ŁOTWA Przewodnik dla przedsibiorców Wydanie drugie rozszerzone Warszawa, padziernik 2004 z suplementem (maj 2005) Przewodnik wydany pod patronatem Ministerstwa Gospodarki i Pracy przez Biuro Promocji Inwestycji i Technologii Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego
Wszelkie przedstawione w niniejszej publikacji okrelenia i sdy w aden sposób nie odzwierciedlaj opinii Sekretariatu UNIDO na temat statusu prawnego jakiego kraju, terytorium, miasta, obszaru, rzdu lub granic danego kraju. Wymienianie nazw firm i produktów nie oznacza, e s one popierane przez UNIDO. Copyrights by: UNIDO ITPO Warszawa 2004 Wydawca: UNIDO ITPO Warszawa Al. Niepodległoci 186; 00-608 Warszawa tel.: (+48-22) 8259186, 8259467; fax: 8258970 e-mail: ips-waw@unido.pl http://www.unido.pl Opracowanie i redakcja: dr Alina Naruniec Współpraca: Aneta Matysek Zdjcia na okładce pochodz z portalu Komisji Europejskiej: http://www.europa.eu.int/comm/enlargement/latvia/pictures/latvia_pictures.htm Autorzy zdj: Garis Diezins, Boriss Kolesnikovs, Normunds Mezins (EPA PHOTO/AFI)
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 3 PRZEDMOWA ŁOTWA Przewodnik dla przedsibiorców jest kolejn pozycj nowego cyklu wydawniczego warszawskiego Biura UNIDO, realizowanego z myl o przedsibiorcach zainteresowanych rozwijaniem handlu i współpracy przemysłowej z wybranymi krajami Europy rodkowo-wschodniej i Wspólnoty Niepodległych Pastw. Niniejsza seria obejmuje w 2004 roku ju 10 przewodników, w tym siedem wznawianych po raz trzeci lub czwarty oraz trzy ukazujce si po raz drugi dotyczce Rosji, Litwy i Łotwy. Konsekwencja z jak realizowana jest ta inicjatywa wynika m.in. z rozszerzenia zakresu działalnoci warszawskiego Biura UNIDO, które koncentruje si obecnie na wspieraniu współpracy polskich przedsibiorstw z partnerami na wybranych rynkach Europy rodkowej, Wschodniej oraz Azji Centralnej. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest dostarczenie wszystkim zainteresowanym obszernych informacji na temat warunków działania w poszczególnych krajach, potencjalnie obiecujcych pod wzgldem handlowym i kooperacyjnym ale z rónych powodów cigle jeszcze trudno dostpnych dla polskich firm lub wrcz przez nie niezauwaanych. Istotn cech tej publikacji jest to, i pokazuje ona sprawy zwizane z bezporednim, praktycznym funkcjonowaniem przedsibiorstw na Łotwie, kraju Polsce bliskim, geograficznie, historycznie, kulturowo i gospodarczo na szerszym makroekonomicznym tle. Sprawia to, i polscy eksporterzy rozwaajcy moliwoci wprowadzenia na ten rynek swoich towarów bd kooperacyjnoinwestycyjnego zaangaowania si w tym kraju, maj do swej dyspozycji szersze spektrum informacji, pozwalajcych na lepsze zrozumienie zasad funkcjonowania łotewskiej administracji i gospodarki. Tym samym, rednie i mniejsze polskie firmy majce aspiracje zaistnienia na Łotwie, w tej czy innej korzystnej formie, mog łatwiej okreli swoje zamiary i wpisa je w strategi konkretnego działania. Tak jak poprzednie publikacje, równie i ta opiera si na sprawdzonym wzorze przewodnika How to do business in Poland, wydawanego od wielu lat przez warszawskie Biuro UNIDO w kilku wersjach jzykowych, z których na uwag wschodnich biznesmenów zasługuje zwłaszcza edycja rosyjskojzyczna, prezentujca Polsk jako kraj zainteresowany rozwijaniem współpracy gospodarczej i przyjazny dla zagranicznych partnerów. Jak ju wyej wspomniano, przewodnik o Łotwie wprowadza w zagadnienia zwizane z działalnoci podmiotów gospodarczych w tym kraju na tle sytuacji makroekonomicznej. Jednoczenie ksika ta zawiera informacje odnoszce si do praktycznych, prawnych i finansowych aspektów dwustronnej współpracy gospodarczej, mogcej lee w obszarze zainteresowa polskich przedsibiorstw. To im włanie maj słuy listy adresowe jednostek pierwszego kontaktu: organizacji, firm, urzdów, komitetów i instytucji, które mog okaza si niezbdne jako ródła informacji i punkt odniesienia dla dalszych działa. Publikacja ta moe zatem by pomocna dla ludzi biznesu przygotowujcych si dopiero do nawizania bezporednich kontaktów gospodarczych z Łotw lub majcych ju pierwsze dowiadczenia. Jako ródło wiedzy na temat poszczególnych sektorów gospodarki, przekształce strukturalnych w cigu ostatnich dziesiciu lat, warunków inwestowania i prowadzenia działalnoci gospodarczej, systemu finansowego i podatkowego, ksika ta moe zainteresowa równie naukowców, studentów i polityków.
4 Przedmowa Z uwagi na to, e tytuł przewodnik w jaki sposób zobowizuje, autorzy włczyli do tej pozycji take rozdział opisujcy skrótowo warunki podróowania, mieszkania oraz rekreacji i wypoczynku na tle kulturowej i turystycznej panoramy tego interesujcego kraju. Oprócz materiałów powszechnie dostpnych, osigalnych m.in. w internecie, opierano si take na informacjach otrzymanych dziki przychylnoci i pomocy polskich placówek dyplomatycznych i handlowych, instytucji naukowych, organizacji midzynarodowych oraz wielu osób. Za yczliwo, wskazówki i sugestie pragniemy serdecznie podzikowa pracownikom Wydziału Ekonomiczno-Handlowego Ambasady RP w Rydze, Departamentu Stosunków Europejskich i Wielostronnych Ministerstwa Gospodarki i Pracy oraz Korporacji Ubezpiecze Kredytów Eksportowych KUKE SA. Koczc ju niniejsze słowo wstpne pragniemy zwróci uwag Czytelników na cenn naszym zdaniem, moliwo skorzystania z tego przewodnika w Internecie, gdzie został zamieszczony w witrynie warszawskiego Biura UNIDO, jako jeden z tomów coraz bogatszej, obejmujcej ju kilkanacie tytułów, biblioteki elektronicznej dla przedsibiorców, znajdujcej si pod adresem: www.unido.pl. Wspomniana strona internetowa zawiera take, regularnie zamieszczane informacje na temat seminariów promocyjnych dotyczcych poszczególnych rynków wschodnich, powicanych im konferencji gospodarczych, szkole słucych podnoszeniu konkurencyjnoci polskich przedsibiorstw oraz moliwoci nieodpłatnej promocji ich własnych ofert eksportowych, kooperacyjnych i technologicznych w majcym wiatowy zasig portalu UNIDO Exchange. Przekazujemy ten kolejny ju przewodnik, tym razem Łotwie, do rk polskich przedsibiorców w nadziei, i pomoe im on w rozwijaniu współpracy gospodarczej z tym krajem. Biuro UNIDO w Warszawie W latach 2001-2003 w serii przewodników o rynkach wschodnich ukazały si w postaci ksikowej i/lub elektronicznej: Ukraina przewodnik dla przedsibiorców trzy wydania (2001, 2002, 2003) Białoru przewodnik dla przedsibiorców trzy wydania (2001, 2002, 2003) Kazachstan przewodnik dla przedsibiorców trzy wydania (2001, 2002, 2003) Bułgaria przewodnik dla przedsibiorców dwa wydania (2002, 2003) Uzbekistan przewodnik dla przedsibiorców dwa wydania (2002, 2003) Azerbejdan przewodnik dla przedsibiorców dwa wydanie (2002, 2003) Mołdowa przewodnik dla przedsibiorców dwa wydania (2002, 2003) Litwa przewodnik dla przedsibiorców I wydanie (2003) Łotwa przewodnik dla przedsibiorców I wydanie (2003) Federacja Rosyjska przewodnik dla przedsibiorców I wydanie (2003) Wersje internetowe kolejnych, zaktualizowanych i poszerzonych wyda powyszych publikacji ukazuj na stronie warszawskiego Biura UNIDO: www.unido.pl
