Analiza ewolucji systemu szkolnictwa wyższego w kontekście zmian demograficznych. Ekspertyza naukowa

PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013 Analiza ewolucji systemu szkolnictwa wyższego w kontekście zmian demograficznych... temat pracy Ekspertyza naukowa dr Mieczysław Kowerski tytuł naukowy, imię i nazwisko Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu miejsce pracy mkowerski@wszia.edu.pl. adres email 1

Spis treści 1. Wprowadzenie 2. Zmiany demograficzne w województwie lubelskim w latach 1999 2011 3. Prognoza demograficzna do 2035 roku 4. Szkoły wyższe w województwie lubelskim 5. Zmiany liczby i struktury studentów w województwie lubelskim w latach 1999 2011 6. Korelacje liczby studentów i liczebności wybranych grup wiekowych 7. Prognoza liczby studentów w województwie lubelskim do 2035 roku 8. Wnioski 2

1. Wprowadzenie Procesy demograficzne rozumiane jako zmiany liczby i struktury ludności są, zwłaszcza w długim okresie czasu, jednym z podstawowych czynników determinujących system (jego strukturę i wielkość) edukacji, w tym system szkolnictwa wyższego. Jednak obecna i przyszła (w ciągu najbliższych kilkunastu lat) liczba studentów od strony demograficznej została zdeterminowana procesami ludnościowymi jakie miały miejsce od kilku do dwudziestu lat wcześniej. W tym miejscu można sparafrazować spostrzeżenie filozofa Dariusza Karłowicza na temat demografii: Z liczbą studentów jest jak z wałami przeciwpowodziowymi. Nikt się nimi nie przejmuje, dopiero jak przerwie je woda, politycy zaczynają działać, ale wtedy już jest za późno [Rożyński, 2012, s.p10]. Celem prezentowanej ekspertyzy jest analiza wpływu procesów demograficznych na ilościową ewolucję systemu szkolnictwa wyższego w województwie lubelskim. W obecnych granicach województwo lubelskie funkcjonuje od początku 1999 roku i od tego momentu gromadzona jest większość danych statystycznych 1, 1 GUS dokonał retrospektywnego przeszacowania wybranych danych dla województwa lubelskiego sięgając 1995 roku. 3

natomiast jak to wspomniano wcześniej wyodrębnienie właściwych trendów demograficznych wymaga o wiele dłuższych obserwacji 2. Dlatego też w prezentowanej ekspertyzie, w celu lepszej ilustracji omawianych procesów wykorzystane zostaną dane sprzed 1999 roku dotyczące całej Polski. W ekspertyzie przeanalizowane zostaną dotychczasowe zmiany tych procesów demograficznych, które miały, mają i będą miały wpływ na zmiany liczby studentów w województwie lubelskim. Przedstawiona zostanie długoterminowa, sięgająca horyzontem 2035 roku prognoza tych wielkości demograficznych, które będą miały wpływ na liczbę studentów w przyszłości. Omówione zostaną zmiany liczby i struktury studentów w województwie lubelskim w latach 1999 2011 oraz wykonana zostanie prognoza liczby studentów polskich ( krajowych ) do 2035 roku. Do prognozowania wykorzystany zostanie model autoregresyjny uwzględniający prognozy liczby ludności w poszczególnych grupach wiekowych od 19 do 44 roku życia. W części wnioskowej przedyskutowane zostaną uzyskane wcześniej wyniki. Ważne miejsce w tych rozważaniach zajmie kwestia studentów zagranicznych 2 Dzieci urodzone w roku powstania województwa lubelskiego w obecnych granicach podejmą studia wyższe w 2018 roku. 4

oraz studiów przez całe życie longlife learning. 2. Zmiany demograficzne w województwie lubelskim w latach 1999 2011 2.1. Przemiany ludnościowe w województwie lubelskim od chwili jego utworzenia 3 Województwo lubelskie w obecnych granicach zaczęło funkcjonować od 1.01.1999. Trzynaście lat to zbyt krótki okres aby uchwycić wszystkie charakterystyki procesów demograficznych. Co prawda niektóre kategorie demograficzne zostały przez Główny Urząd Statystyczny retrospektywnie oszacowane od 1995 roku, ale to też może być niewystarczające i dlatego sięgać będziemy również do danych ogólnopolskich aby lepiej pokazać fazę w której znajdują się procesy demograficzne w województwie. Faktyczna liczba ludności w regionie w końcu danego roku jest sumą liczby ludności w końcu poprzedniego roku oraz przyrostu naturalnego, salda migracji na pobyt stały i salda migracji na pobyt czasowy powyżej 3 miesięcy 4 w danym roku. 3 Jeżeli w opracowaniu nie podano źródła danych to znaczy że pochodzą one z wydawanych corocznie przez Główny Urząd Statystyczny Roczników demograficznych lub z corocznie wydawanych przez Urząd Statystyczny w Lublinie Roczników statystycznych województwa lubelskiego i opracowań: Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie lubelskim. 4 Do 2005 był to pobyt czasowy powyżej 2 miesięcy. Zmiana ta wynika ze zmiany systemu meldunkowego w Polsce. 5

2.1.1. Przyrost naturalny Przyrost naturalny to różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów na określonym terytorium w danym roku[holzer, 2003, s.248]. Na obszarze obecnego województwa lubelskiego obserwowany był, podobnie jak w całej Polsce, drastyczny spadek urodzeń, który trwał od 1985 roku do 2002 roku, a którego negatywne konsekwencje dla procesów społeczno gospodarczych silnie odczuwane będą w przyszłości. Począwszy od 2003 roku obserwuje się niewielki wzrost liczby urodzeń będących echem wyżu demograficznego początku lat osiemdziesiątych. Ówczesny wyż trwał jednak stosunkowo krótko (około 5 lat) 5, a więc jego oddziaływanie na obecnie obserwowany wzrost liczby urodzeń też nie będzie długie. Tym niemniej w 2008 roku w województwie lubelskim urodziło się 23009 dzieci a więc o 2183 więcej niż w 2002 roku i jest to poziom zbliżony do notowanego na początku wieku. W kolejnych dwóch latach liczby urodzeń były tylko nieznacznie niższe (22964 w 2009 roku i 22635 w 2010 roku). 5 Wyż pierwszej połowy lat osiemdziesiątych był z kolei echem wyżu lat pięćdziesiątych. Obecny wzrost liczby urodzeń jest więc echem echa, a kolejne echa są zawsze coraz bardziej wyciszone. Możemy również zaobserwować wydłużanie się okresu pomiędzy urodzeniem pierwszego dziecka przez matkę i córkę córki później niż matki podejmują decyzje o urodzeniu pierwszego dziecka. 6

60 800,0 724 705 696 702 682 680 700,0 638 608 590 564 548 548 600,0 40 515 494 481 500,0 433 428 413 396 382 378 368 353 351 388 374 356 364 414 418 413 400,0 20 Woj.lubelskie Polska (prawa skala) 26,5 26,4 25,6 24,4 23,4 23,1 22,5 23,0 20,8 21,3 20,8 21,3 21,5 21,8 23,0 22,6 300,0 200,0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Rys. 1. Zmiany liczby urodzeń w Polsce i w województwie lubelskim (tys. osób) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Spadek liczy urodzeń w latach dziewięćdziesiątych wywołany został zarówno niekorzystnymi zmianami struktury wiekowej kobiet (wchodzenie w wiek największego natężenie urodzeń kobiet urodzonych podczas niżu demograficznego lat siedemdziesiątych) jak też zmniejszeniem współczynników płodności, będących miarą skłonności kobiet do rodzenia. Aby realizowana była reprodukcja rozszerzona współczynnik dzietności powinien wynosić co najmniej 2,1, współczynnik reprodukcji brutto powinien wynosić co najmniej 1,03, a współczynnik reprodukcji netto powinien przekraczać wartość 1. 7

