. 3). Najmniejszym udziałem zbóż (34,7% charakteryzowała się Kanada, a nieco wyższym, nie przekraczającym 50%, Ukraina (47,8%). Natomiast w Polsce odnotowano najwyższy udział zbóż w strukturę zasiewów, wynoszący 69,3%. 70,0 % 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 34,7 69,3 47,8 53,4 10,0 0,0 Kanada Polska Ukraina UE Rys. 3. Udział zbóż w powierzchni GO w wybranych krajach w 2013 r. Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne. Środkiem produkcji wskazującym w sposób pośredni na poziom jej intensywności, często wykorzystywanym w analizie produkcji roślinnej, jest poziom nawożenia mineralnego w kilogramach czystego składnika na jeden hektar powierzchni użytków rolnych (rys. 4). Brak jest bowiem danych statystycznych, dotyczących zużycia NPK pod zboża ogółem i poszczególne ich gatunki. Najwyższym poziomem tego wskaźnika charakteryzowała się Polska (133 kg NPK/ha UR). Także wysokie było tu zużycie azotu, uważanego za podstawowy czynnik plonotwórczy w produkcji rolniczej, wynoszące 76 kg N/ha UR. Ponad dwukrotnie niższym nawożeniem mineralnym charakteryzowała się produkcja rolnicza w Kanadzie (62 kg NPK/ha UR i 44 kg N/ha UR). Natomiast poziom nawożenia mineralnego użytków rolnych Ukrainy nie przekraczał 37 kg NPK/ha UR, a w przypadku azotu wynosił jedynie 25 kg N/ha UR. Analiza nawożenia mineralnego 4

wybranych krajów Unii Europejskiej (rys. 12), wskazuje, iż Polska i Niemcy zaliczają się do krajów o najwyższym nawożeniu mineralnym użytków rolnych. 140 kg/ha UR 120 100 80 60 40 20 0 Kanada Polska Ukraina N P2O5 K2O Rys. 4. Zużycie nawozów mineralnych (w kg czystego składnika na 1 ha UR) w wybranych krajach w okresie 2013/14. Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Udział Kanady w światowych zbiorach zbóż wzrósł w 2013 roku do 2,4%, a niewiele mniejszy był on w przypadku Ukrainy (2,3%); (tab. 3). Polska, pomimo wysokiego poziomu nawożenia, charakteryzowała się zbiorami na poziomie ponad dwukrotnie mniejszym niż Kanada i Ukraina. Wiązało się to przede wszystkim z prawie dwukrotnie mniejszą powierzchnią zasiewów zbóż w Polsce, natomiast poziom osiąganych w 2013 roku plonów był na zbliżonym poziomie i zawierał się w przedziale od 38 dt/ha w Polsce do 42 dt/ha w Kanadzie. Wskaźniki te zwracają uwagę na relatywnie niski stopień wykorzystania nawożenia mineralnego stosowanego w produkcji roślinnej w Polsce, który to problem jest często podnoszony w literaturze naukowej. Tab. 3. Powierzchnia zbiory i plony zbóż w wybranych krajach w latach 2005, 2010 i 2013 Udział zbiorów Powierzchnia [tys. ha] Zbiory [mln t] Kraj w świecie [%] Plony [dt/ha] 2005 2010 2013 2005 2010 2013 2005 2010 2013 2005 2010 2013 Świat 691515 693455 721818 2268,2 2475,6 2779,9 100 100 100 32,8 35,7 38,5 Kanada 15827 13121 15917 51,0 45,7 66,4 2,2 1,8 2,4 32,2 34,8 41,7 Polska 8337 7606 7479 26,9 27,2 28,5 1,2 1,1 1,0 32,3 35,8 38,0 Ukraina 14221 14168 15550 37,3 38,7 63,2 1,6 1,6 2,3 26,2 27,3 40,6 UE 60133 56969 57889 291,0 283,7 308,4 12,8 11,5 11,1 48,4 49,8 53,3 Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. We wszystkich krajach podstawowe znaczenie na rynku zbóż odgrywa produkcja pszenicy (rys. 5), jednak największym jej udziałem w zbiorach zbóż w 2013 r. charakteryzowała się Kanada (57%), natomiast w Polsce i na Ukrainie jej udział był zdecydowanie mniejszy i nie przekraczał 40%. 5