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 5 SPIS TRECI I. INFORMACJE OGÓLNE...9 Połoenie i klimat...9 Ludno i jzyk...10 Zasoby naturalne i surowce energetyczne...11 Ustrój polityczny...11 Partie polityczne...12 Podział administracyjny kraju...13 Władza lokalna...14 Sdownictwo...15 II. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE... 16 Kraje bałtyckie...16 Rada Pastw Morza Bałtyckiego (RPMB)...16 Organizacje i umowy midzynarodowe...18 III. GOSPODARKA... 19 Informacje ogólne...19 Aktualna sytuacja gospodarcza...20 Rynek pracy...26 Przemysł...28 Rolnictwo...29 Transport i komunikacja...30 Porty...30 Energetyka i noniki energii...31 Gaz...31 Ropa naftowa...32 Paliwo...32 Energia elektryczna...32 Telekomunikacja...33 Internet...33 Technologie informatyczne...33 Turystyka...34 Relacje z Uni Europejsk...35 IV. PRZEKSZTAŁCENIA WŁASNOCIOWE... 36 Informacje ogólne...36 Metody prywatyzacji...37 V. FINANSE... 38 Budet...38 Wymienialno waluty...38 Sektor bankowy...39 Nadzór nad bankami komercyjnymi...41 Kredyty...42 Banki zagraniczne...42 Rynek kapitałowy...43 Ubezpieczenia...44
6 Spis treci VI. SYSTEM PODATKOWY... 45 Podatek dochodowy od przedsibiorstw...46 Podatek dochodowy od osób fizycznych...47 Podatek od wartoci dodanej (VAT)...48 Podatek akcyzowy...49 Opodatkowanie obcokrajowców...50 Podatek socjalny...50 Podatek od surowców naturalnych...50 Podatek od nieruchomoci...51 VII. OCHRONA WŁASNOCI... 52 Własno ziemi...52 Własno nieruchomoci...52 Ochrona Własnoci Intelektualnej...53 VIII. PROWADZENIE DZIAŁALNOCI GOSPODARCZEJ... 55 System prawny...55 Tworzenie i funkcjonowanie przedsibiorstw z kapitałem zagranicznym...56 Nabywanie ziemi...58 Zatrudnianie pracowników...59 Procedura ubiegania si o zezwolenie na pobyt i prac...59 Dostp do rynku pracy...60 Zakup ziemi przez obcokrajowców...61 Ksigowo i kontrola rachunkowa...61 Rozwizywanie sporów...62 IX. INWESTYCJE ZAGRANICZNE... 63 Podstawy prawne inwestycji zagranicznych...63 Umowy midzynarodowe...63 Zachty dla inwestycji zagranicznych...64 Ograniczenia dotyczce inwestycji zagranicznych...64 Transfer zysków...64 Klimat inwestycyjny...65 Specjalne Strefy Ekonomiczne i Wolne Porty...66 Inwestycje zagraniczne na Łotwie...69 X. HANDEL ZAGRANICZNY... 71 Ramy prawne...71 Certyfikacja i dokumenty celne...71 Cła i polityka celna...73 Bilans handlowy...75 Struktura towarowa eksportu i importu...75 Struktura geograficzna eksportu i importu...77 Bilans płatniczy...78 XI. WSPÓŁPRACA GOSPODARCZA Z POLSK... 79 Podstawy prawno-traktatowe...79 Handel...80 Działalno Ministerstwa Gospodarki i Pracy w zakresie promocji i wspierania eksportu...84 Ryzyko handlowe...101
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 7 Oferta KUKE SA...102 Centrum Informacji Rynkowej Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego...107 XII. WARUNKI PRZEBYWANIA I ZAMIESZKIWANIA NA ŁOTWIE... 108 Przekraczanie granicy...108 Podróowanie...110 Rekreacja i turystyka...111 Hotele...114 Mieszkania...115 Przydatne informacje...116 Bezpieczestwo...116 XIII. ZAŁCZNIKI... 117 XIV. BIBLIOGRAFIA... 153 SUPLEMENT (sytuacja makroekonomiczna Łotwy w roku 2004)... 155
8 Spis treci SPIS TABLIC: Tablica 1. Podstawowe wskaniki ekonomiczne w latach 1996-2004... 22 Tablica 2. Struktura PKB w latach 1995-2003 (w %)... 23 Tablica 3. Struktura zatrudnienia wg wybranych działów gospodarki w latach 1996-2003... 27 Tablica 4. Stopa bezrobocia na koniec roku w latach 1996-2003 (%)... 28 Tablica 5. Struktura sektora transportu i komunikacji w latach 1996-2003... 30 Tablica 6. Wykorzystanie surowców energetycznych na Łotwie w latach 1999-2003... 31 Tablica 7. Liczba osób przekraczajcych granic kraju (tys. osób)... 34 Tablica 8. Udział sektora prywatnego w tworzeniu wartoci dodanej oraz zatrudnienie... 37 Tablica 9. Skonsolidowany budet pastwa w latach 1998-2004 (prognoza)... 38 Tablica 10. Roczny napływ bezporednich inwestycji zagranicznych w krajach bałtyckich... 70 Tablica 11. Wykaz łotewskich urzdów celnych właciwych dla transportu drogowego... 74 Tablica 12. Obroty w handlu zagranicznym Łotwy w latach 1995-2003 (mln LVL)... 75 Tablica 13. Główni partnerzy Łotwy w eksporcie w latach 2002-2003... 77 Tablica 14. Główni partnerzy Łotwy w imporcie w latach 2002-2003... 77 Tablica 15. Struktura towarowa eksportu z Polski na Łotw w latach 2000-2003 (mln USD)... 81 Tablica 16. Struktura towarowa importu z Łotwy do Polski w latach 2000-2003 (mln USD)... 82 WYKRESY I MAPY: Mapa pogldowa Łotwy...9 Wykres 1. Porównanie dynamiki PKB Łotwy i innych krajów w latach 1994-2003... 21 Wykres 2. Geograficzna struktura zagranicznych inwestycji bezporednich... 69 Wykres 3. Skumulowana warto bezporednich inwestycji zagranicznych w krajach bałtyckich... 70 Wykres 4. Struktura eksportu towarów w 2003 roku... 76 Wykres 5. Struktura importu towarów w 2003 roku... 76 Wykres 6. Główne grupy towarowe w wymianie handlowej midzy Łotw i Polsk w 2003.. 83
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 9 I. INFORMACJE OGÓLNE Połoenie i klimat Łotwa ley w Europie Wschodniej na wybrzeu Morza Bałtyckiego. Powierzchnia kraju wynosi 64.689 km² i jest wiksza od terytorium Estonii a mniejsza od Litwy. Na północy kraj ten graniczy z Estoni (343 km), na wschodzie z Rosj (282 km), na południowym wschodzie z Białorusi, za na południu z Litw (576 km). Łczna długo granic ldowych Łotwy wynosi 1862 km, a granic morskich 494 km. Mapa pogldowa Łotwy ródło: UNEP GRID-Arendal na podstawie "The Times Atlas of the World"
10 Informacje ogólne Wybrzee morskie tworz wydmy i piaszczyste plae, najwiksza zatoka Ryska od strony otwartego morza oddzielona jest Półwyspem Kurlandzkim. Wikszo kraju stanowi niziny z licznymi formami polodowcowymi. rodkow cz zajmuje Nizina rodkowołotewska otoczona od zachodu Pojezierzem Inflanckim, od południowego wschodu Pojezierzem Latgalskim, a od północy Nizin Północnołotewsk. Najniszym punktem jest Morze Bałtyckie 0 m, a najwyszym Gaizinkalns 312 m n.p.m. Klimat jest umiarkowanie morski, we wschodniej czci kraju przechodzi w kontynentalny. Najcieplejszymi i najbardziej obfitymi w deszcze miesicami s lipiec i sierpie. Na terytorium Łotwy znajduje si wiele rzek, waniejszymi z nich s Daugava (Dwina), Lielupe, Gauja i Venta. Ludno i jzyk Łotwa jest jednym z najmniejszych krajów Europy. W cigu kilku ostatnich lat liczba ludnoci tego kraju zmniejsza si na skutek spadku liczby urodzin i wzrostu wskanika umieralnoci oraz procesów migracyjnych. Na Łotwie wystpuje jeden z najniszych w regionie wskaników demograficznych, w roku 2003 miało miejsce 21 tys. urodze i 32 tys. zgonów. W wyniku tych tendencji na pocztku roku 2004 populacja Łotwy była mniejsza o 63 tys. ni pod koniec 2000 roku. rednia długo ycia wynosi 71 lat, 65 dla mczyzn oraz 77 dla kobiet, za gsto zaludnienia 37,2 osoby na km². Pod koniec 2003 roku, według szacunków Centralnego Biura Statystycznego Łotwy, kraj liczył 2319 tysicy mieszkaców, w tym 68 % stanowiła ludno miejska, a 32 % wiejska. W stolicy kraju Rydze zamieszkuje prawie jedna trzecia ludnoci. Ludno narodowoci łotewskiej stanowi 57,7 %, a rosyjskiej 29,6 %. Pozostałe 12,7 % to przede wszystkim Białorusini (4,1 %), Ukraicy (2,7 %), Polacy (2,5 %) oraz Litwini (1,4 %). Oficjalnym jzykiem urzdowym jest jzyk łotewski nalecy do bałtyckiej rodziny jzyków indoeuropejskich. W kraju mona porozumie si take w jzyku rosyjskim, zwłaszcza w wikszych miastach. Coraz bardziej powszechny, szczególnie wród ludzi młodych jest jzyk angielski i niemiecki. Łotwa jest krajem zamieszkałym w wikszoci przez protestantów (luteranów). Ponadto wyznawany jest katolicyzm i prawosławie.
