Rola wsparcia w zmaganiu się z chorobą nowotworową

A R T Y K U Ł O R Y G I N A L N Y Izabella Michałowska-Wieczorek Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi Rola wsparcia w zmaganiu się z chorobą nowotworową The role of support in coping with neoplastic disease Adres do korespondencji: mgr psych. Izabella Michałowska-Wieczorek Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki ul. Rzgowska 281/289, 93 338 Łódź tel.: (0 42) 271 20 20 e-mail: izamichalowska@poczta.onet.pl Psychoonkologia Tom 10, nr 2, 51 56 Copyright 2006 Polskie Towarzystwo Psychoonkologiczne i Wydawnictwo Via Medica ISSN 1429 8538 Streszczenie Wstęp. Celem badań było ustalenie związku między wsparciem, zaufaniem transpersonalnym, dyspozycyjnym optymizmem a sposobami radzenia sobie z chorobą nowotworową oraz ustalenie, które z analizowanych zmiennych przyczyniają się do korzystania z aktywnych i pasywnych sposobów radzenia sobie z chorobą. Materiał i metody. Badaniami objęto 150 chorych na raka, w tym kobiety z rozpoznaniem raka sutka (n = 50) i jajnika (n = 37) oraz mężczyzn z rozpoznaniem raka płuc (n = 33) i prostaty (n = 30). W badaniach wykorzystano 4 narzędzia pomiaru: kwestionariusz radzenia sobie z chorobą nowotworową Mini MAC, test do pomiaru dyspozycyjnego optymizmu życiowego LOT-R oraz skale do badania wsparcia społecznego SOZ-U K-22 i zaufania transpersonalnego STV. Wyniki. Kobiety z rakiem sutka uzyskały najwyższe wyniki dotyczące zarówno wsparcia społecznego, transpersonalnego, jak i optymizmu. Im mniej wsparcia społecznego spostrzeganego przez chorego, tym większe poczucie bezradności, natomiast im wyższe zaufanie ponadosobowe, tym większa mobilizacja do walki z chorobą. Wnioski. Z badań wynika, że takie zmienne, jak: optymizm, zaufanie transpersonalne i wsparcie społeczne, znacząco wpływają na sposoby radzenia sobie z chorobą nowotworową. Słowa kluczowe: wsparcie społeczne, zaufanie transpersonalne, rak, radzenie sobie z chorobą Abstract Background. A purpose of the study was: 1. to estimate the relationship between social and transpersonal support, dispositional optimism and coping strategies with cancer; 2. to investigate which of the analysed variables contribute to the prediction of active and passive coping strategies. Material and methods. 150 cancer patients (50 breast ; 37 ovarian; 33 lunge; 30 prostate cancer) participated in the study. The following methods were used: Mental Adjustment to Cancer Scale Mini MAC, Social Support Scale SOZ-U K22, Transpersonale Confidence Scale STV and Life Orientation Test LOT-R. Results. Women suffering from breast cancer obtained higher scores regarding both social transpersonal support and optimism. The smaller degree of social support felt by the patient, the greater feeling of despair, and the greater level of transpersonal support the greater motivation to fight the sicknes. Conclusions. The results indicated the significant role of social and transpersonal support as a predictors of dominant coping strategies in cancer. Key words: social support, transpersonal support, cancer, coping strategies www.psychoonkologia.viamedica.pl 51

Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 2 Wstęp Choroba nowotworowa jest postrzegana jako ciężka choroba zagrażająca życiu, budząca lęk i niepokój. To, jak człowiek radzi sobie z chorobą, zależy od stanu zdrowia, a także od różnych czynników psychologicznych i społecznych. Literatura przedmiotu zwraca uwagę między innymi na znaczenie predyspozycji osobowościowych, rolę lęku oraz na strategie radzenia sobie z chorobą. Również duży wpływ na proces zmagania się z chorobą ma otoczenie chorego, a więc rodzina, przyjaciele oraz personel medyczny, które daje choremu wsparcie. Wsparcie społeczne należy do najbardziej zbadanych zasobów odporności na stres, w tym zwłaszcza na stres związany z chorobą. Wsparcie społeczne wyraża zasoby dostarczane przez interakcje z innymi ludźmi [1]. Może mieć ono charakter emocjonalny lub praktyczny. Osoby cierpiące dzięki wsparciu emocjonalnemu mogą się uwolnić od własnych napięć i negatywnych uczuć, wyrazić swoje lęki, obawy, smutek oraz wyzwolić poczucie nadziei [2]. Wsparcie praktyczne to wymiana i udzielanie informacji oraz dawanie rad, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, własnego położenia życiowego i problemów. Wsparcie to oznacza także dostarczanie informacji zwrotnych o skuteczności podejmowanych przez osobę wspieraną różnych działań zaradczych, przekazywanie informacji o konkretnych sposobach postępowania oraz formę modelowania skutecznych zachowań zaradczych. Cel badań Celem przeprowadzonych badań było ustalenie znaczenia różnego rodzaju wsparcia w radzeniu sobie z chorobą nowotworową. Uwzględniono nie tylko spostrzegane wsparcie społeczne, czyli zasoby dostarczane przez inne osoby, lecz także wsparcie ponadosobowe (transpersonalne), co prawdopodobnie ma szczególne znaczenie w obliczu poważnego zagrożenia życia, jakie stwarza choroba nowotworowa. Zasobów wsparcia doszukiwano się również we własnych predyspozycjach osobowościowych, czyli uogólnionych oczekiwaniach wobec przyszłości, określanych pojęciem dyspozycyjnego optymizmu [3]. Wiara w siłę wyższą i przejawiany optymizm, podobnie jak wsparcie społeczne, mogą modyfikować zachowania człowieka. Przyjęto hipotezę, że chorzy deklarujący wyższy poziom wsparcia społecznego, transpersonalnego oraz przejawiający wyższy poziom optymizmu, preferują bardziej aktywne strategie radzenia sobie z chorobą nowotworową. Tabela 1. Charakterystyka socjodemograficzna badanych pacjentów Table 1. Sociodemographic characteristics of patients Stan cywilny n % Kawaler/panna 18 12,0 Żonaty/mężatka 89 59,3 Rozwiedziony/a 12 8,0 Wdowiec/wdowa 31 20,7 Wykształcenie Podstawowe 13 8,7 Zawodowe 20 13,3 Średnie 82 54,7 Wyższe 35 23,3 Zamieszkanie Wieś 37 24,7 Małe miasto 52 34,7 Duże miasto 61 40,6 Materiał i metody Badane grupy Badaniami objęto 150 chorych na raka (87 kobiet i 63 mężczyzn), w tym 50 kobiet z rakiem sutka (grupa 1) i 37 kobiet z rakiem jajnika (grupa 2) oraz 33 mężczyzn z rakiem płuc (grupa 3) i 30 mężczyzn z rakiem prostaty (grupa 4). Większość badań (61%) przeprowadzono ambulatoryjnie. Charakterystykę socjodemograficzną badanych przedstawiono w tabeli 1. Metody W badaniach wykorzystano 4 narzędzia pomiaru zaadaptowane do warunków polskich przez Z. Juczyńskiego [4], które przedstawiono poniżej. 1. Skala Przystosowania Psychicznego do Choroby Nowotworowej Mini MAC (Mental Adjustment to Cancer Scale) M. Watson i wsp. [4] przeznaczona do oceny 4 strategii radzenia sobie z chorobą nowotworową, czyli: ducha walki, pozytywnego przewartościowania, bezradności beznadziejności i zaabsorbowania lękowego. Skala zawiera 29 stwierdzeń ocenianych przez badanego w skali 4-stopniowej. Polska wersja skali posiada dobre właściwości psychometryczne [4]. 2. Skala Wsparcia Społecznego SOZ-U K-22 T. Fydricha i wsp. [5]. Poza ogólnym wskaźnikiem wsparcia społecznego uzyskuje się pomiar wsparcia emocjonalnego, praktycznego i integracji społecznej. Wsparcie społeczne ujmuje się jako wynik zarówno interakcji zachodzących między jednostką a otoczeniem, jak i osobistej oceny tych interakcji. Skala zawiera 22 stwierdzenia oceniane w skali 5-stopniowej. Na podstawie do- 52 www.psychoonkologia.viamedica.pl