350 mln t 300 250 200 150 100 50 0 Kanada Polska Ukraina UE pszenica żyto jęczmień pozostałe Rys. 5. Produkcja zbóż w wybranych krajach w 2013 r. Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne. Analiza importu i eksportu zbóż według danych FAOSTATU wskazuje, iż średnio w latach 2011-2013 w Kanadzie i Polsce poziom importu zbóż kształtował się na poziomie około 1,6 mln ton, natomiast poziom importu zbóż Ukrainy był jedynie śladowy (0,1 mln ton). Natomiast wszystkie rozpatrywane kraje możemy zaliczyć do eksporterów zbóż. Eksport zbóż przez Polskę w latach 2011-2013 był najmniejszy i wynosił średnio 2,9 mln ton, a w późniejszych latach (2013-2015), co przedstawiono w tabeli 3, wzrósł do 6,3 mln ton. Natomiast w pozostałych dwóch krajach wielkość eksportu zbóż była na poziomie 23 mln ton. Potencjał polskiego rolnictwa w zakresie produkcji zbóż wyznaczają warunki przyrodnicze i postęp hodowlany. Na podstawie zaprezentowanych danych, można stwierdzić, iż w Polsce, dysponującej powierzchnią gruntów ornych wynoszącą 10,8 mln hektarów, gdzie udział zbóż stanowił 69%, uzyskano zbiory zbóż wynoszące 29,3 mln ton. Poziom tej produkcji pozwalał na zaspokojenie krajowego zapotrzebowania na zboża, a także umożliwiał na wygospodarowanie niewielkich nadwyżek zbóż na eksport (2,9 mln ton w latach 2011-2013). Kanada i Ukraina dysponowały jednak zdecydowanie większą powierzchnią gruntów ornych niż Polska i mimo mniejszego udziału zbóż w strukturze zasiewów (odpowiednio 35 i 48%), zbiory zbóż w tych krajach były dwukrotnie większe niż w Polsce. W przypadku Kanady ponad 57% zbiorów stanowiła pszenica, a jej udział na Ukrainie wynosił 36%. Kraje te według średnich danych z lat 2011-2013 były eksporterami produkowanych nadwyżek zbóż. Ich poziom w obydwu krajach był zbliżony i wynosił 23 mln ton. 6

Perspektywy rozwoju rynku zbóż dla polskich rolników z uwzględnieniem konkurencyjności produkcji zbóż na rynku wewnętrznym UE Analiza powierzchni gruntów ornych w wybranych krajach unii Europejskiej, a na ich tle Polski (rys. 6), wskazuje iż trzy z nich (Francja, Hiszpania oraz Niemcy), dysponowały większą potencjalną powierzchnią do uprawy zbóż. W przypadku Francji, posiadała ona o 7,5 mln hektarów większą od Polski powierzchnię GO (18,3 mln ha w 2013 r.), natomiast Hiszpania i Niemcy w 2013 roku posiadały zbliżoną powierzchnię GO wynoszącą odpowiednio 12,6 oraz 11,9 mln ha. Natomiast Polska z powierzchnią gruntów ornych w wysokości 10,8 mln hektarów w 2013 roku wyprzedzała pod względem tego wskaźnika pozostałe państwa Unii, między innymi Rumunię (8,7 mln ha), Włochy (6,8 mln ha), czy Wielką Brytanię (6,3 mln ha). 20 mln ha 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2005 2010 2013 Rys. 6. Powierzchnia GO w wybranych krajach UE w latach 2005, 2010 i 2013 Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. O ile w przypadku powierzchni gruntów ornych obserwowaliśmy znaczące zróżnicowanie pomiędzy krajami Unii Europejskiej, to odnośnie udziału GO w powierzchni użytków rolnych zróżnicowanie to było zdecydowanie mniejsze (rys. 7). Polska z udziałem GO wynoszącym 75% znalazła się w grupie takich państw jak: Bułgaria, Czechy, Litwa, Niemcy, Słowacja, charakteryzujących się zbliżonym udziałem GO. Natomiast Dania i Finlandia należały do krajów o najwyższym, przekraczającym 90%, udziale GO. Z kolei w Grecji udział tego typu gruntów wynosił jedynie 31%. 7

