OPINIA TOWARZYSTWA EKONOMISTÓW POLSKICH DO PROGRAMU POLITYKI RODZINNEJ PREZYDENTA RP DOBRY KLIMAT DLA RODZINY Warszawa, sierpieo 2013 1
Podsumowanie kluczowe wnioski i rekomendacje: Wszelkiego rodzaju statystyki i porównania wskazują, że w Polsce rodzi się mało dzieci. Jest to już obecnie poważny problem społeczny, który będzie rodził bardzo istotne i narastające konsekwencje ekonomiczne. Zdaniem TEP kluczowymi czynnikami hamującymi dzietnośd Polaków są: niski wskaźnik zatrudnienia kobiet, brak instrumentów umożliwiających zapewnienie opieki nad małymi dziedmi (w tym ograniczona liczba miejsc w żłobkach i przedszkolach), niski udział kobiet pracujących na częśd etatu oraz niepewna sytuacja materialna. Kluczowe dla poprawy dzietności w Polsce jest zwiększenie poczucia stabilności warunków życia rodzin w Polsce, w tym zwłaszcza poprawa ich sytuacji materialnej. W tym kontekście działania zmierzające do tworzenia dobrego klimatu dla rodziny muszą przebiegad równolegle z działaniami zmierzającymi do wzrostu konkurencyjności i produktywności polskiej gospodarki, które to działania zostały opisane w raporcie zespołu prof. J. Hausnera Konkurencyjna Polska czy w dokumencie TEP Kluczowe wyzwania w kontekście konkurencyjności, produktywności i wzrostu gospodarczego. Dla tworzenia korzystnych warunków dla rozwoju rodzin w Polsce, równie ważne co rozwiązania instytucjonalno-prawne są działania i klimat na poziomie mikro poszczególnych firm. W tym kontekście niezbędne jest budowanie powszechnej świadomości, że podejmowanie działao prowadzących do zwiększenia dzietności leży w średnio- i długoterminowym interesie nas wszystkich. Bez tego bowiem potencjał i atrakcyjnośd polskiego rynku będą w szybkim tempie maled. Równocześnie warto zauważyd, że indywidualne rozwiązania przyjmowane na poziomie poszczególnych firm mogą okazad się dużo bardziej efektywne, gdyż z reguły będą lepiej dostosowane do konkretnych uwarunkowao, specyfiki działalności i rzeczywistych potrzeb. Spośród zaproponowanych przez Prezydenta RP działao opisanych w programie Dobry klimat dla rodziny, kluczowe propozycje to naszym zdaniem: i) likwidacja tzw. ulgi na dzieci i zastąpienie jej kwotą wolną od podatku uzależnioną od liczby dzieci oraz ii) wsparcie rozwoju opieki instytucjonalnej w połączeniu z systemem bonów opiekuoczych. Równie ważne są rekomendacje zmierzające w kierunku wzrostu aktywności zawodowej kobiet, w tym te odnoszące się do popularyzacji pracy w niepełnym wymiarze czasu i/lub telepracy. Wątpliwości z kolei zgłaszamy wobec programu tanich mieszkao na wynajem oraz wydłużenia urlopu rodzicielskiego. W tym pierwszym przypadku ze względu na ich koszt i brak jak się wydaje - korelacji z rozwojem rodziny, w tym drugim ze względu na ryzyko negatywnego wpływu na poziom aktywizacji zawodowej kobiet i ich pozycję na rynku pracy. Poza oceną rekomendacji zawartych w prezydenckim raporcie przedstawiamy również propozycje, o które zdaniem TEP warto program rozszerzyd. Są to: i) wprowadzenie ulg podatkowych dla pracodawców zakładających przedszkola i żłobki przy swoich zakładach pracy oraz ii) wyłączenie nauczycieli wychowania przedszkolnego z zakresu obowiązywania Karty Nauczyciela. 2