Na obszarze obecnego województwa lubelskiego, podobnie jak w całej Polsce, od połowy lat osiemdziesiątych obserwuje się silny spadek współczynników reprodukcji ludności 6. 2 1 1 Dzietność Polska Dzietność lubelskie 0 Reprodukcja brutto Polska Reprodukcja netto Polska Reprodukcja brutto lubelskie 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Rys. 2. Zmiany syntetycznych miar reprodukcji ludności w województwie lubelskim na tle kraju Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego W Polsce rok 1988 był ostatnim kiedy realizowano reprodukcję rozszerzoną. Począwszy od 1989 roku realizowana jest reprodukcja zawężona, przy czym syntetyczne współczynniki reprodukcji zanotowały swoje minima w 2003 roku. Na podkreślenie zasługuje natomiast fakt zmniejszania się różnicy pomiędzy współczynnikiem reprodukcji netto i brutto. O ile w 1980 roku współczynnik netto stanowił 96,8% 6 Co prawda dane dla województwa lubelskiego dostępne są od 1998 roku ale obliczone dla tego okresu współczynniki korelacji współczynników dzietności i reprodukcji brutto dla Polski i województwa wynoszą odpowiednio 0,8105 oraz 0,8350, co oznacza, że kierunki zmian były podobne, a to upoważnia do wniosku, że również wcześniej nie odbiegały zasadniczo od siebie. 8

współczynnika brutto to w roku 2010 99,7%. Oznacza to, że 99,7% dziewczynek dożywa wieku matek, w którym je urodziły. A to jest wynik znacznego zmniejszenia umieralności kobiet do 25 roku życia. W województwie lubelskim syntetyczne współczynniki reprodukcji przyjmowały w latach 1998 2008 minimalnie wyższe wartości niż średnio w kraju. Stąd też można wyciągnąć wniosek, że obecne województwo lubelskie mogło nieco później niż przeciętnie w kraju wejść w fazę zawężonej reprodukcji. Również rok później niż przeciętnie w kraju (w 2004 roku) w województwie lubelskim syntetyczne współczynniki reprodukcji osiągnęły minima. Ale w latach 2009 2010 nastąpiło zmniejszenie współczynników dzietności i reprodukcji w województwie, które obecnie są na poziomie przeciętnych w Polsce. O wiele korzystniejsze zmiany, podobnie jak w całej Polsce notuje się w zakresie zgonów. O ile w 1995 roku na obszarze obecnego województwa zmarły 24123 osoby a w 1997 roku 24585 osób to w 1999 roku 23632 osób. W latach dwutysięcznych liczba zgonów ukształtowała się na poziomie poniżej 23100 osób, osiągając swoje minimum w 2006 roku (22678 osób). W 2010 roku w województwie lubelskim zmarło 23037 osób. 9

30,0 450,0 406 368 390 384 379 381 383 373 395 392 386 386 386 380 375 381 385 377 379 378 368 368 369 363 365 364 360 25,0 353 338 332 352 24,6 24,124,2 24,2 23,6 23,7 23,2 23,2 23,3 23,4 23,0 22,8 22,7 22,822,8 22,7 350,0 20,0 Woj.lubelskie Polska (prawa skala) 250,0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Rys. 3. Zmiany liczby zgonów w Polsce i w województwie lubelskim (tys. osób) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Zwrócić uwagę należy także na znaczący spadek liczby zgonów niemowląt, który jest uważany za jedną z ważniejszych miar rozwoju społeczno gospodarczego regionu (kraju)[cieślak, 1984, s.161]. O ile w 1995 roku na obszarze obecnego województwa lubelskiego miało miejsce 391 zgonów niemowląt to 2010 roku była to liczba niemal czterokrotnie mniejsza (106 niemowląt). Współczynnik zgonów niemowląt 7 w tym czasie zmniejszył się z 14,7 w 1995 roku do 4,7 w 2010 roku, a więc znalazł się poniżej górnej granicy uznawanej za właściwą dla krajów wysoko 7 Iloraz liczby zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych. 10

rozwiniętych: 5 zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych. Należy podkreślić, że spadek liczby zgonów nie dotyczy tylko niemowląt, ale także w różnym stopniu wszystkich grup wiekowych. Oznacza to, że podobnie jak w całej Polsce, od początku lat dziewięćdziesiątych w województwie obserwuje się wzrost wartości syntetycznej miary opisującej długość życia jaką jest przeciętne dalsze trwanie życia noworodka (e 0 ) 8. W województwie lubelskim kobiety przeciętnie żyją dłużej niż kobiety w Polsce, natomiast mężczyźni żyją krócej i dystans do średniej dla kraju w przypadku mężczyzn pogłębia się. Przeciętne dalsze trwanie życia kobiet w województwie lubelskim wzrosło w latach 1995 2010 o 3,8 roku i w 2010 roku wyniosło 81,0 lat (w Polsce 80,6 roku 9 ). Również długość życia mężczyzn wzrosła (o 3,7 roku), a więc w zbliżonym tempie jak kobiet. Przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzny w województwie lubelskim w 2010 roku wyniosło 71,2 8 Jest to miara hipotetyczna opisująca w sposób syntetyczny potencjał życiowy analizowanej populacji. Informuje ona ile lat miałby do przeżycia noworodek urodzony w danym roku, gdyby proces wymierania (kolejność wymierania) w przyszłości był taki sam jak w roku, w którym się urodził, [Cieślak, 1984, s. 175]. 9 W tym czasie długość życia kobiet w Polsce wzrosła o 4,2 roku. Od 1990 roku długość życia kobiet wzrosła o 5,1 roku, natomiast mężczyzn, po trwającej od połowy lat sześćdziesiątych stagnacji, o 5,6 roku. 11

roku (w Polsce 72,1 roku). 81 76 71 66 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Mężczyźni Lubelskie Mężczyźni Polska Kobiety Lubelskie Kobiety Polska Rys. 4. Zmiany przeciętnego dalszego życia noworodka (e 0 ) w Polsce i w województwie lubelskim (lata) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Niebagatelne znaczenie dla stanu zdrowia i umieralności ma także poziom wykształcenia społeczeństwa. Badanie stanu zdrowia wykazało, że odsetek osób ze środowisk najmniej wykształconych, które oceniło swoje zdrowie jako dobre i bardzo dobre, był dwukrotnie mniejszy niż wśród osób z wykształceniem wyższym. Również standaryzowane współczynniki zgonów potwierdzają niższą umieralność wśród osób z wyższym poziomem wykształcenia (szczególnie mężczyzn). Dla przykładu: w 2002 r. współczynnik ten dla mężczyzn z wykształceniem podstawowym był 2,8 razy większy niż dla mężczyzn 12