100,0 % 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 43,8 61,5 70,0 73,8 92,3 95,7 63,5 30,9 46,8 79,3 71,3 75,0 30,6 62,6 73,7 86,7 83,0 36,4 50,0 Rys. 7. Udział GO w powierzchni użytków rolnych w wybranych krajach UE w 2013 r. Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne. Rozdrobnienie gospodarstw i niekorzystny rozłóg gruntów limitują towarowość produkcji zbóż i decydują o jakości produkowanego surowca. Według danych GUS w Polsce w 2010 roku funkcjonowało 55% gospodarstw o powierzchni do 5 ha UR i jedynie 1,8% gospodarstw, których powierzchnia użytków rolnych przekraczała 50 ha. W 2013 roku udział gospodarstw najmniejszych zmniejszył się tylko nieznacznie do 54,4%, natomiast udział gospodarstw największych zwiększył się do 2,2%. Krajami o podobnym do Polski rozdrobnieniu gospodarstw były: Bułgaria, Grecja, Hiszpania, Litwa, Portugalia, Słowacja, Węgry oraz Włochy. Natomiast Czechy, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Szwecja oraz Wielka Brytania wyróżniały się większym (ponad 23%) udziałem gospodarstw powyżej 50 ha UR, co wpływało na lepszą towarowość produkcji zbóż o wysokiej jakości (rys. 8). W 2013 roku ponad 40% ogólnej powierzchni uprawy zbóż w Polsce było umiejscowione w gospodarstwach powyżej 30 ha. Produkcja zbóż w gospodarstwach większych obszarowo, zajmujących się towarową produkcją zbóż, pozwala na uzyskiwanie w nich plonów na poziomie 7-8 t/ha, zbliżonych do osiąganych w doświadczeniach. Z reguły gospodarstwa towarowe, większe obszarowo, ukierunkowane na produkcję zbóż stosują bardziej nowoczesne, racjonalne technologie, częściej korzystają z postępu hodowlanego i nowych technik uprawy. 8

100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 % <5 ha 5-20 ha 20-50 ha >=50 ha Rys. 8. Udział gospodarstw według grup obszarowych UR w wybranych krajach UE w 2010 r. Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne. W przypadku udziału zbóż w powierzchni gruntów ornych, cechował się on jeszcze mniejszym zróżnicowaniem w poszczególnych krajach UE w 2013 roku (rys. 9). Najwyższy ich udział występował w Polsce (69,3%). Ponadto aż w 11 krajach udział zbóż przekraczał 50% powierzchni GO. Natomiast rolnictwo Portugalii i Szwecji cechowało się najniższym udziałem zbóż. Jak już wcześniej wspomniano, Polska z nawożeniem mineralnym w roku 2013/2014 w wysokości 133 kg NPK na hektar UR i Niemcy (145 kg NPK/ha UR) należały do krajów o najwyższym nawożeniu. Natomiast w większości krajów zawierało się ono w przedziale 60-110 kg NPK/ha UR (rys.10). We wszystkich krajach składnikiem nawozowym stosowanym w największej ilości był azot podstawowy składnik plonotwórczy nawożenia. 70,0 % 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 69,3 53,4 57,1 60,2 62,3 64,3 53,9 50,2 46,2 52,2 49,1 52,7 54,8 54,4 48,1 50,9 42,0 40,6 37,4 26,5 0,0 Rys. 9. Udział zbóż w powierzchni GO w wybranych krajach UE w 2013 r. Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne. 9