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 11 Zasoby naturalne i surowce energetyczne Łotwa posiada bardzo mało własnych surowców naturalnych. Poza ziemi uprawn i lasami istniej tu złoa torfu, wapna, dolomitów i bursztynu. Ostatnio na wybrzeu Morza Bałtyckiego odkryto niewielkie złoa ropy naftowej. Przemysł Łotwy jest w wysokim stopniu zaleny od importu podstawowych surowców. Ustrój polityczny W wyniku I wojny wiatowej obszary dzisiejszej Łotwy w 1917 roku zajli Niemcy. Za zgod okupacyjnych władz niemieckich Łotewska Rada Narodowa proklamowała niepodległo Łotwy w dniu 18 listopada 1918 roku. W tym samym czasie komunici łotewscy ogłosili powstanie republiki radzieckiej, ich działania nie spotkały si jednak ze znaczcym odzewem ze strony mieszkaców kraju. W 1934 roku na czele rzdu stanł dyktator K. Ulmanis, który pozostawał u władzy do 1940 roku, tj. do czasu przymusowego włczenia Łotwy do ZSRR. W wyniku podpisania paktu Ribbentrop - Mołotow Łotwa znalazła si w radzieckiej strefie wpływów i 17 czerwca 1940 roku wojska radzieckie zajły terytorium tego kraju, który powikszył po II wojnie wiatowej grono republik w strukturach pastwowych byłego ZSRR. W latach 80-tych rozpoczł si na Łotwie ruch społeczny zmierzajcy do przywrócenia niepodległoci. Po przejciu władzy w ZSRR przez M. Gorbaczowa (w 1985 roku) i uchwaleniu programu reform pastwowych tzw. pierestrojki w kraju tym powstał niezaleny Front Ludowy Łotwy, który w marcu 1990 roku wygrał wybory. Powstały w ich wyniku parlament proklamował w dniu 4 maja 1990 roku niepodległo Republiki Łotewskiej, która została oficjalnie uznana przez Zwizek Radziecki we wrzeniu 1991 roku. Zdecydowano take, i Łotwa pozostanie poza obszarem Wspólnoty Niepodległych Pastw. W dniu 6 czerwca 1993 roku przywrócona została konstytucja łotewska z 1922 roku. Łotwa jest republik parlamentarn z jednoizbowym parlamentem Saeima liczcym 100 miejsc. Deputowani do parlamentu wybierani s na kadencj czteroletni w wyborach powszechnych, w głosowaniu równym, bezporednim, tajnym i proporcjonalnym. Kandydujcy do parlamentu musz by członkami partii. Czynne prawo wyborcze posiadaj tylko obywatele łotewscy, co oznacza, i mniejszo rosyjska pozbawiona jest prawa do głosowania. Równie obywatele, którzy byli członkami partii komunistycznej po 13 stycznia 1991 roku lub pracowali w przeszłoci w KGB nie s uprawnieni do uczestniczenia w wyborach.
12 Informacje ogólne Głow pastwa jest prezydent, wybierany przez parlament wikszoci głosów w głosowaniu tajnym na kadencj czteroletni. Obecnym prezydentem Łotwy jest Vaira Vike-Freiberga pierwsza kobieta na tym stanowisku w Europie rodkowo-wschodniej 1. Prezydentem moe zosta wybrany kady obywatel Łotwy, który ukoczył 40 lat (z wyłczeniem osób o podwójnym obywatelstwie). Urzd prezydenta nie moe by pełniony równoczenie z innym urzdem, a okres jego sprawowania nie powinien przekracza omiu lat. Jako głowa pastwa prezydent reprezentuje kraj na zewntrz, mianuje ambasadorów i przedstawicieli korpusu dyplomatycznego, jest odpowiedzialny za wykonywanie uchwał parlamentu, ratyfikuje umowy i traktaty midzynarodowe oraz gwarantuje wypełnianie zobowiza z nich wynikajcych. Jest take zwierzchnikiem sił zbrojnych i mianuje ich głównego dowódc. Na mocy decyzji parlamentu prezydent posiada prawo wypowiadania wojny. Ponadto dysponuje on prawem łaski w stosunku do oskaronych i skazanych, ma prawo do inicjatywy ustawodawczej, moe zwoływa posiedzenia rzdu i im przewodniczy oraz rozwiza parlament, przewodniczy te Radzie Bezpieczestwa Narodowego. Prezydent nie ponosi politycznej odpowiedzialnoci za wypełnianie obowizków wynikajcych z urzdu. Odpowiedzialno ta spoczywa na premierze lub odpowiednich ministrach. Pomimo licznych kompetencji prezydent Łotwy pełni głównie funkcje reprezentacyjne, natomiast polityk zagraniczn de facto kształtuje rzd organ władzy wykonawczej. Na jego czele stoi premier, który powołuje ministrów. Rzdowi podlegaj wszystkie instytucje administracyjne w kraju. Partie polityczne Scen polityczn Łotwy charakteryzuje wielopartyjno. W wyniku ostatnich wyborów do parlamentu, które odbyły si 5 padziernika 2002 roku tylko 6 partiom udało si przekroczy wymagany 5 procentowy próg wyborczy. Nale do nich Jaunais Laiks (Nowa Era) partia centrowa, z której wywodzi si obecny premier uzyskała ona 26 miejsc w parlamencie, Par Clivka Tiesbm Vienot Latvij (Prawa Człowieka w Zjednoczonej Łotwie) 25 miejsc i Tautas Partija partia konserwatywno-reformatorska, której przypadło 20 miejsc. Kolejne miejsca w parlamencie zajła Zalo un Zemnieku Savienba (Unia Zielonych i Rolników), Latvijas Pirm Partija (Pierwsza Partia) oraz 1 W sierpniu 2004 roku pani Vyke-Freiberga została umieszczona przez amerykaskie pismo Forbes na licie najbardziej wpływowych kobiet na wiecie. Prezydent Łotwy zajła 70 miejsce wród stu wytypowanych kobiet i była w tej grupie jedyn przedstawicielk z Europy Wschodniej.