z wykształceniem wyższym 10. A w ostatnim dziesięcioleciu poziom wykształcenia mieszkańców regionu, podobnie zresztą jak i całej Polski, uległ znacznej poprawie. Jednakże ten niewątpliwy postęp nie zmienia faktu, że przeciętne dalsze trwanie życia mieszkańców Polski (a więc i województwa lubelskiego) jest znacznie krótsze niż w najbardziej rozwiniętych krajach. Konsekwencją znacznie dłuższego życia kobiet niż mężczyzn jest zjawisko nadumieralności mężczyzn. Zjawisko to występuje we wszystkich rozwiniętych krajach świata ale w Polsce jest ono szczególnie wyraźne. A wśród polskich województw najwyższą wartością wskaźnika nadumieralności mężczyzn, będącego różnicą pomiędzy przeciętnym dalszym trwaniem życia noworodka płci żeńskiej i męskiej charakteryzuje się województwo lubelskie. W 2010 roku kobiety żyły niemal o 10 lat dłużej niż mężczyźni (w Polsce różnica ta wynosi 8,5 roku). Pomimo tych korzystnych zmian w zakresie umieralności szczególnie ze względu na regresywną strukturę demograficzną o stosunkowo dużym udziale osób w starszym wieku od początku funkcjonowania województwa w obecnych granicach występuje przewaga 10 [Wróblewska 2006] za: [Nowak i inni, 2009, s. 45]. 13

zgonów nad urodzeniami a więc ujemny przyrost naturalny; w latach 1999 2001 jeszcze stosunkowo niewielki (przewaga zgonów nad urodzeniami poniżej 380 osób), duży w latach 2002 2007 (przewaga zgonów nad urodzeniami od 1200 do 2000 osób), w latach 2008 2010 wartość ujemnego przyrostu naturalnego została ograniczona do średnio minus 500 osób. 2,00 1,80 1,60 1,40 1,20 1,00 Polska (lew a skala) Woj.lubelskie 0,80 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Rys. 5. Zmiany współczynnika dynamiki demograficznej w Polsce i w województwie lubelskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Innym sposobem prezentacji relacji pomiędzy urodzeniami a zgonami jest współczynnik dynamiki demograficznej będący ilorazem liczby urodzeń i zgonów. Mniejsza od 1 wartość współczynnika dynamiki demograficznej oznacza, że urodzenia nie kompensują zgonów co jest również oznaką reprodukcji 14

zawężonej [Holzer, 2003, s. 252]. Współczynnik ten jest w województwie niższy od przeciętnego dla kraju, przy czym w województwie w 1999 roku uzyskał wartość poniżej 1 i taki stan trwa do dzisiaj, natomiast w Polsce po spadku poniżej jedności w latach 2002 2005, od 2006 roku ponownie jest większy od 1, a więc w Polsce liczba urodzeń kompensuje liczbę zgonów. 2.1.2. Migracje Obszar obecnego województwa lubelskiego w całym powojennym okresie był obszarem odpływowym z przewagą liczebną ludności wymeldowującej się nad osobami meldującymi się 11. W okresie funkcjonowania województwa ogólna roczna liczba zameldowań na pobyt stały (napływ) podlegała różnokierunkowym zmianom ale zawsze była znacząco niższa od ogólnej rocznej liczba wymeldowań na pobyt stały (odpływ). W konsekwencji ogólne saldo migracji na pobyt stały było ujemne. W latach 1998 2006 ujemne saldo zwiększało się, by w 2006 roku osiągnąć największą ujemną wartość: -6593 osoby. W czterech kolejnych latach nadwyżka odpływu nad napływem nieco zmniejszyła się (zwłaszcza 11 Szczególnie narażonym na depopulację był obszar, który w latach 1995 1998 [Kowerski,1987],[Kowerski,1988],[Kowerski,1990a], [Kowerski,1990b], [Kowerski,1991a]. 15

w czasie recesji 2009 roku). Do 2007 roku rósł również obrót migracyjny (ruchliwość) czyli suma napływu i odpływu. Dopiero w 2008 roku nastąpił znaczny spadek ruchliwości przestrzennej mieszkańców województwa: w porównaniu z rokiem 2007 w następnych latach obrót migracyjny spadł o około jednej czwartej. 35000 20000 5000 Napływ Odpływ Saldo 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010-10000 Rys. 16. Migracje na pobyt stały w województwie lubelskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Trudno jednoznacznie wyjaśnić przyczynę takiego stanu rzeczy ale niewykluczone, że jest to zjawisko koniunkturalne związane ze znacznym ograniczeniem aktywności gospodarczej zarówno w Polsce jak i zagranicą związanej z obecną recesją. Hipoteza ta jest zgodna z teorią transformacji migracyjnej, która mówi, że ruchliwość przestrzenna ludności powiązana 16

jest poziomem z rozwoju społeczno - gospodarczego 12. W 2006 roku szczególnie duży wpływ na wzrost ujemnego salda miały migracje zagraniczne. Jest to zapewne efekt przystąpienia Polski do Unii Europejskiej i możliwości legalizacji pobytów za granicą osób, które wcześniej wyjechały. W kolejnych dwóch latach ujemne saldo migracji było już znacznie mniejsze. Jednak w obrocie migracyjnym województwa lubelskiego dominują migracje wewnętrzne. Najwyższy udział migracji zagranicznych w obrocie migracyjnym województwa wystąpił w 2006 ale wyniósł tylko 3,5% [Zelinsky, 1971] 13. Kolejną kategorią ruchliwości przestrzennej, wynikającej między innymi z przemieszczeń studentów są migracje na pobyt czasowy (do 2005 roku powyżej 2 miesięcy, od 2006 roku powyżej 3 miesięcy). Migracje tego typu związane są z nauką jak również czasową pracą (w tym zagranicą). 12 Próbę zastosowania tej teorii do wyjaśnienia i prognozowania zmian procesów migracyjnych w województwie zamojskim zastosował [Kowerski, 1991b, s. 21 32]. 13 Ta w pełni prawdziwa ze statystycznego punktu widzenia teza jest jednak obciążona faktem, że wielu mieszkańców województwa migruje za granicę na długi okres czasu nie wymeldowując się na pobyt stały a nawet czasowy. A więc ze statystycznego punktu widzenia są oni faktycznymi mieszkańcami województwa. 17