150 135 120 105 90 75 60 45 30 15 0 kg/ha UR N P2O5 K2O Rys. 10. Zużycie nawozów mineralnych (w kg czystego składnika na 1 ha UR) w wybranych krajach w okresie 2013/14. Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Pomimo wysokiego poziomu nawożenia stosowanego w polskim rolnictwie, nie przekładało się ono na wielkość uzyskiwanych plonów zbóż (tab. 4). Polska, oprócz Litwy, Finlandii, Rumunii, Hiszpanii, Portugalii, charakteryzowała się najniższymi plonami zbóż ogółem w 2013 r. Nie przekraczał on 42 dt/ha. Natomiast najwyższy plon, wynoszący 92 dt/ha uzyskano w Belgii. Z kolei średni plon zbóż w Niemczech wynosił 73 dt/ha, a w Czechach 53 dt/ha. Poziom uzyskiwanych plonów i powierzchnia zbóż wpływały w sposób bezpośredni na wielkość zbiorów zbóż (rys. 11). Największym udziałem zbiorów zbóż w zbiorach ogółem Unii Europejskiej w 2013 roku charakteryzowała się Francja (21,9%) i Niemcy (15,5%), a w następnej kolejności Polska z udziałem wynoszącym 9,2%. Udziałom tym odpowiadały zbiory zbóż wynoszące w 2013 roku odpowiednio: 67,5 mln ton we Francji, 47,8 mln ton w Niemczech i 28,5 mln ton w Polsce. Ponadto krajami, których zbiory przekraczały 5% zbiorów unijnych zbóż były Hiszpania (8,2%), Rumunia (6,8%), Wielka Brytania (6,5%) oraz Włochy (5,9%). Tab. 4. Powierzchnia zbiory i plony zbóż w wybranych krajach UE w latach 2005, 2010 i 2013 Udział zbiorów w UE Powierzchnia [tys. ha] Zbiory [tys. t] Kraj [%] Plony [dt/ha] 2005 2010 2013 2005 2010 2013 2005 2010 2013 2005 2010 2013 UE 60133 56969 57889 291046 283705 308380 100 100 100 48,4 49,8 53,3 Austria 818 830 800 5195 5338 4858 1,8 1,9 1,6 63,5 64,3 60,7 Belgia 322 325 336 2787 3041 3097 1,0 1,1 1,0 86,5 93,5 92,1 Bułgaria 1722 1774 1888 5839 7130 8364 2,0 2,5 2,7 33,9 40,2 44,3 Czechy 1620 1467 1431 7677 6882 7518 2,6 2,4 2,4 47,4 46,9 52,5 Dania 1509 1507 1444 9283 8863 9113 3,2 3,1 3,0 61,5 58,8 63,1 Finlandia 1187 953 1104 4059 2992 4084 1,4 1,1 1,3 34,2 31,4 37 Francja 9184 9766 9544 64104 65629 67518 22,0 23,1 21,9 69,8 67,2 70,7 Grecja 1265 886 1016 5097 4102 4552 1,8 1,4 1,5 40,3 46,3 44,8 Hiszpania 6556 6022 6183 14226 19872 25232 4,9 7,0 8,2 21,7 33 40,8 Litwa 956 1013 1211 2811 2796 2259 1,0 1,0 0,7 29,4 27,6 36,8 10

Niemcy 6842 6594 6526 45980 44314 47757 15,8 15,6 15,5 67,2 67,2 73,2 Polska 8337 7648 7479 26928 27228 28455 9,3 9,6 9,2 32,3 35,6 38 Portugalia 389 304 291 790 1019 1216 0,3 0,4 0,4 20,3 33,5 41,8 Rumunia 5811 5019 5421 19350 16714 20946 6,6 5,9 6,8 33,3 33,3 38,6 Słowacja 795 684 761 3585 2557 3415 1,2 0,9 1,1 45,1 37,4 44,9 Szwecja 1025 952 973 5051 4292 4985 1,7 1,5 1,6 49,3 45,1 51,2 Węgry 2932 2599 2830 16212 12269 13621 5,6 4,3 4,4 55,3 47,2 48,1 Wielka Brytania 2916 3014 3028 20998 20946 20076 7,2 7,4 6,5 72 69,5 66,3 Włochy 3997 3478 3459 21423 18503 18084 7,4 6,5 5,9 53,6 53,2 52,3 Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. We Francji, kraju o największych zbiorach zbóż spośród krajów UE, dominowały zbiory pszenicy i jęczmienia. Natomiast w Niemczech dodatkowo w zbiorach zbóż znaczący był udział żyta, którego zbiory stanowiły w zbiorach całej Unii aż 46%. Na drugim miejscu w UE pod względem wielkości zbiorów żyta była Polska (32,8% zbiorów UE), gdzie ponadto dominowały zbiory pszenicy i jęczmienia, a wśród zbóż pozostałych kukurydza na ziarno. Z pozostałych krajów Hiszpania i Wielka Brytania wyróżniały się wielkością zbiorów