Wprowadzenie Program Polityki Rodzinnej Prezydenta RP Dobry klimat dla rodziny zawiera propozycje zmian, jakie należy wprowadzid, aby zwiększyd dzietnośd w Polsce. Zespół ekspercki zaproponował szeroki wachlarz działao, które mają pomóc w realizacji tego celu. W niniejszej analizie dokonaliśmy oceny głównych propozycji zmian na podstawie doświadczeo międzynarodowych, a także proponujemy rozszerzenie programu o dodatkowe inicjatywy, których skutecznośd została już sprawdzona w innych krajach. Poniższa opinia jest opinią ekonomiczną, dlatego rozważane rozwiązania i ocena ich skuteczności ograniczają się do propozycji zmian instytucjonalnych i prawnych. Przedmiotem niniejszej analizy nie są natomiast działania miękkie, takie jak kampanie społeczne czy inne działania mające na celu np. równy podział obowiązków domowych lub budowę prorodzinnych postaw. Wykres 1. Główne czynniki mające wpływ na decyzję o posiadaniu dzieci Decyzja o posiadaniu dzieci Korzyści z posiadania dzieci Koszty wychowania dzieci Szersze czynniki ekonomiczne Indywidualne preferencje i styl życia Normy społeczne Oczekiwania rodziców co do przyszłego wsparcia ze strony dzieci (w biznesie rodzinnym, na emeryturze, itp.), Korzyści psychologiczne (w relacji do innych dóbr) Bezpośrednie koszty związane z dziećmi (w relacji do innych dóbr), Koszty mieszkaniowe, Koszty utraconych możliwości (np. związanych z karierą zawodową), Dostępność elastycznych możliwości zatrudnienia (praca w niepełnym wymiarze godzin, telepraca) Niepewność co do przyszłej sytuacji ekonomicznej, Perspektywy kształcenia, pracy i dochodów dla dzieci, Wartość posiadanych aktywów Zmieniające się preferencje w zakresie posiadania dzieci (w stosunku do kariery, samorozwoju itp.), Niestabilność związków, problemy z budowaniem trwałych relacji, Preferencje co do formy relacji przesuwanie od związków małżeńskich w kierunku współmieszkania Zakres podziału obowiązków domowych w rodzinie, Model rodziny (mężczyzna żywiciel czy neutralny pod względem płci), Społeczne postawy wobec rodziny i nowych ról dla kobiet Źródło: na podstawie OECD ( Low fertility rates in OECD countries: facts and policy responses ) oraz Recent trends in Australian fertility Równocześnie mamy świadomośd, że właściwie dobrane i ukierunkowane działania miękkie mogą byd nie mniej istotne jak działania stricte ekonomiczne (niskie wskaźniki urodzeo w wielu krajach o wysokim standardzie życia wskazują, że problem ten jest problemem bardzo złożonym i nie odnosi się jedynie do zagadnieo ekonomicznych).w kontekście tych działao pragniemy zwrócid uwagę, że powinny one zostad ukierunkowane nie tylko na instytucje publiczne i obywateli, ale także pracodawców i przedsiębiorców (np. poprzez organizacje je zrzeszające). Niezbędne jest bowiem budowanie szerokiej bazy wsparcia polityki prorodzinnej bazującej na powszechnej świadomości, że inwestowanie w rozwiązania 3