50000 30000 10000 Zameldow ani na pobyt czasow y Czasow o nieobecni Saldo 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009-10000 Rys. 7. Migracje na pobyt czasowy w województwie lubelskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego W latach 2000 2009 przeciętnie około 40 tysięcy osób (ok. 1,8% ogółu mieszkańców) przebywało w województwie czasowo. Wśród zameldowanych czasowo nieco ponad 6% stanowią osoby przybywające z zagranicy. Tak więc udział obcokrajowców w populacji Lubelszczyzny jest bardzo nieznaczny 14. Z drugiej strony więcej osób zameldowanych na pobyt stały w województwie przebywało czasowo poza jego granicami. Zgodnie ze statystykami zdecydowana większość tych osób przebywała w innych regionach kraju. Chociaż w ostatnich latach wzrasta udział 14 Jeszcze raz należy podkreślić, że chodzi tutaj o osoby, które dopełniły obowiązku meldunkowego. Są to zapewne przede wszystkim studenci i osoby podejmujące pracę zgodnie z przepisami prawa ( legalną ). Osoby, które nie dopełniają tych obowiązków, chociażby mieszkały stale od długiego czasu na terenie województwa są przy tym systemie ewidencji niewidoczne. 18

wymeldowujących się czasowo z powodu wyjazdu za granicę. Oczywiście należy mieć świadomość, że tylko niewielka część osób wyjeżdżających do pracy za granicą wymeldowuje się. Jednak liczba czasowo nieobecnych wykazuje tendencję do nieznacznego spadku. W konsekwencji maleje również ujemne saldo migracji czasowych. W 2009 roku przewaga liczebna wymeldowanych czasowo nad zameldowanymi wyniosła 4,9 tysiąca osób. 2.1.3. Zmiany liczby ludności Województwo lubelskie w końcu 2010 roku zamieszkiwało 2151,9 tys. osób t.j. 5,7% ludności Polski. Ujemny przyrost naturalny oraz ujemne salda migracji na pobyt stały i czasowy powodowały, że systematycznie zmniejszała się liczba mieszkańców województwa lubelskiego. Przy czym najbardziej niekorzystny wpływ na zmiany (spadek) liczy mieszkańców województwa miało wysokie ujemne saldo migracji na pobyt stały. W latach 2000 2010 liczba mieszkańców województwa zmalała o 57,2 tys. osób (tj. o 2,6%). W tym czasie liczba ludności Polski zmniejszyła się o 0,3%, a województwo lubelskie było jednym z regionów o największym spadku liczby mieszkańców. 19

2220,0 2209 2206 2202 2200,0 2180,0 2197 2191 2185 2180 2173 2160,0 Ludność w tys. osób 2166 2162 2157 2152 2140,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Rys. 8. Zmiany liczby ludności województwa lubelskiego (tys. osób). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Województwo lubelskie jest jednym z najsłabiej zurbanizowanych regionów w Polsce. W miastach województwa mieszka 46,5% mieszkańców regionu (14 miejsce w Polsce), podczas gdy przeciętnie w Polsce w miastach mieszka 61,1% mieszkańców kraju. 2.1.4. Zmiany struktury wiekowej ludności województwa Występujące na przemian wyże i niże demograficzne, których efekty nakładały się na siebie z różną siłą w różnych okresach, powodując zmiany w procesach dzietności i umieralności oraz migracje wpływały na dynamiczne zmiany struktur ludności według wieku. 20

1 400 000 1 000 000 600 000 200 000 Przedprodukcyjny Produkcyjny Poprodukcyjny 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Rys. 9. Zmiany liczby mieszkańców województwa według ekonomicznych grup wieku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego W okresie istnienia województwa w obecnych granicach następował: bardzo szybki spadek liczby osób w wieku przedprodukcyjnym, co wynikało przede wszystkim z bardzo dużego spadku urodzeń jaki ma miejsce od połowy lat dziewięćdziesiątych. W końcu roku 2010 liczba osób w wieku poprodukcyjnym była o około 185 tysięcy (o 30,9%) mniejsza niż w końcu 1998 roku. wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym na co składało się wychodzenie z wieku produkcyjnego osób urodzonych w czasie II wojny światowej oraz zastępowanie tych mało licznych roczników przez liczne roczniki wyżu demograficznego lat 21

osiemdziesiątych. W konsekwencji liczba osób w wieku produkcyjnym w końcu roku 2010 była o około 69 tys. (o 5,4%) większa niż w końcu 1998 roku. Wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym, co wynikało ze znacznego wzrostu długości życia. Liczba osób w wieku poprodukcyjnym w końcu roku 2010 była o około 28 tysięcy (o 7,9%) większa niż w końcu 1998 roku. Z punktu widzenia tematu ekspertyzy warto zwrócić większą uwagę na zmiany liczby osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym mobilnym. O tym jaki wpływ na liczbę studentów może mieć zmniejszenie liczby urodzeń mogą poświadczyć następujące liczby. W roku 2010 w województwie lubelskim urodziło się 22635 dzieci. W tymże samym roku na pierwszy rok studiów przyjęto 23147 studentów. Nawet gdyby uwzględnić studentów obcokrajowców (około 400 osób) to na studia przyjęto więcej osób niż się w tym roku urodziło się. Oczywiście przyjmowano osoby, które urodziły się przede wszystkim w roku 1992 oraz w latach nieco wcześniejszych. W 1992 roku na terenie obecnego województwa lubelskiego urodziło się ponad 30 tys. dzieci. W latach 2002 2005 rodziło się przeciętnie około 21 tys. dzieci, w ostatnich latach około 23 tysięcy. Nawet bez dokładnych obliczeń 22

widać, że w przyszłości spadek liczby studentów musi być znaczący. 3.Prognoza demograficzna do 2035 roku W chwili obecnej najbardziej aktualną prognozą demograficzną dla Polski jest prognoza na lata 2008 2035 przygotowana w 2009 roku przez pracowników Departamentu Badań Demograficznych Głównego Urzędu Statystycznego [Nowak i inni, 2009] 15. I chociaż od czasu opracowania prognozy minęły 3 lata to jej weryfikacja dla lat 2009 2011 oraz inne wykonane przez autora oceny skłaniają do wniosku iż w dalszym ciągu jest to prognoza, która odzwierciedla podstawowe tendencje demograficzne jakie mogą mieć miejsce w województwie lubelskim w przyszłości o horyzoncie 2035 (16). 15 Na stronie www.stat.gov.pl znajdują się również w wygodnej do przetwarzania formie pliki Excel zawierające wyniki prognozy. 16 Omawiana prognoza zakładała w latach 2009 2010 nieco większe ujemne saldo migracji, co powodowało większy niż miał miejsce w rzeczywistości spadek liczby mieszkańców. Ale ograniczenie ujemnego salda migracji miało charakter koniunkturalny, związany z recesją, której zapewne autorzy prognozy nie przewidzieli. Po poprawie koniunktury najprawdopodobniej wzrośnie mobilność przestrzenna mieszkańców województwa, a w procesach migracyjnych weźmie udział przynajmniej część osób, które na czas recesji odłożyły emigrację. Korekta tej prognozy obecnie wydaje się nie wskazana również ze względu na brak (poza danymi sygnalnymi) wyników NSP 2011. W sytuacji braku szeregu danych, których powinien dostarczyć NSP wykonanie skomplikowanych przeliczeń wydaje się nieuzasadnione. Natomiast być może wyniki ostatniego spisu powszechnego skłonią do pewnej weryfikacji prezentowanej tutaj prognozy. Chociaż zdaniem autora zweryfikowana prognoza nie powinna znacząco odbiegać od obecnej. 23