pszenicy i jęczmienia, a Rumunia i Włochy zbiorem pszenicy i zbóż pozostałych. Do krajów charakteryzujących się wysokim średnio w latach 2011-2013 importem zbóż, przewyższającym import występujący w Polsce (1,6 mln ton), możemy zaliczyć Hiszpanię (11,1 mln ton), Włochy (10,6 mln ton), Niemcy (8,8 mln ton), Belgię (7,9 mln ton), oraz Portugalię (3,4 mln ton). Po przeciwnej stronie znalazły się państwa o największym eksporcie zbóż. Należały do nich przede wszystkim Francja (31,5 mln ton), Niemcy (11,8 mln ton), Rumunia (6,4 mln ton), Węgry (5,8 mln ton) oraz Bułgaria (4,5 mln ton); (rys. 12). tys. t 70000 pszenica żyto jęczmień pozostałe 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 Rys. 11. Produkcja zbóż w wybranych krajach UE w 2013 r. Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne. 11

15000,0 tys. t 10000,0 5000,0 0,0-5000,0-10000,0-15000,0-20000,0-25000,0-30000,0-35000,0 Rys. 12. Import i eksport zbóż w wybranych krajach UE średnio w latach 2011-2013. Źródło: FAOSTAT. Obliczenia własne. Spośród krajów należących do Unii Europejskiej, oprócz Polski, Francja, Hiszpania, Niemcy i Rumunia dysponowały zdecydowanie większą powierzchnią gruntów ornych. Kraje te, wraz z Węgrami, Wielką Brytanią i Włochami charakteryzowały się także najwyższymi zbiorami zbóż. Dominowały w nich przede wszystkim pszenica, a także jęczmień (Francja, Hiszpania, Niemcy, Wielka Brytania), żyto (Niemcy i Polska), a także zboża pozostałe (Francja, Polska, Rumunia, Węgry i Włochy). Belgia, Hiszpania, Niemcy i Włochy według średnich danych z lat 2011-2013 były największymi importerami zbóż, natomiast do największych eksporterów produkowanych nadwyżek zbóż należały Francja, Niemcy, Rumunia oraz Węgry. Poprawa efektywności produkcji zbóż poprzez stosowanie rejonizacji (lokalizacja) produkcji, wybór technologii o intensywności produkcji dostosowanej do realiów ekonomicznych (relacji cenowych) i możliwości gospodarstw, czy postępujący w kolejnych latach wzrost skali (koncentracji) produkcji zbóż, mogą wpłynąć na wzrost zbiorów zbóż i większe możliwości ich eksportu. Jednak o stanie aktualnym i sposobach poprawy efektywności produkcji zbóż decydują przede wszystkim uwarunkowania ekonomiczne. Istotny wpływ mają zmiany relacji cenowych, kształtujące sytuację dochodową gospodarstw w kraju, a także oddziaływujące na rynki zbóż poszczególnych krajów i wzajemne relacje między nimi. Problemy związane z rozwojem gospodarstw zbożowych w Polsce a) wadliwe zmianowania Gospodarstwa nastawione na produkcję zbóż na rynek mają duże problemy z ustaleniem racjonalnego zmianowania. Powód jest prosty liczba gatunków zbóż podstawowych, których ziarno można łatwo sprzedać na rynku uzyskując względnie dobrą cenę, jest bardzo krótka. Pierwsze miejsce na tej liście zajmuje pszenica na cele piekarnicze i to ona uprawiana jest na największej powierzchni w gospodarstwach zbożowych. Drugim gatunkiem zboża, którego ziarno 12 import eksport