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 13 Apvienba Tvzemei un Brvbai /LNNK (Ruch na Rzecz Wolnoci i Niepodległoci Łotwy) partia narodowo-konserwatywna. Po wyborach, w listopadzie 2002 roku łotewski parlament uformował nowy centroprawicowy rzd na czele którego stanł Einars Repše, były dyrektor Banku Łotwy. Nowy rzd był zdominowany przez biznesmenów, pracowników naukowych, osoby nie posiadajce wikszego dowiadczenia politycznego. Według premiera miało to zapobiec korupcji władz oraz wzmocni efektywno rzdu. W wyniku zastosowania tych załoe w praktyce Tautas Partija partia konserwatywno-reformatorska, która utrzymywała si przy władzy przez ostatnie lata, została usunita z koalicji pomimo zdobycia 1/5 miejsc w parlamencie. Na pocztku lutego 2004 roku premier Repše podał si do dymisji. Przyczyn było przegłosowanie przez parlament, wbrew woli rzdu, podwyki płac dla nauczycieli, na co trzeba byłoby wyda około 28 mln USD, których jak uwaał premier, brakowało w budecie. Po upływie niespełna 2 lat, Parlament Łotwy zatwierdził w dniu 9 marca 2004 roku nowy rzd centro-prawicowy na czele z Indulisem Emsisem, pierwszym w Europie premierem, członkiem partii Zielonych. W skład nowej Rady Ministrów weszło 6 członków Łotewskiej Pierwszej Partii, 5 członków Partii Ludowej i 4 członków Partii Zielonych Rolników (z której wywodzi si Premier). Rzd popiera równie Partia Zgody Narodowej, która jednak nie ma w nim swojego przedstawiciela. Obecna koalicja utworzyła rzd mniejszociowy (w 100-osobowym Sejmie Łotwy trzy partie koalicyjne maj łcznie 46 posłów), musi wic szuka dodatkowych sojuszników i zawiera porozumienia przejciowe. Podział administracyjny kraju Administracyjnie Łotwa jest podzielona na 4 rejony: Kurzeme, Zemgale, Vidzeme i Latgale oraz na 26 rejonów wiejskich i 7 miast o znaczeniu republikaskim (Ryga, Daugavpils, Liepaja, Jelgava, Jurmala, Ventspils, Rezekne). Ogółem na Łotwie istnieje 77 miast 23 z nich posiadaj liczb mieszkaców przekraczajc 10.000 osób. Najwiksze miasto stolica Ryga liczy sobie 739 tys. mieszkaców. Nastpnymi pod wzgldem wielkoci s Daugavpils 113 tys., Liepaja 89 tys., Jelgava 63 tys., Jurmala 56 tys., Ventspils 44 tys. i Rezekne, w którym mieszka 39 tysicy osób.
14 Informacje ogólne Władza lokalna Władza lokalna na Łotwie sprawowana jest przez samorzdy terytorialne. Ich kompetencje s cile okrelone przez prawo. Do obowizków samorzdów naley midzy innymi przygotowanie i wdraanie programów rozwoju regionalnego, nadzór nad zagospodarowaniem przestrzennym, przygotowanie budetu lokalnego, zarzdzanie ruchomociami i nieruchomociami, nakładanie podatków na szczeblu lokalnym, zarzdzanie finansami oraz organizowanie wyborów do samorzdów lokalnych. Władze lokalne s równie odpowiedzialne za organizacj transportu publicznego, zapewnienie mieszkacom moliwoci korzystania z sieci wodocigowej i kanalizacyjnej, centralnego ogrzewania i wywozu mieci. Ponadto w ich kompetencjach znajduje si nadzór nad obiektami uytecznoci publicznej (utrzymanie budynków, parków, renowacja dróg, itp.), zapewnienie dostpu do edukacji, słuby zdrowia oraz opieki społecznej, utrzymanie zabytków, instytucji kulturalnych, domów starców i domów dziecka. S one równie odpowiedzialne za promocj rozwoju gospodarczego regionu, udzielanie zamówie publicznych, wydawanie licencji oraz rónego rodzaju zezwole firmom i instytucjom. Wykonujc swoje zadania władze lokalne maj prawo do tworzenia własnych instytucji samorzdowych oraz podejmowania rónego rodzaju inicjatyw i przedsiwzi. Samorzdy lokalne mog posiada udziały w przedsibiorstwach, prywatyzowa instytucje bdce ich własnoci, nabywa nieruchomoci i inne aktywa, wprowadza rónego rodzaju opłaty, wnosi sprawy do sdu oraz skargi do rónych instytucji pastwowych. ródłem finansowania samorzdów lokalnych s ich własne zasoby, na które składaj si podatki i darowizny od osób fizycznych i prawnych, dotacje z budetu pastwa, kredyty, grzywny oraz rónego rodzaju opłaty, które pobieraj. Dysponuj one take dochodami osiganymi w wyniku zarzdzania własnoci komunaln oraz prowadzenia działalnoci gospodarczej.
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 15 Sdownictwo Na Łotwie istnieje trójpoziomowy system sdownictwa, na który składaj si sdy okrgowe (miejskie), rejonowe oraz Sd Najwyszy. Sdy okrgowe (miejskie) tworz pierwszy poziom systemu, w całym kraju istnieje ich obecnie 34. Na drugi poziom sdownictwa składa si pi sdów rejonowych zlokalizowanych w regionach: Kurzeme, Latgale, Ryga, Vidzeme i Zemgale. Kady sd rejonowy posiada własny wydział cywilny, karny i administracyjny. Sdy okrgowe (miejskie) oraz rejonowe s sdami pierwszej instancji a ich kompetencje okrela kodeks postpowania cywilnego i karnego. Jako sdy pierwszej instancji rozstrzygaj one sprawy z zakresu prawa cywilnego, karnego i administracyjnego (z wyłczeniem podlegajcych jurysdykcji Sdu Najwyszego). Dodatkowo sdy rejonowe s ciałem apelacyjnym w przypadkach spraw, które były rozstrzygane przez sdy okrgowe (miejskie) jako sdy pierwszej instancji. Najwyszym organem władzy sdowniczej na Łotwie jest Sd Najwyszy. Jego orzeczenia s ostateczne. Składa si on z Senatu oraz dwóch izb, które rozstrzygaj sprawy z zakresu prawa cywilnego i karnego. Sd Najwyszy funkcjonuje jako sd apelacyjny w przypadku kwestii, które były rozpatrywane przez sdy rejonowe jako sdy pierwszej instancji. Jest sdem kasacyjnym dla wszystkich spraw rozstrzyganych przez sdy okrgowe (miejskie) i rejonowe. Oddzielnym organem władzy sdowniczej jest Sd Konstytucyjny. Do jego jurysdykcji naley rozstrzyganie o zgodnoci prawa z konstytucj. Sd ten posiada równie inicjatyw prawotwórcz i jest ciałem niezalenym od innych organów władzy. Sdziowie Sdu Konstytucyjnego wybierani s wikszoci głosów w głosowaniu tajnym po uprzednim zatwierdzeniu przez parlament. Sdziowie wszystkich sdów s nieusuwalni i niezaleni od innych organów władzy, a ich nominacja musi by zatwierdzona przez parlament. Tylko w przypadkach jasno okrelonych przez prawo parlament moe zwolni sdziów z wykonywanej funkcji. Zgodnie z konstytucj prac sdów rejonowych i okrgowych (miejskich) nadzoruje Ministerstwo Sprawiedliwoci. Nie moe ono jednak ingerowa w proces rozstrzygania sporów. Ministerstwu Sprawiedliwoci podlega równie działalno notarialna. Notariusze i adwokaci stanowi cz łotewskiego systemu sdownictwa. Ich prac kontroluje Rada Adwokacka i Rada Notarialna.