Izabella Michałowska-Wieczorek, Rola wsparcia w zmaganiu się z chorobą nowotworową Tabela 2. Porównanie strategii radzenia sobie z chorobą w zależności od płci Table 2. Comparison of coping strategies in different sexes Mężczyźni (n = 63) Kobiety (n = 87) Strategie zaradcze M SD M SD t p Duch walki 16,92 4,52 22,83 3,83 8,641 0,0000 Pozytywne przewartościowanie 21,67 3,69 21,63 2,85 0,065 ns Bezradność beznadziejność 14,62 3,83 12,71 4,38 2,772 0,006 Zaabsorbowanie lękowe 20,60 5,37 15,79 4,94 5,670 0,0000 M średnia arytmetyczna; SD odchylenie standardowe; n liczebność; t test t Studenta; p poziom istotności; ns nieistotne statystycznie tychczasowych badań parametry psychometryczne wersji polskiej można uznać za zadowalające. 3. Skala Zaufania Transpersonalnego STV (Die Skala Transpersonales Vertrauen) W. Belschnera [6] jest przeznaczona do pomiaru zaufania ponadosobowego, wyrażającego duchową orientację życiową jednostki. Konstrukt transpersonalnego zaufania nawiązuje do innego ważnego zasobu osobistego, jakim jest poczucie uogólnionej własnej skuteczności [7]. W tym ostatnim poczucie własnej kompetencji dotyczy posiadanych uzdolnień i możliwości, a zaufanie transpersonalne odwołuje się do zasobów ponadosobowej rzeczywistości, którą można utożsamiać z Bogiem, siłą wyższą lub kosmosem. Skala składa się z 11 stwierdzeń ocenianych w skali 4-stopniowej. Właściwości psychometryczne polskiej wersji skali są zadowalające [4]. 4. Test Orientacji Życiowej LOT-R (Life Orientation Test) M. Scheiera i Carvera [8] służy do pomiaru dyspozycyjnego optymizmu, wyrażającego uogólnione oczekiwania pozytywnych zdarzeń. Test posiada bardzo dobre właściwości psychometryczne oraz normy w skali stenowej [4]. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, wykorzystując program STATISTICA 6. Do porównania wyników średnich zastosowano testy istotności, natomiast do ustalenia predyktorów strategii zaradczych wielokrotną regresję liniową. Wyniki Radzenie sobie z chorobą Na początku porównano strategie radzenia sobie z chorobą nowotworową w zależności od płci i rozpoznania. Okazuje się, że kobiety częściej wybierają strategię określaną jako duch walki (p < 0,000), która skłania do traktowania choroby jako osobistego wyzwania i podejmowania działań zwalczających chorobę niż mężczyźni (tab. 2). Natomiast mężczyźni w większym stopniu przejawiają nadmierne zaabsorbowanie lękowe, wyrażające niepokój spowodowany chorobą i lęk, nad którym trudno zapanować, i który sprawia, że każda zmiana jest interpretowana jako sygnał pogorszenia się stanu zdrowia. U mężczyzn występuje także większe poczucie bezradności i beznadziejności (p < 0,006) niż u kobiet. Jedynie w odniesieniu do strategii pozytywnego przewartościowania, która obrazuje szczególną wartość życia w kontekście zaistniałej choroby, nie wykazano różnic związanych z płcią. Można stwierdzić, że kobiety przejawiają bardziej aktywne sposoby radzenia sobie z chorobą nowotworową niż mężczyźni. Dzięki porównaniu średnich wyników strategii zaradczych w zależności od rozpoznania ujawniono istotne statystycznie różnice między chorymi z rozpoznaniem raka sutka i jajnika a chorymi z rakiem płuc i prostaty. Występujące różnice wiążą się z płcią badanych, co opisano powyżej, dlatego zrezygnowano z przedstawienia szczegółowych wyników. Poziom zasobów wsparcia W tabelach 3 i 4 zaprezentowano wyniki dotyczące wsparcia. W zakresie spostrzeganego wsparcia u badanych kobiet uzyskano lepsze wyniki niż u mężczyzn. Istotne różnice dotyczą wszystkich wskaźników (tab. 3), a zwłaszcza wyższej integracji społecznej (p < 0,000) oraz większego zaufania transpersonalnego