Węgry Korea Rumunia Polska Łotwa Cypr Portugalia Hiszpania Niemcy Japonia Chorwacja Włochy Grecja Czechy Austria Słowacja Malta Bułgria Luksemburg Szwajcaria Estonia Słowenia Kanada średnia OECD Dania Holandia Litwa Finlandia Belgia Norwegia Australia USA Szwecja Chile Wielka Brytania Francja Islandia Turcja Meksyk Irlandia Nowa Zelandia wspierające dzietnośd jest w średnio- i długoterminowym interesie nas wszystkich. Bez tego bowiem potencjał i atrakcyjnośd polskiego rynku będą w szybkim tempie maled. Równocześnie indywidualne rozwiązania wdrażane na poziomie poszczególnych firm mogą okazad się dużo bardziej efektywne, gdyż z reguły będą lepiej dostosowane do lokalnych uwarunkowao, do specyfiki działalności i rzeczywistych potrzeb. Pragniemy także zauważyd, że trudno będzie w polskich warunkach o dobry klimat dla rodziny, jeśli tempo wzrostu gospodarczego będzie trwale kształtowało się poniżej poziomu zapewniającego tworzenie nowych miejsc pracy. Z tych też względów działania zmierzające do wykreowania dobrego klimatu dla rodziny nie mogą byd podejmowane w odosobnieniu. Muszą iśd w parze z działaniami zmierzającymi do wzrostu konkurencyjności i produktywności polskiej gospodarki, chociażby tymi, które zostały opisane w raporcie zespołu prof. J. Hausnera Konkurencyjna Polska czy w dokumencie TEP Kluczowe wyzwania w kontekście konkurencyjności, produktywności i wzrostu gospodarczego. Diagnoza W Polsce rodzi się mało dzieci. Na tle paostw OECD gorzej prezentują się jedynie Węgry, Korea Płd. oraz Rumunia. Obecny współczynnik płodności wynoszący 1.3 dziecka przypadającego na kobietę w wieku rozrodczym drastycznie odbiega od wartości 2.1, która pozwala na prostą zastępowalnośd pokoleo. Wykres 2. Dzietność w Polsce na tle innych państw OECD w 2011 r. 2,5 2,0 Prosta zastępowalność pokoleń 1,5 1,0 0,5 0,0 Źródło: OECD (Family Database) 4
W badaniu Diagnoza Społeczna 2013 Polacy wskazują na najważniejsze powody odkładania decyzji o posiadaniu dzieci. Dla kobiet najistotniejsze znaczenie mają warunki materialne, niepewnośd co do przyszłości oraz trudnośd godzenia pracy i rodzicielstwa. Dla mężczyzn większe znaczenie niż możliwośd godzenia pracy i rodzicielstwa mają wysokie koszty wychowania. Wykres 3. Najważniejsze powody rezerwy prokreacyjnej wśród kobiet i mężczyzn osobiście dotkniętych tym problemem (% wskazań) Źródło: Diagnoza Społeczna 2013 Wnioski płynące z krajowych badao są zbieżne z doświadczeniami międzynarodowymi. Zgodnie z analizą OECD (OECD, 2007a) wyższe współczynniki dzietności występują w krajach: o wysokich stopach zastąpienia świadczeo w czasie urlopów rodzicielskich, o wysokich współczynnikach zatrudnienia kobiet, w których wiele kobiet pracuje na częśd etatu, gdzie wysoki jest udział dzieci uczęszczających do żłobków i przedszkoli oraz o wysokich transferach pieniężnych dla rodzin. Z kolei niskimi współczynnikami dzietności charakteryzują się kraje o: wysokiej stopie bezrobocia, wysokiej luce w zarobkach pomiędzy kobietami i mężczyznami, długich urlopach macierzyoskich. 5
Współczynnik dzietności Biorąc pod uwagę wyniki badao krajowych i międzynarodowych, których podsumowanie zostało powyżej zaprezentowane, można zdefiniowad listę czynników, które przyczyniają się do hamowania dzietności w Polsce. Należą do nich: niski wskaźnik zatrudnienia kobiet, niski udział kobiet pracujących na częśd etatu, niski odsetek dzieci uczęszczających do żłobków lub przedszkoli, wysoki poziom bezrobocia oraz długi urlop macierzyoski. Wykres 4. Relacja między stopą zatrudnienia kobiet a współczynnikiem dzietności w krajach OECD w 2010 r. 2,2 NZL ISL 2,0 1,8 MEX IRL GBR USA AUS BEL FRA SWE NOR FINDNK NLD 1,6 1,4 