16 Uwarunkowania geopolityczne II. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE Kraje bałtyckie Pod pojciem republiki bałtyckie w niniejszym przewodniku rozumie si pastwa bałtyckie znajdujce si w regionie Morza Bałtyckiego, tj. Litw, Łotw i Estoni, które odzyskały niepodległo na pocztku lat 90-tych, po długim okresie przymusowego włczenia ich do ZSRR. Litwa, Łotwa i Estonia s pastwami, w których od 13 lat istnieje ustrój demokratyczny. W dziedzinie polityki zagranicznej niepodwaalnym priorytetem krajów bałtyckich stało si członkostwo w strukturach NATO i w Unii Europejskiej. Obecnie te trzy kraje nale ju do NATO a od maja 2004 roku, podobnie jak Polska, stały si członkami Unii Europejskiej (UE). Wszystkie 3 kraje bałtyckie podejmuj obecnie wysiłki majce na celu dalsze dostosowywanie swoich gospodarek oraz systemów instytucjonalnych do wymogów UE. Chodzi przede wszystkim o kryterium Kopenhaskie, kładce nacisk na konieczno budowania demokracji i gospodarki rynkowej. Postpy, jakie kraje te poczyniły ju w okresie poprzedzajcym akcesj do UE przyczyniły si do uzyskania lepszych wyników gospodarczych w porównaniu z osiganymi przez kraje WNP. Na przestrzeni ostatnich lat organizacje midzynarodowe znacznie wyej oceniały poziom respektowania wolnoci politycznych i obywatelskich w krajach bałtyckich. Rada Pastw Morza Bałtyckiego (RPMB) Morze Bałtyckie jest przykładem unikatowego w skali wiata procesu integracji. Tosamo bałtycka i współodpowiedzialno za morze, wynikajca m.in. z koniecznoci ochrony rodowiska naturalnego stały si wyzwaniem, które jednoczyło i integruje nadal wszystkie pastwa bałtyckie, mimo drastycznych niegdy podziałów politycznych. Od czasu załamania si powojennego ładu politycznego na kontynencie europejskim w 1989 roku region Morza Bałtyckiego przeszedł głbokie zmiany: w Polsce dokonały si przeobraenia ustrojowe i gospodarcze; nastpiło zjednoczenie Niemiec, za Szwecja i Finlandia, a nieco póniej Polska, Litwa, Łotwa i Estonia przystpiły do Unii Europejskiej. Tak wic zapocztkowany w 1989 roku proces głbokich zmian trwa nadal i zatacza coraz szersze krgi. Przemiany polityczne pocignły za sob przewartociowanie polityki zagranicznej prawie wszystkich pastw Europy, w stosunku do regionu Morza Bałtyckiego, który szybko zaczł nabiera dla poszczególnych partnerów nowego, wikszego znaczenia.
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 17 Jesieni 1991 roku Dania i Niemcy wystpiły z inicjatyw utworzenia nowego ugrupowania politycznego w regionie Morza Bałtyckiego. Idei tej przywiecała przede wszystkim wola sprzyjania stabilizacji politycznej i ekonomicznej w tej czci Europy. W dniach 5-6 marca 1992 roku w Kopenhadze spotkali si ministrowie spraw zagranicznych Danii, Estonii, Finlandii, Litwy, Łotwy, Niemiec, Norwegii, Polski, Rosji i Szwecji. Przyjto deklaracj załoycielsk RPMB i jej mandat. Postanowiono, i Rada ma stanowi forum ogólnej koordynacji i kierowania współprac regionaln. Szczególne znaczenie przywizuje si do tworzenia demokratycznych instytucji, wspomagania rozwoju gospodarczego, rozwoju kultury, ochrony rodowiska, zapewniania bezpieczestwa radiologicznego i jdrowego oraz rozwizywania kwestii społecznych. Członkami RPMB s: Dania, Estonia, Finlandia, Islandia (od 1995 roku), Litwa, Łotwa, Niemcy, Norwegia, Polska, Rosja, Szwecja i Komisja Europejska. Status obserwatora uzyskały: Francja, Holandia, Słowacja, Ukraina, Wielka Brytania, Włochy i USA. Wyej wspomniane priorytety znajduj odzwierciedlenie w strukturze Rady obejmujcej trzy grupy robocze: - ds. wspierania instytucji demokratycznych, - ds. współpracy gospodarczej, - ds. bezpieczestwa radiologicznego i nuklearnego. Do głównych zada RPMB nale: - sprzyjanie rozwojowi wszechstronnej współpracy regionalnej, - koordynacja i inicjowanie współpracy regionalnej, - sprzyjanie przepływowi informacji. Od czerwca 2003 roku do 21 czerwca 2004 roku przewodnictwo w RPMB sprawowała Estonia. Natomiast podczas Szczytu w Estonii w czerwcu 2004 roku, po raz drugi w historii objła je Polska. Wanym elementem obecnej polskiej kadencji bdzie dyskusja nt. przyszłoci współpracy regionalnej. Zmiany w midzynarodowym otoczeniu i postpy integracji wymuszaj bowiem konieczno dostosowania si do nowych form współpracy w RPMB. Szczególnego znaczenia temu regionowi nadaje obecno partnerów o zrónicowanym charakterze politycznym. Uwaa si, e RPMB powinna uzupełnia dialog prowadzony pomidzy UE a Rosj, poprzez wzbogacanie go o wtki współpracy regionalnej. Dotyczy to w szczególnoci Obwodu Kaliningradzkiego i jego uczestnictwa we współpracy regionalnej i transgranicznej, zgodnie z obecnymi realiami midzynarodowymi. Polska bdzie take wspiera m.in. wymian informacji midzy innymi ugrupowaniami regionalnymi (np. Nordyck Rad Ministrów, Rad Euroarktycznego Regionu Morza Barentsa, Rad Arktyczn i Inicjatyw rodkowoeuropejsk).
18 Uwarunkowania geopolityczne Organizacje i umowy midzynarodowe Łotwa jest członkiem Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ (UNECE), Organizacji ywnoci i Rolnictwa (FAO), Konferencji ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD), Midzynarodowej Komisji Prawa Handlowego (UNCITRAL) oraz Centrum Midzynarodowego utworzonego przez UNCTAD i WTO. Od dnia 10 lutego 1999 roku kraj ten jest take członkiem wiatowej Organizacji Handlu (WTO), a od 1 maja 2004 roku członkiem UE. Łotwa podpisała nastpujce konwencje midzynarodowe: - Konwencj Hask o Procesach Prawnych z l marca 1954 roku (obowizuje od 15 lipca 1993 roku); - Konwencj Nowojorsk o Uznaniu i Respektowaniu Decyzji Arbitrau Midzynarodowego z 10 czerwca 1958 roku (obowizuje od 13 lipca 1992 roku); - Konwencj Waszyngtosk o Midzynarodowej Współpracy Patentowej z 19 czerwca 1970 roku (obowizuje od 7 wrzenia 1993 roku); - Konwencj Celn o Przewozach Midzynarodowych z Wykorzystaniem Certyfikatu TIR z 14 listopada 1975 roku; - Konwencj o Powołaniu Wielostronnej Agencji Gwarancji Inwestycyjnych z 11 padziernika 1985 roku.