Prognoza została przygotowana w układzie województw. Jako punkt wyjścia przyjęto stan ludności w dniu 31 grudnia 2007 r., w obowiązującym wówczas podziale administracyjnym. Opracowano cztery warianty zmian płodności, trzy warianty umieralności oraz po dwa migracji wewnętrznych i zagranicznych definitywnych (tzn. na pobyt stały), które posłużyły do skonstruowania 12 scenariuszy założeń prognostycznych dla Polski, z których jeden uznany za najbardziej realistyczny został przedstawiony do dalszej dyskusji w gronie ekspertów reprezentujących różne środowiska naukowe. W wyniku konsultacji opracowano wariant prezentowany poniżej. 3.1. Założenia prognozy ludności województwa lubelskiego Przyjmując założenia dotyczące podstawowych parametrów ruchów naturalnego i migracyjnego brano pod uwagę dotychczasowe trendy oraz struktury ludności według różnych cech demograficznych i społeczno zawodowych. 3.1.1. Założenia dotyczące ruchu naturalnego ludności województwa lubelskiego Założono, że w prognozowanym okresie współczynniki dzietności w województwie lubelskim, 24

będą minimalnie wyże niż przeciętnie w kraju i że będzie następował wzrost współczynników dzietności w miastach, natomiast na wsi pozostaną one na niemal niezmienionym poziomie, tak że w latach trzydziestych współczynniki płodności w miastach będą tylko nieznacznie niższe niż na wsi. Jednakże prognozowane wartości współczynników dzietności będą zdecydowane mniejsze od 2 a to oznacza, że w ciągu najbliższych 23 lat w województwie lubelskim, podobnie jak w pozostałej części kraju realizowana będzie reprodukcja zwężona. Na niskie wartości współczynników dzietności nakłada się począwszy od 2010 roku coraz szybszy spadek liczby kobiet w wieku rozrodczym. W roku 2035 kobiet w tym wieku będzie o 32,3% mniej niż w 2007 roku, przy czym w miastach będzie to spadek o 38,8% a na wsi o 25,8%. Tablica 1. Prognoza liczby kobiet w wieku rozrodczym (15 49 lat) Rzeczywiste Prognoza 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Ogółem 523,7 492,5 464,3 436,2 405,2 364,0 Źródło: [Nowak i inni, 2009] Konsekwencją bardzo niekorzystnych zmian liczby i struktury wiekowej kobiet, którym towarzyszyć będzie minimalna poprawa współczynników dzietności (i to tylko w miastach) będzie prognozowany bardzo 25

duży spadek liczby urodzeń w województwie, szczególnie szybki w latach 2015 2032. 28000 Urodzenia ogółem 22000 16000 10000 1995 1998 2001 2004 2007 2010 2013 2016 2019 2022 2025 2028 2031 2034 Urodzenia ogółem Rys. 10. Zmiany liczby urodzeń w latach 1995 2010 oraz prognoza urodzeń do 2035 roku w województwie lubelskim Źródło: Opracowanie na podstawie: [Nowak i inni, 2009]. Prognozuje się, że w roku 2035 w województwie urodzi się o 39,5% dzieci mniej niż w roku 2010. Działania prowadzone w kierunku poprawy zdrowia naszego społeczeństwa, a tym samym ograniczania przedwczesnej umieralności pozwalają sądzić, iż poziom umieralności w Polsce nadal będzie wykazywał tendencję zniżkową. Nie należy jednak oczekiwać tak dużego ograniczenia umieralności jak w latach dziewięćdziesiątych Generalnie, można oczekiwać, że upowszechnienie pro-zdrowotnego stylu życia, zmiany struktury wykształcenia ludności, zwiększenie dostępności usług 26

medycznych i opiekuńczych oraz podnoszenie jakości tych usług będzie prowadzić do systematycznego obniżania umieralności. Jednak stopień, w jakim korzyści osiągane z tego tytułu będą przewyższać wpływ działającego w odwrotnym kierunku starzenia się ludności, będzie zależeć od siły wpływu czynników zmniejszających natężenie umieralności. Tablica 2. Prognoza dalszego trwania życia noworodka i nadumieralności mężczyzn. Województwo lubelskie na tle kraju Rok Wyszczególnienie Mężczyźni Kobiety Nadumieralność mężczyzn 2010 Polska 72,1 80,6 8,5 Dane rzeczywiste Woj. lubelskie 71,2 81,0 9,8 Polska 72,3 80,2 7,9 2015 Woj. lubelskie 71,7 80,7 9,0 Polska 73,4 80,8 7,4 2020 Woj. lubelskie 72,9 81,3 8,4 Polska 74,6 81,5 6,9 2025 Woj. lubelskie 74,1 81,9 7,8 Polska 75,8 82,2 6,4 2030 Woj. lubelskie 75,3 82,5 7,2 Polska 77,1 82,9 5,8 2035 Woj. lubelskie 76,7 83,2 6,5 Zmiana Polska 5,0 2,3-2,7 2011-2035 Woj. lubelskie 5,5 2,2-3,3 Źródło: Opracowanie na podstawie: [Nowak i inni, 2009]. Zakłada się dalszy wzrost długości życia mieszkańców województwa, w przypadku mężczyzn nawet nieco szybszy niż przeciętnie w kraju. Zakłada się też, że ponad dwukrotnie szybciej przyrośnie długość życia mężczyzn niż kobiet 17. Prognozuje się, że przeciętne dalsze trwanie życia noworodka płci 17 Jest to bardzo korzystne i pożądane zjawisko ale realizacje tego założenia wymagać będzie szczególnej koncentracji polityki zdrowotnej regionu i kraju na zdrowiu mężczyzn. 27

męskiej w 2035 roku wynosić będzie 76,7 roku (średnio w Polsce 77,1 roku) natomiast noworodka płci żeńskiej 83,2 roku (średnio w Polsce 82,9 roku). W konsekwencji powinno zostać nie tylko zahamowane ale zmniejszone zjawisko nadumieralności mężczyzn. Różnica w długości życia kobiet i mężczyzn winna spać z 9,8 roku w 2010 roku do 6,5 roku w 2035 roku. 25000 Zgony ogółem 24000 23000 22000 1995 1998 2001 2004 2007 2010 2013 2016 2019 2022 2025 2028 2031 2034 Rys. 11. Zmiany liczby zgonów w latach 1995 2010 oraz prognoza zgonów do 2035 roku w województwie lubelskim Źródło: Opracowanie na podstawie: [Nowak i inni, 2009]. Ograniczenie cząstkowych wskaźników zgonów, ze względu na niekorzystną strukturę wiekową, nie zapewni ograniczenia bezwzględnej liczby zgonów. Prognozuje się powolny wzrost liczby zgonów: w 2035 roku umrze o 6,9% ludzi więcej niż w roku 2010. Konsekwencją wyżej opisanych, przewidywanych, zmian liczby urodzeń i zgonów będzie bardzo szybki wzrost ujemnej wartości przyrostu naturalnego. 28