1,2 R² = 0,0672 GRC ITA ESP KOR LUX JPN SVK HUN CAN EST SLV CHE CZE POL AUT DEU PRT 1,0 50 60 70 80 90 Stopa zatrudnienia kobiet w wieku 25-54 Źródło: OECD (Family Database) Duża częśd problematycznych obszarów dotyczy rynku pracy. Poziom zatrudnienia kobiet ma kluczowe znaczenie dla dzietności. Zgodnie z badaniami, między tymi zmiennymi występuje pozytywna zależnośd 1, co oznacza, że wzrost stopy zatrudnienia kobiet powoduje wzrost dzietności (OECD, 2007b). Ta pozytywna zależnośd wynika z wielu czynników, w tym m.in. z tego że praca kobiety: w połączeniu z pracą mężczyzny prowadzi do wzrostu poziomu dochodów w gospodarstwie domowym, 1 Według badao OECD jeszcze 25 lat temu występowała odwrotna zależnośd wskaźnik dzietności był wyższy w krajach, gdzie odsetek kobiet zatrudnionych był mniejszy. Zmiany społeczno-gospodarcze jakie zaszły w ostatnich dziesięcioleciach doprowadziły do przeobrażenia się relacji pomiędzy dzietnością i zatrudnieniem 6
poprzez dywersyfikację źródeł dochodów zwiększa poczucie bezpieczeostwa, ma pozytywny wpływ na postrzeganie możliwości zatrudnienia także w przyszłości, a co za tym idzie na perspektywy uzyskania dochodów. Uwagi TEP do proponowanych w Programie działao Zdaniem TEP zaproponowane w Programie działania można podzielid na dwie grupy: i) takie, które na bazie doświadczeo międzynarodowych mają szansę podnieśd stopę urodzeo w Polsce, ii) takie, które bazując na doświadczeniach innych paostw, charakteryzują się niską skutecznością. 1. Działania, które mogą się powieść Wśród działao mogących przynieśd pożądany skutek warto wymienid: poprawę dostępności instytucjonalnych form opieki nad dziedmi, wprowadzenie kwoty wolnej od podatku uzależnionej od liczby dzieci, popularyzację pracy w niepełnym wymiarze czasu. 1.1 Opieka instytucjonalna Zapewnienie opieki instytucjonalnej dla małych dzieci jest kluczową kwestią dla poprawy zatrudnienia młodych matek. Pozostawienie dziecka w żłobku czy przedszkolu pozwala matce na szybki powrót do aktywności zawodowej i poprawę sytuacji materialnej rodziny. Szczególnie niską aktywnością zawodową cechują się matki małych dzieci z niskim lub średnim wykształceniem. Aby tę sytuację zmienid, należy umożliwid kobietom elastyczne kształtowanie czasu pracy i pracę na częśd etatu oraz zagwarantowad stosunkowo tanie formy opieki instytucjonalnej. Program Dobry klimat dla rodziny identyfikuje ten problem i proponuje szereg działao. Jako efektywne oceniamy szybkie zwiększenie liczby miejsc opieki dla dzieci do lat 3. oraz wprowadzenie bonów opiekuoczych. Połączenie obu rozwiązao pozwala na scedowanie prawa wyboru ostatecznej formy opieki nad dzieckiem na poziom rodziców. Ma to szczególne znaczenie w przypadku małych dzieci (do 3 lat), w przypadku których częśd rodziców czuje dyskomfort i niechęd wobec oddawania ich do placówek opieki instytucjonalnej. Taki system, łączący oba postulaty, działa od 2005 r. w Holandii - kraju, który charakteryzuje się wysokim poziomem zatrudnienia kobiet oraz wysokimi wskaźnikami dzietności. W Holandii opieka nad dziedmi jest zapewniana głównie przez sektor prywatny, jej koszt jest stosunkowo niski, a zarówno udział dzieci uczęszczających do żłobków i przedszkoli, jak i stopa zatrudnienia kobiet są wysokie. W 2005 r. subsydia dla dostawców opieki zostały zastąpione przez subsydia dla rodziców. Dofinansowanie dotyczy różnych form opieki, w tym np. niao, a rodzice przeciętnie płacą 44 proc. kosztów opieki (PARP, 2011). 7