i optymizmu u kobiet (p < 0,001). Ogólnie można powiedzieć, że badane kobiety posiadają znacznie lepsze zasoby sprzyjające radzeniu sobie ze stresem niż mężczyźni (tab. 3). Ocena zasobów wsparcia w zależności od rozpoznania ujawnia najwyższe wyniki, dotyczące zarówno wsparcia społecznego, transpersonalnego, jak i optymizmu, u kobiet z rozpoznaniem raka sutka. Ta grupa różni się istotnie nie tylko od obydwu grup mężczyzn, ale również od grupy kobiet z rozpoznaniem raka jajnika. Brakuje natomiast istotnych różnic między dwiema grupami mężczyzn (tab. 4). Współzależności między wsparciem a radzeniem sobie z chorobą Zarówno wsparcie społeczne, jak i dyspozycyjny optymizm korelują najsilniej (negatywnie) ze strategiami bezradności beznadziejności oraz zaabsorbowania lękowego, które ogólnie można zaliczyć do www.psychoonkologia.viamedica.pl 53

Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 2 Tabela 3. Porównanie wskaźników wsparcia w grupach kobiet i mężczyzn Table 3. Comparison of support indicators in men and women Mężczyźni (n = 63) Kobiety (n = 87) Strategie zaradcze M SD M SD t p Wsparcie Emocjonalne 24,05 5,94 26,78 4,92 3,077 0,002 Praktyczne 29,95 7,05 33,07 5,97 2,923 0,004 Integracja społeczna 23,78 5,07 29,07 5,01 6,352 0,000 Ogólny wskaźnik wsparcia społecznego 77,78 17,06 88,92 14,66 4,288 0,000 Zaufanie transpersonalne 31,83 6,27 35,56 6,52 3,519 0,001 Dyspozycyjny optymizm 13,43 3,46 15,60 3,75 3,610 0,001 M średnia arytmetyczna; SD odchylenie standardowe; n liczebność; t test t Studenta; p poziom istotności Tabela 4. Porównanie wyników wsparcia w badanych grupach chorych Table 4. Comparison of support in studied groups A. Rak sutka B. Rak jajnika C. Rak płuca D. Rak prostaty (n = 50) (n = 37) (n = 33) (n = 30) M SD M SD M SD M SD F p Wsparcie emocjonalne 28,36 4,97 24,65 4,01 23,88 6,44 24,60 4,07 7,01 0,000 Wsparcie praktyczne 33,60 5,96 32,35 5,99 29,35 7,32 31,87 5,95 3,70 0,01 Integracja społeczna 30,68 4,22 26,89 5,23 23,27 4,73 25,40 5,90 19,77 0,000 Ogólny wskaźnik wsparcia społecznego 92,64 14,11 83,89 14,03 76,50 17,59 81,87 15,03 9,14 0,000 Zaufanie transpersonalne 37,22 5,33 33,32 7,35 32,67 6,01 29,13 6,55 8,43 0,000 Dyspozycyjny optymizm 16,66 3,51 14,16 3,62 13,25 3,60 14,00 3,02 8,35 0,000 F wartość F Fishera; M średnia arytmetyczna; SD odchylenie standardowe; n liczebność; t test t Studenta; p poziom istotności Tabela 5.Współczynik korelacji pomiędzy strategiami radzenia sobie z chorobą a wsparciem Table 5. Correlation between coping strategies and support Duch Pozytywne Bezradność Zaabsorbowanie walki przewartościowanie beznadziejność lękowe Wsparcie emocjonalne 0,12 0,16* 0,50*** 0,27*** Wsparcie praktyczne 0,14 0,16* 0,40*** 0,22** Integracja społeczna 0,31*** 0,20** 0,44*** 0,36*** Wsparcie społeczne wskaźnik ogólny 0,20** 0,19* 0,48*** 0,30*** Zaufanie transpersonalne 0,26*** 0,33*** 0,42*** 0,17* Dyspozycyjny optymizm 0,17* 0,27*** 0,52*** 0,38*** *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001 zachowań destrukcyjnych. Z kolei zaufanie transpersonalne wiąże się bardziej (dodatnio) z pozytywnym przewartościowaniem i strategią ducha walki, a więc ze strategiami wyrażającymi aktywne formy radzenia sobie z chorobą. Innymi słowy, im mniej wsparcia społecznego spostrzeganego przez chorego, tym większe poczucie bezradności i beznadziejności, natomiast im większe zaufanie ponadosobowe, tym większa mobilizacja do zwalczania choroby i więcej nadziei i zadowolenia z przeżytych już lat (tab. 5). Predyktory radzenia sobie z chorobą Występowanie współzależności między zasobami a strategiami radzenia sobie z chorobą uzasadnia poszukiwanie najlepszych wskaźników jakości dopasowania modelu badań. Dlatego w celu ustalenia, które z badanych zasobów (traktowanych jako zmienne niezależne) posiadają wartość predyktorów, czyli umożliwiają przewidywanie i stosowanie przez chorego bardziej aktywnych lub destrukcyjnych strategii radzenia sobie z chorobą (zmienne kryterialne, 54 www.psychoonkologia.viamedica.pl