Przyrost naturalny ogółem 1000 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035-3000 -7000-11000 Przyrost naturalny ogółem Rys. 12. Zmiany przyrostu naturalnego w latach 1995 2010 oraz prognoza przyrostu naturalnego do 2035 roku w województwie lubelskim Źródło: Opracowanie na podstawie: [Nowak i inni, 2009]. 3.1.2. Założenia dotyczące ruchu wędrówkowego ludności województwa lubelskiego Migracje są zjawiskiem warunkowanym różnorodnymi czynnikami związanymi przede wszystkim ze zmianami sytuacji społeczno-gospodarczej kraju, polityką migracyjną państwa, a w przypadku migracji zagranicznych zależą również od polityk innych krajów. W głównej mierze zależą od sytuacji na rynku pracy, a otwarcie wielu rynków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej stworzyło nowe możliwości w tym zakresie. Na podjęcie decyzji o migracjach wpływają również czynniki związane z sytuacją rodzinną i warunkami materialnymi gospodarstwa domowego. Dlatego też tak trudno jest je prognozować, 29

zwłaszcza w długim okresie czasu [Kowerski,1991b, s. 21 32]. W związku z tym, że wielkość migracji danego województwa zależy od sytuacji w innych regionach warto tutaj przedstawić czynniki jakie brano pod uwagę przygotowując omawianą prognozę demograficzną dla Polski. Czynniki uwzględnione przy przewidywaniu rozmiarów migracji wewnętrznych na pobyt stały w latach 2007-2035[Nowak i inni, 2009, s. 70]: Napływ 1. Napływ ludności do regionów o niskiej stopie bezrobocia (np. mazowieckie, małopolskie, wielkopolskie) w najbliższych latach. 2. Stałe przekształcenie się części obecnych migracji czasowych w migracje stałe (w migracjach czasowych przeważa napływ do dużych miast jest to związane m.in. z napływem młodzieży studiującej). 3. Napływ do regionów, w których planowane są inwestycje, w tym związane z napływem kapitału zagranicznego do Polski: np. dolnośląskie (Volvo, Toyota), mazowieckie, opolskie (powstawanie spółek z udziałem partnerów z Niemiec). 4. Dofinansowanie województw ściany wschodniej z funduszy UE, walory przyrodnicze i atrakcyjność turystyczna tych województw jako czynnik 30

sprzyjający napływowi w dłuższej perspektywie. 5. Tworzenie nowych szlaków transportowych spowoduje powstawanie nowych miejsc pracy w rejonach leżących w ich pobliżu (autostrady: północ-południe, wschód -zachód). 6. Ośrodki naukowe i naukowo-badawcze w miastach elementem sprzyjającym napływowi. Odpływ 1. Odpływ w najbliższych latach z województw o wysokiej stopie bezrobocia (warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, lubuskie). 2. Wyrównywanie dysproporcji pomiędzy poszczególnymi województwami jako czynnik hamujący odpływ w dłuższej perspektywie. 3. Odpływ z dużych miast na tereny wiejskie położone w pobliżu tych miast. 4. Odpływ młodzieży z mniejszych miejscowości do miast, w których istnieją ośrodki akademickie. Znaczna część tej młodzieży pozostanie w tych miastach na stałe. 5. Wysokie ceny mieszkań w miastach jako czynnik hamujący odpływ ze wsi do miast. 6. Poprawa sytuacji ekonomicznej wsi (dopłaty dla rolników z UE) jako kolejny czynnik hamujący odpływ ze wsi do miast. 31

7. Zastępowanie migracji wewnętrznych poprzez znaczne emigracje czasowe za granicę. Zakłada się, że kolejne pokolenia będą bardziej mobilne niż ich rodzice i w przyszłości zmiany miejsca zamieszkania będą częstsze (przyjęcie wzorca zachodniego miejsce pracy jako czynnik determinujący wybór miejsca zamieszkania). Jednocześnie kurczenie się zasobu osób w wieku mobilnym, starzenie się ludności, a także zmniejszanie się liczby ludności Polski to czynniki, które w dłuższej perspektywie czasowej będą powodować zmniejszanie się migracji. Czynniki uwzględnione przy przewidywaniu rozmiarów migracji zagranicznych na pobyt stały w latach 2007-2035[Nowak i inni, 2009, s. 72-73]: Imigracja 1. Przekształcenie się części obecnych imigracji czasowych w imigracje stałe (w ostatnich latach obserwuje się wzrost imigracji czasowej zza wschodniej granicy). 2. Rozszerzenie UE o Bułgarię i Rumunię początkowe niezbyt liczne przyjazdy na pobyt czasowy staną się częstsze i z czasem zaczną się przekształcać w imigracje na pobyt stały. 3. Powroty Polaków z emigracji lat 2006-2010. na przełomie pierwszej i drugiej dekady przewiduje się 32

równocześnie stosunkowo dużą emigrację na stałe, jako następstwo licznych emigracji czasowych. 4. Powroty Polaków z emigracji lat 80-tych. Zakłada się, że wielu Polaków po zakończeniu aktywności zawodowej (przejściu na emeryturę) zechce wrócić do ojczystego kraju. 5. Poprawa sytuacji gospodarczej kraju spowoduje wzrost atrakcyjności Polski dla cudzoziemców. 6. Napływ cudzoziemców związany z napływem kapitału zagranicznego do Polski. 7. Powroty Polaków z emigracji, jako stałe zjawisko niezależnie od jego okresowych nasileń (patrz p. 3 i 4) obecnie zdecydowana większość imigrantów na stałe to Polacy. 8. Przyjazdy imigrantów związane z zastępowaniem Polaków wyjeżdżających za granicę (niektóre zawody lub rodzaje działalności). 9. Wygasające zjawisko repatriacji nie będzie miało wpływu na poziom imigracji. Emigracja 1. Przekształcanie się części emigracji na pobyt czasowy w emigracje na stałe (w ostatnich latach obserwuje się bardzo dużo wyjazdów na pobyt czasowy). Osoby, którym powiedzie się za granicą zdecydują się zamieszkać tam na stałe. 33

2. Kontynuacja wzrostu emigracji czasowych (głównie zarobkowych) przez kilka najbliższych lat wyjazdy osób z wyżu demograficznego, trudna sytuacja na rynku pracy. Część tych pobytów przekształci się w zamieszkanie na stałe za granicą. 3. Wzrost emigracji w kolejnych latach, jako efekt łączenia rodzin, działania sieci migracyjnych. 4. Pełne otwarcie rynków pracy Niemiec i Austrii w 2011 r. będzie czynnikiem zachęcającym do migracji emigracje na pobyt stały będą przesunięte w czasie o kilka lat w stosunku do wyjazdów na pobyt czasowy. 5. Nasycenie rynków pracy w krajach, które otworzyły je dla Polaków po 2004 r., jako czynnik hamujący emigracje. 6. Poprawa sytuacji gospodarczej Polski, jako czynnik hamujący emigracje. 7. Kurczenie się zasobów ludności w wieku produkcyjnym spowodowane wejściem na rynek pracy osób z niżu demograficznego, znaczną emigracją w latach 2006-2014 spowoduje w dalszych latach zmniejszanie się liczby wyjazdów na stałe. 8. Wyczerpywanie się potencjału emigracyjnego Polski starzenie się społeczeństwa (czynnik hamujący). Prognoza dla województw uwzględnia dotychczasowe zróżnicowanie regionalne wyjazdów za granicę i przyjazdów z zagranicy. Jednocześnie wzięto pod 34

uwagę rozwój poszczególnych województw, jako czynnika przyciągającego imigrantów i jednocześnie hamującego emigrację, jak również stopniowe wyczerpywanie się potencjału emigracyjnego w województwach, z których w przeszłości wyjeżdżało i obecnie wyjeżdża najwięcej osób. Danymi wyjściowymi dla prognozy migracji wewnętrznych w województwie lubelskim były ostatnie dostępne, w chwili tworzenia prognozy, dane z 2007 roku. Należy tutaj podkreślić, że w latach 2006 2007 zanotowano szczególnie wysokie ujemne saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały. Zgodnie z przyjętymi w prognozie założeniami praktycznie od 2009 roku ujemne saldo migracji na pobyt stały w województwie lubelskim powinno zmniejszać się. Założenie to opiera się na zmianach struktury wiekowej (starzenie się społeczeństwa) gdyż jednocześnie zakłada się większą skłonność młodych ludzi do migracji. Założono, że ujemne saldo migracji zagranicznych na pobyt stały od 2010 roku będzie się zmniejszać, aż w 2020 roku osiągnie minimalną dodatnią wartość i na tym poziomie ustabilizuje się do horyzontu prognozy. Podobne założenia dotyczą sald migracji zagranicznych na pobyt stały w miastach i na wsi. 35