osiąga na rynku stosunkowo wysokie ceny jest jęczmień browarny, ale w tym przypadku zapotrzebowanie rynku jest już znacznie mniejsze i w związku z tym niewielka liczba gospodarstw może skorzystać z możliwości jego uprawy. Bardzo ograniczone możliwości zbytu oraz na ogół zdecydowanie niższa cena ziarna pozostałych gatunków zbóż podstawowych powoduje, że w gospodarstwach zbożowych cieszą się one zdecydowanie mniejszą popularnością. Uprawa roślin w uproszczonych zmianowaniach lub monokulturach prowadzi do zjawiska kompensacji chwastów, większego niebezpieczeństwa porażenia roślin przez choroby i szkodniki. W związku z tym producenci zbóż stosujący takie zmianowania skazani są na konieczność ponoszenia zwiększonych nakładów na ochronę roślin. Tym samym efektywność ekonomiczna stosowanych przez nich technologii produkcji maleje. Rozwiązaniem tego problemu mogą być tylko zmiany na rynku zwiększające spektrum gatunków zbóż oraz innych roślin uprawnych wprowadzanych do płodozmianów. Pozytywną rolę mogą odegrać w tym względzie także rośliny motylkowate, których popularność próbuje się stymulować w Unii Europejskiej poprzez dopłaty. Jednak jak na razie nic nie wskazuje na to, rośliny te znacząco poprawią zmianowania stosowane przez producentów zbóż na rynek. b) niski poziom wykorzystania potencjału genetycznego Dane statystyczne wskazują jednoznacznie, że obecnie potencjał plonotwórczy i jakościowy nowych odmian w kształtowaniu produkcyjności zbóż jest wykorzystywany w niewystarczającym stopniu i w związku z tym konieczne jest doprowadzenie do istotnych zmian w tym względzie, zwłaszcza biorąc pod uwagę konieczność rozwoju integrowanych metod ochrony roślin. c) niekorzystny rozłóg Ważnym czynnikiem decydującym o rozwoju gospodarstw jest tzw. rozłóg. W gospodarstwach zbożowych powiększających powierzchnię gruntów ornych poprzez kolejne zakupy ziemi lub dzierżawę jest on często bardzo niekorzystny. Jak dowodzą wyniki badań na każdy kilometr oddalenia pól od centrum gospodarstwa dochód gospodarstwa maleje nawet o 10%. d) konieczność powiększania gospodarstw Znaczący wpływ na rynek zbożowy mają przede wszystkim gospodarstwa duże, posiadające, co najmniej kilkadziesiąt hektarów, dla których podstawowym źródłem dochodów jest sprzedaż ziarna zbóż (zwykle także nasion rzepaku oraz kukurydzy). Analizy ekonomiczne wskazują, że gospodarstwa utrzymujące się z produkcji ziarna zbóż muszą mieć odpowiednią wielkość. Należy tutaj przypomnieć, że jednostkowa opłacalność produkcji rolnej ciągle obniża się i o ile w 1990 roku dochód parytetowy osiągały nawet gospodarstwa 10 ha, to obecnie gospodarujący w gorszych warunkach producent posiadający nawet 70 i więcej hektarów nie zawsze ma szansę na osiągnięcie dochodu warunkującego rozwój gospodarstwa. Jeśli by założyć, ze trend do obniżania poziomu możliwego do uzyskania z jednostki powierzchni zysku będzie dalej maleć to, dla wielu takich gospodarstw ważnym kierunkiem rozwoju będzie powiększanie areału uprawy, natomiast brak takiej możliwości będzie wpływał na takie gospodarstwa destabilizująco. e) ograniczone możliwości przechowalnicze W obrocie rynkowym podstawowe znaczenie ma termin sprzedaży. Możliwość wyboru terminu sprzedaży wynika bezpośrednio z możliwości przechowywania ziarna. Małe możliwości przechowywania plonów zmuszają producentów do sprzedaży bezpośrednio po żniwach dużych 13