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 19 III. GOSPODARKA Informacje ogólne Mimo przestarzałej struktury przemysłu, republiki bałtyckie w porównaniu z pozostałymi krajami byłego ZSRR, zajmowały w nim pierwsze miejsca pod wzgldem rozwoju społeczno-gospodarczego. Litwa, Łotwa i Estonia stanowiły zaledwie 0,78 % powierzchni ZSRR, z ludnoci wynoszc 2,75 % natomiast generowały w 1990 roku ok. 3,4 % dochodu narodowego Zwizku Radzieckiego. Produkcja przemysłowa w przeliczeniu na jednego mieszkaca była w Estonii i na Łotwie o ok. 40 %, a na Litwie o ok. 20 % wysza ni rednio w ZSRR. Poziom ycia ludnoci Estonii i Łotwy przewyszał redni poziom ZSRR o 35-40 %, i był o 15-20 % wyszy ni na Litwie. Na Łotwie, podobnie jak i w dwóch pozostałych krajach bałtyckich, przeprowadzono program radykalnej stabilizacji gospodarki. Wszystkie reformy wprowadzono na zalecenie MFW. Podstawowe załoenia programu stabilizacyjnego polegały na radykalnej liberalizacji systemu cen i ostrym ciciu dotacji o wiele bardziej zdecydowanym, ni w wielkich krajach europejskich WNP. Uwolnienie cen szło w parze z radykalnym otwarciem gospodarki i liberalizacj handlu zagranicznego, który był prowadzony na równych prawach zarówno przez pastwowe, jak i prywatne podmioty gospodarcze. Kluczowym elementem tego programu była redukcja wydatków publicznych i deficytu budetowego oraz cisłe ograniczenie przyrostu zasobów pieninych wprowadzanych do obiegu. Na pocztku lat dziewidziesitych kraj został dotknity silnym wstrzsem gospodarczym na skutek zerwania dotychczasowych wizów z dawnym ZSRR. Szczególnie bolesne było pogorszenie si warunków prowadzenia handlu ( terms of trade ) w wyniku przejcia Rosji na ceny wiatowe w rozliczeniach dotyczcych dostaw surowców energetycznych. W 1991 roku produkcja przemysłowa na Łotwie obniyła si, a inflacja wzrastała w tempie rocznym wynoszcym 124 %. Po wyej wspomnianym szoku cenowosurowcowym i ograniczeniu wymiany z dawnymi republikami ZSRR, nastpiła liberalizacja cen i otwarcie gospodarki na wiat, co spowodowało przejciowo jeszcze gwałtowniejszy skok cen i spadek produkcji.
20 Gospodarka Pomimo wyej wspomnianych perturbacji, dzisiaj po upływie 13 lat, Łotwa moe poszczyci si szybkim rozwojem gospodarczym, który zawdzicza przede wszystkim transformacji systemowej obejmujcej daleko idc liberalizacj gospodarki, elastyczne regulacje na rynku pracy oraz niskie podatki. Na Łotwie jak i w pozostałych krajach bałtyckich systematycznie ronie wydajno pracy. Aktualna sytuacja gospodarcza Po okresie zmian systemowych i przystosowa gospodarczych majcych miejsce w latach dziewidziesitych i przejciowym zmniejszeniu tempa wzrostu przypadajcym na lata 1997-1998, Łotwa wstpiła w 1999 roku ponownie na ciek przyspieszonego wzrostu gospodarczego, któr nadal poda stajc si jednym z najszybciej rozwijajcych si pastw Europy. Produkt Krajowy Brutto (PKB) w latach 1996-2003 wzrósł o 55,6 %, co oznacza, e rednia stopa wzrostu wynosiła rocznie 6,9 % i była prawie dwukrotnie wysza ni w Unii Europejskiej i o 1,6 raza wysza ni rednia innych krajów w owym czasie do niej kandydujcych. Jak wynika z poniszego wykresu, przejciowy spadek tempa wzrostu łotewskiego PKB, spowodowany m.in. kryzysem rosyjskim, okazał si znacznie mniej głboki ni w przypadku Litwy i Estonii. Krzywa wzrostu po osigniciu najniszego punktu w 1999 roku zaczła szybko pi si do góry osigajc w latach 2000-2002 poziom zbliony do najlepszych wyników ubiegłej dekady. Pomimo pogorszenia si koniunktury gospodarczej w krajach europejskich, Łotwa zdołała utrzyma w roku 2003 wysokie tempo wzrostu dziki duemu popytowi wewntrznemu i zdolnoci dostosowywania si do zmieniajcych si warunków zewntrznych. Na koniec roku 2003 wzrost PKB wyniósł 7,5 %. Czynnikiem sprzyjajcym konkurencyjnoci firm łotewskich na rynkach UE był wzrost kursu euro. W konsekwencji, w pierwszym kwartale 2004 roku PKB wzrósł o 8,8 % w porównaniu z analogicznym okresem ubiegłego roku, za w całym roku 2004 bdzie on nieco niszy i wyniesie 7 %, co potwierdzaj najnowsze prognozy Ministerstwa Gospodarki.
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 21 Wykres 1. Porównanie dynamiki PKB Łotwy i innych krajów w latach 1994-2003 (poprzedni rok = 100) 12 10 8 6 4 2 0-2 -4-6 Litwa Łotwa Estonia Polska 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Według Eurostatu, w 2004 roku kraje bałtyckie wyprzedz Polsk pod wzgldem rozwoju gospodarczego. W 2003 roku, Łotwa była, w porównaniu z innymi krajami obecnej Unii Europejskiej najbiedniejsza pod wzgldem siły nabywczej dochodu narodowego przypadajcego na jednego obywatela. W 2004 roku wyprzedzi ona ju minimalnie Polsk, a wspomniany wskanik wyniesie 47,4 % redniej unijnej (dla Polski 47,2 %). Według prognoz Eurostatu, rónica midzy Polsk a Łotw bdzie si w przyszłoci pogłbia. Jeszcze lepsze wyniki osignie Litwa, w 2005 roku przekroczy ona psychologiczny próg jakim jest 50 % tej redniej. Jednak pomimo tych niezaprzeczalnych osigni poziom ycia ludnoci jest na Łotwie nadal o wiele niszy ni w wikszoci krajów UE. Zgodnie z Human Development Index (Indeks Rozwoju Człowieka) wydawanym przez ONZ, w 2003 roku, Łotwa zajła 50 miejsce na wiecie pod wzgldem standardu ycia, co równie wiadczy o postpujcej co roku poprawie sytuacji pod tym wzgldem (w 1997 roku 97 miejsce, w 2002 53 miejsce). Dwa pozostałe kraje bałtyckie w 2003 roku uplasowały si w tym rankingu nieco wyej ni Łotwa: Litwa na 45 miejscu, Estonia na 41 miejscu.
22 Gospodarka Tablica 1. Podstawowe wska niki ekonomiczne w latach 1996-2004 Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004* Zmiana produktu krajowego brutto (%) 3,7 8,4 4,8 2,8 6,8 7,9 6,1 7,5 7,0 Produkt krajowy brutto w cenach biecych 5583 6132 6615 7221 7732 8230 9210 11073 - (mln USD) Produkt krajowy brutto per capita, w cenach 2272 2521 2745 3021 3258 3495 3938 4762 - biecych (USD) Deficyt budetowy (%) -1,8 0,3-0,8-4,0-2,8-2,1-2,5-1,6-2,1 Saldo bilansu handlowego (mln USD) -798-848 -1130-1027 -1058-1351 -1444-2342 - Deficyt na rachunku biecym -5,5-10,6-9,7-9,8-6,4-9,0-7,0-8,6-8,5 jako % PKB Stopa bezrobocia (%) 18,3 14,4 13,7 14,5 14,6 13,3 12,1 10,7 10,0 Zagraniczne inwestycje bezporednie netto (mln 379 515 303 331 401 170 388 351 - USD) Inflacja (%) 17,6 8,4 4,7 2,4 2,6 2,5 1,9 3,6 2,9 styczemarzec Kurs wymiany LVL/USD LVL/EUR 0,581 0,590 0,585 0,607 0,606 0,560 0,628 0,563 0,618 0,583 0,571 0,645 0,57 0,64 ródło: Centralne Biuro Statystyki Łotwy, Ministerstwo Gospodarki Łotwy, Republic of Latvia: Statistical Appendix, IMF Country Report No 03/112, April 2003. * prognozy Ministerstwa Gospodarki W strukturze działowej gospodarki łotewskiej nastpiły istotne zmiany. W latach 1996-2003 znacznie zmniejszył si udział przemysłu w PKB na rzecz usług (zob. tab.2). Wzrost udziału tego sektora w PKB był zasług przede wszystkim dynamicznie rozwijajcego si handlu, usług transportowych oraz obrotów w nieruchomociach.