Izabella Michałowska-Wieczorek, Rola wsparcia w zmaganiu się z chorobą nowotworową Tabela 6. Wyniki analizy regresji dla obydwu grup mężczyzn Table 6. Regression analysis in male groups Strategie aktywne Predyktory R 2 Beta B t p Wsparcie praktyczne 0,07 0,65 0,64 2,68 0,01 Integracja społeczna 0,14 0,55 0,75 2,25 0,05 Wartość stała 34,41 5,55 0,000 Strategie pasywne Wsparcie praktyczne 0,21 0,39 0,41 3,89 0,000 Zaufanie transpersonalne 0,38 0,38 0,46 3,98 0,000 Dyspozycyjny optymizm 0,45 0,26 0,56 2,61 0,01 Wartość stała 65,15 12,86 0,000 R 2 współczynnik wielokrotnej determinacji; Beta standaryzowane współczynniki regresji; B niestandaryzowane współczynniki regresji Tabela 7. Wyniki analizy regresji dla obydwu grup kobiet Table 7. Regression analysis in female groups Strategie aktywne Predyktory R 2 Beta B t p Zaufanie transpersonalne 0,37 0,52 0,46 5,73 0,000 Integracja społeczna 0,41 0,19 0,22 2,14 0,05 Wartość stała 18,94 5,37 0,000 Strategie pasywne Dyspozycyjny optymizm 0,28 0,37 0,83 4,02 0,000 Wsparcie emocjonalne 0,41 0,36 0,62 3,88 0,000 Wartość stała 62,74 12,64 0,000 R 2 współczynnik wielokrotnej determinacji; Beta standaryzowane współczynniki regresji; B niestandaryzowane współczynniki regresji objaśniane), zastosowano analizę wielokrotnej regresji liniowej. Ponieważ, jak wynika z poprzednich analiz, różnice w zakresie preferowania odpowiednich strategii radzenia sobie z chorobą, związane z rozpoznaniem, sprowadzają się de facto do różnic związanych z płcią, dlatego przeprowadzono dwie oddzielne analizy dla mężczyzn i kobiet. Ponadto, wyniki strategii ducha walki i pozytywnego przewartościowania oraz bezradności i lękowego zaabsorbowania połączono w dwa bardziej ogólne style radzenia sobie z chorobą, które określono w pierwszym przypadku jako aktywne, a w drugim jako pasywne. W grupie mężczyzn badane zasoby wsparcia lepiej wyjaśniają stosowanie strategii destrukcyjnych niż aktywnych. Zarówno wsparcie praktyczne, jak i zaufanie transpersonalne oraz (w mniejszym stopniu) dyspozycyjny optymizm wyjaśniają 45% zmienności strategii pasywnych. Z kolei wskaźnik determinacji dwóch wskaźników wsparcia społecznego wyjaśnia jedynie 14% zmienności strategii aktywnych. Zaskakujące jest to, że mniejsza integracja społeczna wiąże się z bardziej aktywnym radzeniem sobie z chorobą (ujemna waga beta). Brak wsparcia praktycznego, a więc konkretnej pomocy w codziennych problemach życiowych, w największym stopniu wyjaśnia preferowanie strategii bezradności i beznadziejności (R 2 = 21) (tab. 6). W grupie kobiet wyłoniono 2 predyktory dla strategii aktywnych oraz 2 dla destrukcyjnych. Mobilizacja do walki oraz przewartościowanie choroby wiążą się przede wszystkim (R 2 = 37) z zaufaniem pokładanym w Bogu czy Wyższej Istocie i, w mniejszym stopniu, poczuciu integracji społecznej (R 2 = 41). Z kolei przejawianie bezradności i beznadziejności oraz zaabsorbowanie lękowe wiążą się z brakiem optymizmu, traktowanego jako względnie stała cecha osobowości (R 2 = 28) oraz wsparcia emocjonalnego (R 2 = 13), czyli akceptacji ze strony innych, dzielenia i okazywania uczuć (tab. 7). Dyskusja Wyniki badań dowodzą, że lepsze rokowanie, a przede wszystkim lepsza jakość życia wiążą się z aktywnymi strategiami radzenia sobie z chorobą nowotworową [9]. Strategia radzenia sobie z chorobą nowotworową u badanych kobiet, dokonana na podstawie skali Mini MAC, jest lepsza niż w innych podobnych badaniach [4], a przede wszystkim www.psychoonkologia.viamedica.pl 55

Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 2 lepsza niż w badanych grupach mężczyzn. Średnie wyniki kobiet odpowiadają wartości 6 stena w odniesieniu do aktywnych strategii radzenia sobie, natomiast 4 stena w strategiach pasywnych. W grupie mężczyzn średnie wartości obydwu strategii odpowiadają 5 stenowi. Norcross i wsp. [10] stwierdzili, że kobiety stosują więcej form radzenia sobie, odwołujących się do relacji interpersonalnych i częściej są skłonne do korzystania ze wsparcia społecznego w trudnych sytuacjach. Spośród różnych czynników psychologicznych i uwarunkowań społecznych wpływających na proces zmagania się z przewlekłą chorobą zwraca się uwagę na znaczenie spostrzeganego wsparcia społecznego [2]. Wsparcie ma znaczący wpływ na funkcjonowanie chorego, zmniejsza nasilenie negatywnych symptomów, takich jak lęk, niepokój, depresja. Kontakty społeczne dostarczają pozytywnych doświadczeń oraz poczucia, że życie jest bardziej przewidywalne i stabilne. Bliskość życzliwych osób daje poczucie bezpieczeństwa, akceptacji, pomaga zmniejszyć lęk i bezradność. Ponadto pacjentom otrzymującym wsparcie łatwej jest stosować się do zaleceń lekarskich i zaangażować w proces leczenia [4]. Podejście pacjenta do choroby wydaje się niezwykle ważne [11]. Konfrontacyjne podejście do choroby wiąże się ze skuteczniejszą aktywną formą walki z chorobą niż bierność wyrażająca bezradność i rezygnację [4, 7]. Również niższy ogólny poziom napięcia emocjonalnego, większy optymizm i większe poczucie własnej skuteczności wpływają pozytywnie na skuteczność zmagania się z chorobą [2]. Optymizm powoduje lepsze przystosowanie do zmiany sytuacji życiowej, wiąże się z pozytywnymi oczekiwaniami i skłonnością do przeżywania zadowolenia z życia [4]. Ogólnie można stwierdzić, iż wsparcie osób z chorobą nowotworową oraz wysoki poziom optymizmu są ważnymi czynnikami pomagającymi korzystać z aktywnej i efektywnej strategii radzenia sobie z chorobą. Piśmiennictwo 1. Sheridan Ch., Radmacher S. Psychologia Zdrowia. IPZ PTP. Warszawa 1998. 2. Sęk H., Cieślak R. Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Warszawa 2004. 3. Scheier M., Carver C. Effects of optimism on psychological and physical well-being: Theoretical overview and empirical update. Cognitive Therapy and Research 1992; 16: 201 228. 4. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2001. 5. Fydrich T., Geyer M., Hessel A., Sommer G., Brachler E. Fragebogen zur Sozialen Unterstützung (F-SozU). Normierung an einer representativen Stichprobe. Diagnostica 1999; 4 (45): 212 216. 6. Belschner W. Die Skala Transpersonales Vertrauen. Manual. Transpersonalne Arbeitspapiere, 3, AE Gesundheitsund Klin. Psychiatr. Univ. Oldenburg 1998. 7. Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki. Wyd. UŁ, Łódź 2003. 8. Scheier M., Carver S. Optimism, doping and Heath: Assessment and implications of generalized outcome expectancies. Heath Psychol. 1985; 4: 219 247. 9. Dean C., Surtees P. Do psychological factors predict survival in breast cancer? Journal of Psychosomatic Research 1989; 33: 561 569. 10. Norcross J. DiClemente C., Prochalska J. Self-changre of psychological distress: Laypersons vs. psychologists coping strategies. Journal of Clinical Psychology 1996; 42: 834 840. 11. Heszen-Niejodek I. Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu chorób somatycznych. PZWL, Warszawa 1990. 56 www.psychoonkologia.viamedica.pl