ilości ziarna, kiedy to ceny należą zwykle do najniższych. Mimo wielu inwestycji poczynionych przez polskich producentów w tym względzie, ciągle ilość silosów zbożowych warunkujących prawidłowe przechowanie ziarna przez dłuższy okres jest niewystarczająca. A producenci próbujący wykorzystać do przechowywania ziarna tradycyjne metody (np. płaskie magazyny) nierzadko mają duże problemy z utrzymaniem jego jakości na odpowiednim poziomie. f) wysokie koszty produkcji Koszty produkcji ziarna są obecnie na stosunkowo wysokim poziomie. Z analiz prowadzonych w Instytucie wynika, że w przypadku najbardziej intensywnie uprawianej pszenicy tylko dla pokrycia kosztów bezpośrednich niezbędna jest sprzedaż w gospodarstwie nawet 4 i więcej tony ziarna, a więc dla pokrycia wszystkich kosztów konieczne jest uzyskiwanie plonów przekraczających 5 ton, których uzyskanie na glebach dobrych nie jest żadnym problemem ale na glebach słabych, które w wielu gospodarstwach stanowią znaczący odsetek (średnio w kraju 30%) wskazuje na to, ze jest to poważny problem. g) zmiany klimatyczne Poważnym zagrożeniem dla rozwoju produkcji rolniczej, w tym dla produkcji zbóż jest zmieniający się klimat, warunkujący sytuacje pogodowe wpływające niekorzystnie na rozwój i plonowanie roślin uprawnych. Szczególnym przejawem takich sytuacji są okresowe niedobory opadów, warunkujące nierzadko nawet kilkudziesięcioprocentowe straty plonu. Ostatnie lata wskazują, że regionalnie ten problem może mieć olbrzymie znaczenie. Aby ograniczyć negatywny wpływ takich sytuacji na plony niezbędne jest upowszechnienie metod uprawy roli oszczędzających wodę (uprawa konserwująca). Podsumowanie W opinii przedstawiono tylko wybrane aspekty rynku zbóż w Polsce. Należy podkreślić, że produkcja i kształtowanie rynku zbóż to problemy o kluczowym znaczeniu z punktu widzenia konkurencyjności i innowacyjności polskiego rolnictwa. W rozważaniach o problemach gospodarstw zbożowych w Polsce należy zwrócić jeszcze uwagę na zjawisko rosnących średnich plonów ziarna w kraju. Jest to bezpośrednim następstwem postępu hodowlanego i technologicznego, oraz przejmowania gruntów przez gospodarstwa stosujące nowoczesne technologie od gospodarstw ekstensywnie produkujących ziarno (na drodze spadku, kupna, czy dzierżawy). Efektem tego są już teraz stosunkowo duże nadwyżki zbiorów ziarna ponad zapotrzebowanie wewnętrzne kraju. Można założyć, że wielkość tych nadwyżek będzie rosła. W związku z tym istnieje konieczność podejmowania działań zmierzających do zwiększania możliwości wyeksportowania ziarna z kraju, w szczególności drogą morską (rozbudowa portów), bo brak takich możliwości może skutecznie rynek zbożowy zdestabilizować. Reasumując należy stwierdzić, że lista czynników, które mogą zakłócać właściwe funkcjonowanie rynku zbożowego jest stosunkowo długa i opracowując strategię jego rozwoju należy przewidzieć działania, które będą prowadziły przynajmniej do ich częściowej eliminacji. Problemy te są i powinny być przedmiotem współpracy MRiRW z nauką, doradztwem i praktyką rolniczą. 14

Literatura 1. Charakterystyka gospodarstw rolnych. GUS Warszawa, 2014. 2. Kuś J., Matyka M.: Zmiany organizacyjne w polskim rolnictwie w ostatnim 10-leciu na tle rolnictwa UE. Zag. Ek. Rol., 2014, z 4, s. 50-67. 3. Rocznik statystyczny rolnictwa. GUS Warszawa, 2013, 2016. 4. Rolnictwo w Polsce. GUS Warszawa, 2005, 2015. 5. Rynek zbóż. Analizy rynkowe IERiGŻ-PIB Warszawa, 2016, 51. 6. http://www.fao.org/statistics/en/; dostęp 05.01.2017. 15