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 23 Tablica 2. Struktura PKB w latach 1995-2003 (w %) Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Rolnictwo* 7,1 4,9 3,8 7,6 4,3 4,2 4,6 4,4 Przemysł 18,5 19,5 15,5 13,4 13,0 13,2 13,6 13,9 Budownictwo 4,1 4,2 5,9 6,2 5,9 5,5 5,5 5,6 Dystrybucja gazu, elektrycznoci i wody 4,7 4,3 4,6 3,9 3,4 3,3 3,2 3,0 Usługi, w tym: 52,7 54,3 56,5 60,1 61,6 62,4 72,8 72,9 Handel** 14,5 15,2 15,6 16,6 16,9 17,7 18,7 19,4 Transport i komunikacja 15,0 14,7 14,4 13,4 13,6 13,6 15,2 15,5 Porednictwo finansowe 5,0 4,2 3,1 4,4 4,7 4,1 5,0 5,4 Handel nieruchomociami 2,9 4,4 6,6 8,2 9,2 10,1 14,0 13,2 Administracja publiczna 4,5 5,1 5,6 6,1 5,8 5,7 8,0 7,8 Edukacja 4,5 4,3 4,7 4,7 4,8 4,7 5,0 4,8 Opieka społeczna i zdrowia 3,1 3,0 3,1 3,0 2,8 2,7 3,0 2,9 Inne usługi publiczne 3,2 3,4 3,4 3,7 3,8 3,8 3,9 4,0 Pozostałe 12,9 12,8 13,5 8,8 11,8 11,4 0,3 0,2 * włczajc rybołówstwo, mylistwo i lenictwo ** włczajc restauracje i hotele ródło: dane za lata 1996-2001:Republic of Latvia: Statistical Appendix, IMF Country Report No 03/112, April 2000, lata 2002-2003; www.em.gov.lv. W 2003 roku wysoki wzrost gospodarczy osignito dziki pozytywnym wynikom przemysłu przetwórczego, budownictwa, handlu, transportu i łcznoci. Produkcja przemysłowa w porównaniu z 2002 rokiem wzrosła o 6,5 %. Najwikszy wzrost wystpił w przemyle przetwórczym o 7,9 %, podczas gdy w wydobywczym wzrost wyniósł 5,3 %, a w dziale zaopatrzenia w media (elektryczno, gaz i woda) o 2,8 %. Do waniejszych brany przemysłu przetwórczego, które zanotowały istotny wzrost nale: produkcja maszyn i urzdze, produkcja metali, produkcja uywek, produkcja gumy i tworzyw sztucznych, produkcja urzdze i aparatury elektrycznej, brana wydawniczodrukarska oraz przetwórstwo misa. W budownictwie wystpił w 2003 roku, w porównaniu z rokiem 2002 wzrost o 15 %. Było to spowodowane m.in. innymi popraw ogólnej sytuacji gospodarczej, łatwiejszym dostpem do kredytów oraz stałym wzrostem dochodów pracowników i przedsibiorców. W rolnictwie, ze wzgldu na bardzo niekorzystne warunki pogodowe w 2003 roku, (m.in. długotrwałe obfite deszcze w okresie letnim), miał miejsce spadek produkcji zbó o 9,4 % w stosunku do roku 2002. Natomiast produkcja misa wyniosła 105,4 tys. ton i była o 14 % wysza ni w ubiegłym roku. W produkcji mleka dał si zauway spadek o 3,4 %. Niestety niska efektywno pracy, rozdrobnienie gospodarstw rolnych oraz silna konkurencja na rynku wewntrznym oraz ze strony producentów zagranicznych, s głównymi przeszkodami w rozwoju sektora rolnego.
24 Gospodarka Usługi tranzytowe s bardzo wan dziedzin łotewskiej gospodarki. Udział transportu w strukturze PKB w cigu ostatnich kilku lat przekraczał 10 %. Rok 2001 był bardzo pomylny dla usług transportowych jednak w roku 2002 nastpił regres. Natomiast w 2003 roku wielko przeładunków w portach łotewskich wzrosła ponownie o 5 % w porównaniu z rokiem 2002, pomimo spadku obrotów w najwikszym łotewskim porcie Ventspils, który od dwóch lat obsługuje drastycznie zmniejszone dostawy ropy rosyjskiej Pozytywnym zjawiskiem jest utrzymywanie si na niskim poziomie inflacji, której wskanik wyniósł w 2002 roku rednio zaledwie 1,9 %, za w 2003 roku 3,6 %. Łotwa prowadziła restrykcyjn polityk fiskaln majc na celu redukcj deficytu budetowego. W roku 2003 faktyczny deficyt wyniósł 1,6 % PKB, a wic osignł warto zdecydowanie nisz od okrelonego przez Układ z Maastricht progu ustanowionego na poziomie 3 % PKB. W roku 2004 deficyt ma wynie ok. 2,5 %, co tłumaczy si potrzeb finansowania rozpocztych reform pastwowych, kosztami integracji z NATO i Uni Europejsk oraz wzrostem płac nauczycieli i pracowników słuby zdrowia. Stosunkowo trudnym problemem był utrzymujcy si deficyt na rachunku biecym. Spowodowany był on wysokim wewntrznym popytem i szczególnie dynamicznym wzrostem inwestycji. Poniewa deficyt ten jest głównie pokrywany przez napływ bezporednich inwestycji zagranicznych i długoterminowe kredyty, jego poziom nie zagraał stabilnoci gospodarki. Rezerwy netto Banku Łotwy wzrastały i w pełni pokrywały rezerwy pienidza znajdujcego si w obiegu oraz zdeponowanego w bankach. Deficyt na rachunku biecym na koniec roku wynosił 8,6 % (w 2002 roku 7,0 %). Uwaa si, i w rednim okresie czasu, zmniejszy si on dziki wzrostowi eksportu, wspomaganemu przez reformy strukturalne i inwestycje. Jak ju wyej wspomniano, w 2003 roku poziom inflacji na Łotwie wzrósł osigajc 3,6 %, podczas gdy wzrost redniej płacy brutto w stosunku do roku 2002 wyniósł 11 %. Jak std wynika, płace realne wzrosły o 7,4 %. Szybszy wzrost inflacji moe wiadczy o przegrzewaniu si łotewskiej gospodarki, która w ostatnich latach charakteryzowała si bardzo wysok dynamik. Według prognoz, ceny na Łotwie wzrosn w 2004 roku o około 4 %. Jednym z głównych czynników wywołujcych wzrost cen niektórych towarów jest obcienie ich akcyz lub VAT-em, z powodu przystpienia Łotwy do UE (np. drosze paliwa). Zgodnie z wymogami UE dokonano take znacznych podwyek cen, midzy innymi
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 25 prdu elektrycznego i gazu naturalnego, jak równie obłoono VAT-em szereg towarów, które poprzednio miały zerow stawk tego podatku. W 2003 roku udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB wyniósł 71 % (w 2002 70 %), przy czym zatrudniał on 73 % osób czynnych zawodowo, podobnie jak w roku poprzednim. Wyniki gospodarcze uzyskane przez Łotw w 2003 roku wiadcz jednoznacznie o prawidłowych kierunkach działa podjtych przez rzd tego kraju. Strategie rozwoju poszczególnych sektorów całej gospodarki s w duym stopniu wynikiem kilkunastoletniej współpracy rónych instytucji centralnych Łotwy i UE oraz MFW, B i innych organizacji midzynarodowych. Wród całego pakietu zada zrealizowanych w 2003 roku w sferze gospodarczej naley zwróci uwag na nastpujce dokonania 2 : - zbudowanie formalno-instytucjonalnych podstaw umoliwiajcych otrzymywanie funduszy strukturalnych z UE, - rozpoczcie przygotowa do reformy systemu emerytalnego, - poddanie indeksacji wiadcze emerytalnych oraz podniesienie wysokoci minimalnej emerytury, - podniesienie wynagrodze nauczycieli, pracowników słuby zdrowia oraz wymiaru sprawiedliwoci i policji, - stworzenie programu konsolidacji całej słuby cywilnej i włczenie agencji podporzdkowanych rzdowi do jednolitego systemu, - zmodyfikowanie systemu przetargów rzdowych i samorzdowych zgodnie z zasadami realizacji projektów inwestycyjnych z funduszy strukturalnych UE oraz w celu zapewnienia ich przejrzystoci, - zreorganizowanie Łotewskiej Agencji Inwestycji i Rozwoju odgrywajcej wan rol w rozwoju gospodarki łotewskiej, - reaktywowanie i zreformowanie działalnoci Łotewskiej Agencji Gwarancji, - reorganizacja Pastwowej Słuby Dochodów, co zapewniło jej zdecydowanie wiksz skuteczno działania, - zreformowanie działalnoci Biura ds. Przeciwdziałania Korupcji i Przestpczoci, - rozpoczcie prac Rady ds. Współpracy Małych i rednich Przedsibiorstw i Rzemiosła. Powołany w marcu 2004 roku nowy rzd łotewski kontynuuje reformy rozpoczte przez poprzedników. Priorytetem rzdu jest doprowadzenie do realizacji opracowanej ju uprzednio długoterminowej strategii rozwoju łotewskiej gospodarki oraz udoskonalenie warunków sprzyjajcych rozwojowi przedsibiorczoci, tak aby w cigu najbliszych lat podwoi 2 Sprawozdanie Ekonomiczne za 2003 rok, Ambasada RP, WEH Ryga.