40000 30000 20000 10000 Napływ ogółem Odpływ ogółem 0 Saldo ogółem 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035-10000 Rys. 13. Przewidywane zmiany migracji wewnętrznych na pobyt stały. Lata 2007 2010 dane rzeczywiste Źródło: Opracowanie na podstawie: [Nowak i inni, 2009]. 3.2.3. Przyrost naturalny a saldo migracji O ile od początku funkcjonowania województwa na zmiany liczby jego mieszkańców znacznie większy wpływ miały ruchy migracyjne (całkowite ujemne saldo migracji) niż ujemny przyrost naturalny to zgodnie z poczynionymi założeniami w przyszłości (od 2022 roku) nastąpi odwrócenie tych relacji i to ujemny przyrost naturalny będzie przede wszystkim kształtował zmiany (spadek) liczby mieszkańców województwa. 36

0 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030 2032 2034-4000 -8000-12000 Przyrost naturalny Całkowite saldo migracji Rys. 14. Relacja pomiędzy przyrostem naturalnym a całkowitym saldem migracji Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Nowak i inni, 2009]. 3.2. Wyniki prognozy demograficznej województwa lubelskiego do 2035 roku 3.2.1. Prognoza zmian liczby ludności w województwie lubelskim w latach 2012 2035 W roku 2035 województwo lubelskie liczyło będzie 1 871,1 mieszkańców tj. o 280,8 tysięcy (o 13,0%) mniej niż w końcu 2010 roku. 3.2.2. Prognoza zmian struktur demograficzno zawodowych mieszkańców województwa W prognozowanym okresie nastąpią bardzo znaczące zmiany liczby i struktury ludności według grup biologicznych. Spadać będzie liczba dzieci do 14 roku życia, szczególnie szybko po 2020 roku oraz osób w wieku 15 64 lata, szczególnie szybko po 2020 roku, natomiast wzrastać będzie liczba mieszkańców 37

województwa w wieku powyżej 64, a zwłaszcza powyżej 79 roku życia. Tablica 3. Prognoza liczby ludności województwa lubelskiego według grup biologicznych 2010 2035 Dane Wiek 2015 2020 2025 2030 rzeczywi 2010 ste =100 Ogółem 2 151,9 2 104,8 2 063,0 2 011,9 1 946,6 1 871,1 87,0 0-14 lat 329,4 323,5 324,2 303,6 266,5 230,9 70,1 15-64 lata 1 510,6 1 440,3 1 349,8 1 276,0 1 230,1 1 183,0 78,3 Powyżej 64 lat 311,9 341,0 389,0 432,3 450,0 457,2 146,6 Powyżej 79 lat 84,1 90,3 91,0 89,5 111,3 140,3 166,8 Źródło: [Nowak i inni, 2009]. W końcu 2035 roku dzieci do 14 roku życia będzie o 29,9,0% mniej niż w końcu 2010 roku, zaś osób w wieku od 15 do 64 lat o 21,7% mniej. Natomiast liczba osób w wieku powyżej 64 lat przyrośnie o 46,6%, w tym powyżej 79 roku życia o 66,8%. W konsekwencji udział ludzi w wieku powyżej 64 lat wzrośnie z 14,5% w końcu 2010 roku do 24,4% w końcu 2035 roku. W prognozowanym okresie następował będzie systematyczny, coraz szybszy, spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym. W końcu 2035 roku ludności w wieku przedprodukcyjnym będzie o 29,6% mniej niż w końcu 2010 roku. Szczególnie duży spadek nastąpi w grupie osób w wieku produkcyjny mobilnym, natomiast w przypadku wieku produkcyjnego niemoblinego po niewielkim spadku 38

w latach 2011 2030 liczebność tej grupy powróci do stanu z końca 2010 roku. Dynamicznie przyrastać będzie natomiast grupa osób w wieku poprodukcyjnym. W końcu 2035 roku będzie ich o 37,5% więcej niż w końcu 2010 roku. Tablica 4. Prognoza struktury ludności województwa lubelskiego według grup ekonomicznych(tys. osób) 2010 2035 Wiek Dane rzeczywiste 2015 2020 2025 2030 2010 = 100 (%) Ogółem 2 151,9 2 104,8 2 063,0 2 011,9 1 946,6 1 871,1 87,0 0-17 412,4 390,7 384,6 370,4 332,4 290,5 70,4 18-59/64 1 359,20 1 294,6 1 212,9 1 145,3 1 104,1 1 057,9 77,8 18-44 854 816,1 755,6 682,2 607,1 551,7 64,6 45-59/64 505,2 478,4 457,3 463,1 497 506,2 100,2 60+/65+ 380,2 419,5 465,5 496,2 510,1 522,7 137,5 Źródło: [Nowak i inni, 2009]. Udział ludności w wieku poprodukcyjnym wzrośnie z 17,7% w końcu 2008 roku do 27,9% w końcu 2035 roku. Rosło będzie obciążenie demograficzne ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku nieprodukcyjnym, przy czym niemal w całości za ten wzrost odpowiadać będzie wzrost liczy ludności w wieku poprodukcyjnym. Tablica 5. Prognoza wskaźników obciążenia demograficznego Obciążenie wieku produkcyjnego 2010 Dane 2015 2020 2025 2030 2035 wiekiem rzeczywiste Nieprodukcyjnym 58 63 70 76 76 77 Przedprodukcyjnym 30 30 32 32 30 27 Poprodukcyjnym 28 32 38 43 46 49 Źródło: [Nowak i inni, 2009]. Bardzo duże zmiany wystąpią w strukturach 39

ludności według grup edukacyjnych i będą to zmiany polegające przede wszystkim na spadku liczby dzieci i młodzieży. Tablica 6. Prognoza ludności województwa lubelskiego według grup edukacyjnych (tys. osób) 2010 2035 Wiek Dane 2015 2020 2025 2030 rzeczywiste 2010 =100 0-2 67,6 67,8 61,5 52,5 44,6 40,9 60,5 3-6 82,9 90,6 87,1 77,3 65,2 56,4 68,0 7-12 129,1 124,3 134,2 129,0 114,5 96,8 75,0 13-15 75,9 62,6 61,8 67,2 63,9 56,1 73,9 16-18 88,0 69,7 60,0 65,4 66,6 61,2 69,5 19-24 202,8 167,1 133,9 118,3 127,2 128,1 63,2 Źródło: [Nowak i inni, 2009]. W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym minimalną ich liczbę zanotowano w 2008 roku. Począwszy od 2009 roku ich liczba wzrasta i przewiduje się, że wzrost ten będzie kontynuowany do 2015 roku, by od 2016 roku ponownie i to dużo szybciej niż na początku lat dwutysięcznych zmniejszać się. Podobny kształt przyjmą zmiany liczby dzieci w wieku szkoły podstawowej, przy czym maksimum liczby dzieci w tej grupie wiekowej prognozuje się na 2020 rok. Aż do 2020 roku zmniejszać się będzie liczba młodzieży licealnej. Potem nastąpi nieznaczny wzrost tej grupy młodzieży z maksimum w 2028 roku. Od 2029 roku liczba młodzieży licealnej ponownie zacznie się zmniejszać, by w 2035 roku osiągnąć poziom z 2019 roku. 40

Liczba młodzieży w wieku szkoły wyższej będzie bardzo szybko zmniejszać się do 2025 roku(spadek w porównaniu ze stanem na koniec 2008 roku o 45,5%) by następnie nieznacznie wzrosnąć. Zmiany liczby dzieci i młodzieży jakie miały miejsce w przeszłości (do 20 lat wcześniej) jak również prognozowane liczby dzieci i prognozy wpływały i będą wpływały od strony demograficznej na liczbę studentów. Z tytułowego punktu widzenia warto szczególnie prześledzić zmiany liczby młodych ludzi w wieku 19 lat (rocznik podejmowania studiów) oraz grupy wiekowej 19 24 lata (roczniki najwyższego natężenia studiowania). Od chwili powstania województwa lubelskiego liczba osób w wieku 19 lat rosła, by najwyższą wartość w objętym analizą okresie osiągnąć w 2002 roku (41198) są to osoby urodzone w szczycie wyżu demograficznego lat osiemdziesiątych (w 1983 roku). W tym miejscu warto zauważyć, że aby w 2002 roku liczba 19 latków wyniosła 41198 musiało się ich urodzić około 42000. W województwie od 2000 roku rodzi się od 22000 do 23000 dzieci, czyli od 45 do 48% mniej. Osoby te będą potencjalnymi studentami od roku 2019 roku, co pokazuje możliwą skalę spadku liczby studentów. W końcu 2010 roku liczba osób 41

w wieku 19 lat była niższa od maksymalnej o 8800 osób (32387) i prognozy wskazują na dalszy spadek: do 25,0 tys. osób w 2015 roku, 20,5 tys. w 2020 roku i minimalnej wartości w 2023 roku (19,5 tys. osób). W następnych latach powinien nastąpić niewielki wzrost (od 1 tys. do 3 tys.). 45000 Ludność województwa lubelskiego w wieku 19 lat 250000 Ludność województwa lubelskiego w wieku 19-24 lat 200000 30000 150000 15000 100000 50000 0 0 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 Rys.15.Zmiany liczby ludności w wieku 19 24 lata w województwie lubelskim w latach 1999 2011 oraz prognoza do 2035 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Nowak i inni, 2009]. 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 Oczywiście jeden rocznik nie decyduje o przyszłej skali zmian. O wiele pełniej sytuację ilustrują zmiany liczby młodzieży w wieku 19 24 lata. Liczba młodzieży w tej grupie wiekowej rosła do 2005 roku, kiedy to osiągnęła maksimum (230130 osób), by w kolejnych latach zmniejszać się. Po pięciu latach w 2010 roku liczba osób w wieku 19 24 lata była już 42

o 27300 osób mniejsza (202800 osób). Prognozy wskazują na dalszy szybki spadek: w 2015 roku do 167 tys. osób, w 2020 roku do 134 tys. osób i do minimum w 2025 roku: 118 tys. osób, a więc połowa stanu z 2005 roku. Podobnie jak w przypadku 19 latków po osiągnięciu minimum liczba osób w wieku 19 24 lata będzie nieznacznie wzrastała, ale wzrost nie przekroczy 10 tys. osób. Na liczbę studentów (zwłaszcza niestacjonarnych) w przyszłości wpływ mogą mieć zmiany liczebności kolejnych grup wieku. Zgodnie z zasadą postarzania roczniki te osiągnęły lub będą osiągać swoje maksima później niż grupa osób w wieku 19 24 lata. 200000 Ludność województwa lubelskiego w wieku 25-29 lat 200000 Ludność województwa lubelskiego w wieku 30-34 lat 150000 150000 100000 100000 50000 50000 0 0 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 43

200000 Ludność województwa lubelskiego w wieku 35-39 lat 200000 Ludność w ojewództw a lubelskiego w wieku 40-44 lat 150000 150000 100000 100000 50000 50000 0 0 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 Rys.16. Zmiany liczby ludności w wieku 25 44 lata w województwie lubelskim w latach 1999 2011 oraz prognoza do 2035 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Nowak i inni, 2009]. 4.Szkoły wyższe w województwie lubelskim W 1999 roku w województwie lubelskim funkcjonowało 11 szkół wyższych. W kolejnych latach liczba szkół wyższych wzrastała do 20 w roku 2004, w roku 2007 liczba ta zmniejszyła się o jedną, a w 2010 roku o kolejną, tak że w końcu 2011 roku było 18 szkół wyższych (4,0% wszystkich szkół w Polsce), z których 7 to szkoły publiczne (4 uniwersytety i 3 państwowe szkoły wyższe), a 11 to szkoły niepubliczne. Dodatkowo na terenie województwa funkcjonują 4 filie (wydziały zamiejscowe) szkół mających siedzibę poza województwem (2 publicznych i 2 niepublicznych). 44

Tablica 8. Szkoły wyższe województwa lubelskiego. Stan na 30.11.2011 roku L.p. Szkoła Studenci % ogółem cudzoziemcy cudzoziemców Absolwenci 1 UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE 25192 270 1,1 8795 2 POLITECHNIKA LUBELSKA 10100 72 0,7 2125 3 UNIWERSYTET PRZYRODNICZY W LUBLINIE 10762 17 0,2 3086 4 UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE 7358 977 13,3 1603 PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA IM.PAPIEŻA JANA PAWŁA II W BIAŁEJ 5 PODLASKIEJ 3296 164 5,0 1148 6 PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W CHEŁMIE 2396 38 1,6 481 7 PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA IM.SZ.SZYMANOWICA W ZAMOŚCIU 990 255 25,8 174 8 KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II 15734 253 1,6 5312 9 WYŻSZA SZKOŁA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I ADMINISTRACJI W LUBLINIE 2207 47 2,1 778 10 WYŻSZA SZKOŁA SPOŁECZNO-PRZYRODNICZA W LUBLINIE 3105 97 3,1 1011 11 WYŻSZA SZKOŁA EKONOMII I INNOWACJI W LUBLINIE 8609 32 0,4 2590 12 WYŻSZA SZKOŁA NAUK SPOŁECZNYCH W LUBLINIE 683 0 0,0 211 WYŻSZA SZKOŁA STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH I KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ W 13 CHEŁMIE 808 144 17,8 268 14 WYŻSZA SZKOŁA BIZNESU I ADMINISTRACJI W ŁUKOWIE 266 0 0,0 106 15 PUŁAWSKA SZKOŁA WYŻSZA W PUŁAWACH 366 1 0,3 203 16 LUBELSKA SZKOŁA WYŻSZA W RYKACH 437 2 0,5 211 17 WYŻSZA SZKOŁA ZARZĄDZANIA I ADMINISTRACJI W ZAMOŚCIU 1894 131 6,9 1043 18 WYŻSZA SZKOŁA HUMANISTYCZNO-EKONOMICZNA IM.J.ZAMOYSKIEGO W ZAMOŚCIU 542 0 0,0 249 RAZEM 94745 2500 2,6 29394 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, www.stat.gov.pl 45