26 Gospodarka liczb aktywnych gospodarczo przedsibiorstw. Najblisze zamierzenia rzdu istotne dla utrzymania korzystnej wewntrznej koniunktury gospodarczej Łotwy i jej współpracy handlowej z zagranic sprowadzaj si midzy innymi do: - uruchomienia programów inwestycyjnych w oparciu o współfinansowanie z funduszy strukturalnych i funduszu spójnoci UE, - nadzór nad wdraaniem szeregu programów ogólno-gospodarczych, branowych, regionalnych i innych znajdujcych si w rónych fazach realizacji, - zapewnienie utrzymania wskaników makro-ekonomicznych na poziomie ustalonym w budecie na rok 2004, - podjcie kompleksowych działa zmierzajcych do zmniejszenia bezrobocia w szeregu regionach Łotwy, - dorana poprawa sytuacji w ochronie zdrowia, - otwarcie nowych przedstawicielstw handlowych za granic, - wdroenie programu wspierania eksportu, - zdecydowana intensyfikacja eksportu w celu zmniejszenia ujemnego salda obrotów handlowych i ograniczenia deficytu na rachunku biecym bilansu płatniczego, - denie do poprawy stosunków politycznych i gospodarczych z Rosj. Rynek pracy Od 1994 roku na Łotwie rozpoczto reform edukacji. Jak podaje Ministerstwo Gospodarki Łotwy w tej dziedzinie nastpiły pozytywne zmiany. Zwikszyła si liczba osób z wyszym wykształceniem. W 2000 roku wyniosła ona 13,9 %, co stanowi wzrost o 2,4 % w porównaniu z 1989 rokiem. Wzrósł równie odsetek ludnoci ze rednim wykształceniem do 51,2 % (o 2,3 %). Zmniejszyła si natomiast liczba osób z wykształceniem podstawowym z 16,2 % do 8,4 %. Pozytywn cech łotewskiego systemu edukacji jest wzrost liczby studentów, na pocztku roku akademickiego 2001/2002 wyniosła ona 111 tys. i była o 2,4 razy wysza ni w latach 1990/1991. W 2003 roku 43,9 % ludnoci czynnej zawodowo znajdowało zatrudnienie w usługach, 17,4 % w przemyle, 13 % w rolnictwie a 7,5 % w budownictwie. W cigu ostatnich lat, zaszły zmiany strukturalne charakterystyczne dla procesu unowoczeniania gospodarki, zmniejszyła si liczba osób pracujcych w przemyle i rolnictwie, a zwikszyła w usługach (tab.3). Przecitne miesiczne wynagrodzenie netto w 2003 roku wynosiło 138 LVL (242 USD), natomiast przecitna emerytura netto 64 LVL (113 USD). Od 1 stycznia 2004 roku wzrosła o 10 LVL miesiczna płaca minimalna, która obecnie wynosi 80 LVL (58 % przecitnej). Naley zauway, i poziom przecitnego miesicznego wynagrodzenia na Łotwie jest niszy ni w pozostałych dwóch republikach bałtyckich: na Litwie wynosi ono 271 USD, a w Estonii 387 USD.
ŁOTWA - Przewodnik dla przedsibiorców 27 W 2003 roku wzrost redniej płacy brutto w stosunku do roku 2002 wyniósł 11 %, a rednia roczna inflacja w tym samym okresie wyniosła 3,6 %. Tak wic realny wzrost płac wyniósł 7,4 %. Od pocztku transformacji gospodarczej w kraju wystpuje dua rozpito poziomu płac w poszczególnych działach gospodarki. W 2003 roku najwyszy poziom przecitnych wynagrodze wystpował w transporcie lotniczym (553 LVL), porednictwie finansowym (478 LVL), transporcie wodnym (372 LVL), poczcie i komunikacji (296 LVL). Natomiast najnisze wynagrodzenia pobierali pracownicy zatrudnieni w rolnictwie, rybołówstwie oraz hotelarstwie i restauracjach. Poziom płac kształtował si tu od 20 % do 43 % poniej przecitnego miesicznego wynagrodzenia w kraju. Tablica 3. Struktura zatrudnienia wg wybranych działów gospodarki w latach 1996-2003 (w %) Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Przemysł 21,7 20,7 21,1 19,9 20,5 19,3 17,2 17,4 Rolnictwo 16,8 21,0 18,6 16,1 14,2 14,9 15,5 13 Budownictwo 5,4 5,2 5,5 6,0 6,0 7,1 6,1 7,5 Usługi, w tym: 55,4 52,3 54,3 57,3 58,8 58,3 58,9 43,9 - Handel hurtowy i detaliczny 12,3 13,3 14,7 14,7 15,4 15,7 17,4 15,3 - Zdrowie i usługi socjalne 6,1 5,4 5,3 5,4 5,1 5,2 5,2 5,8 - Transport i komunikacja 8,9 8,3 8,0 8,5 8,4 8,1 8,7 9,5 - Edukacja 10,0 9,3 8,5 9,0 9,2 9,1 9,2 7,7 - Inne usługi 18,1 16,0 17,8 19,7 20,7 20,2 18,4 5,6 Pozostałe 0,7 0,8 0,5 0,7 0,5 0,4 2,3 18,2 ródło: IMF Country Report 03/112, Centralne Biuro Statystyki Łotwy, obliczenia własne Dynamiczny rozwój gospodarki łotewskiej w cigu ostatnich kilku lat pozytywne wpłynł na stan zatrudnienia w tym kraju. Wzrosło ono w 2003 roku do 61,8 % czynnej zawodowo ludnoci (w 2001 roku wskanik ten wynosił 58,8 %). Pod koniec 2003 roku liczba zatrudnionych ogółem wynosiła 1433 tys. osób. Najbardziej znaczco poziom zatrudnienia wzrósł budownictwie (o 23,3 %) oraz w transporcie i w komunikacji (o 9,9 %). Faktyczne bezrobocie, na które składa si odsetek ludnoci poszukujcej pracy oraz tych, którzy nie s zarejestrowani jako bezrobotni wynosiło w 2003 roku 10,7 % i było o 1,3 % nisze ni w 2002 roku (12 %). Według danych Pastwowego Biura Zatrudnienia pod koniec 2003 roku liczba osób zarejestrowanych jako bezrobotne wyniosła 90,5 tys. Bezrobocie na Łotwie jest bardzo zrónicowane regionalnie. Najwysza jego stopa wystpowała w Latgale, gdzie przekroczyła 20 %. Natomiast najnisze bezrobocie miało miejsce w Rydze 4,4 %, zwłaszcza na jej przedmieciach Saldus, Tukums i Ogre.