Dania Holandia Islandia Norwegia Korea Francja Malta Szwecja Portugalia Luksemburg USA Wielka Brytania Słowenia Hiszpania Belgia Nowa Zelandia Australia Cypr Irlandia Finlandia Japonia Włochy Estonia Niemcy Łotwa Chile Litwa Austria Grecja Węgry Rumunia Bułgaria Meksyk Polska Czechy Słowacja Pomoc przysługuje rodzinie wówczas, gdy oboje rodzice pracują lub studiują. Wysokośd świadczenia wzrasta wraz z liczbą dzieci w rodzinie i spada wraz z wzrostem dochodów rodziny. Podobny system dofinansowania kosztów opieki nad dziedmi przyjmujący postad voucherów wprowadziła również Australia (PARP, 2011). Wykres 5. Udział dzieci poniżej 3 roku życia uczęszczających do żłobków w 2010 r. 70 60 50 40 30 20 10 0 Źródło: OECD (Family Database) Warto ponadto zauważyd, że sam wysoki poziom wydatków na opiekę nad dziedmi nie gwarantuje wysokiego odsetka dzieci objętych tą opieką, a tym samym nie gwarantuje automatycznie zwiększenia poziomu zatrudnienia kobiet ani dzietności. W Unii Europejskiej występują kraje o wysokich wydatkach na edukację przedszkolną i niskim udziale dzieci uczęszczających do przedszkoli i takie, które wydają mało a dużo dzieci uczęszcza do przedszkoli. Na przykład Finlandia wydaje stosunkowo dużo na zapewnienie opieki dzieciom (1,1 proc. PKB), a jedynie 29 proc. dzieci poniżej 3. roku życia uczęszcza do żłobków i przedszkoli. Z drugiej strony, Portugalia wydaje jedynie 0,4 proc. PKB, a do żłobków uczęszcza aż 47 proc. dzieci poniżej 3. roku życia 2. Przykłady te pokazują, że wsparcie opieki instytucjonalnej dla małych dzieci musi byd dobrze przemyślane i zaprojektowane. 2 Źródło: OECD, Family Database 8
1.2 Kwota wolna od podatku W programie Dobry Klimat dla Rodziny proponuje się również wprowadzenie kwoty wolnej od podatku uzależnionej od liczby dzieci w rodzinie oraz likwidację dotychczasowej ulgi prorodzinnej. Obecnie obowiązująca ulga prorodzinna nie spełnia swojej funkcji, ponieważ stwarza bodźce do nieposiadania większej liczby dzieci. W pełni wykorzystują ją głównie rodzice jednego lub dwójki dzieci. Natomiast wśród rodzin wielodzietnych jedynie 30 proc. może wykorzystad przysługującą im ulgę w całości. Proponowana w Programie zmiana pozwoliłaby na realne obniżenie kosztów wychowania dzieci. Podobne rozwiązania stosowane są w innych paostwach np. w Belgii, która charakteryzuje się stosunkowo wysokim poziomem dzietności wynoszącym 1,87 w 2011 r. Wysokośd kwoty wolnej od podatku kształtowała się w 2011 r. w Belgii następujący sposób: Tabela 1. Kwota wolna od podatku w Belgii w 2011 r. TYTUŁ DO ODLICZENIA KWOTA BAZOWA 6 570 1 DZIECKO 1 400 2 DZIECI 3 590 3 DZIECI 8 050 4 DZIECI 13 020 KAŻDE NASTĘPNE DZIECKO 4 970 Źródło: KPMG, 2011 KWOTA WOLNA OD PODATKU [EUR] 1.3. Popularyzacja pracy na częśd etatu Jedną z istotnych propozycji programu Dobry klimat dla rodziny jest wydłużenie urlopów macierzyoskich i rodzicielskich proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy w sytuacji łączenia urlopów z pracą na częśd etatu. Obecnie jest możliwe łączenie urlopu wychowawczego z pracą na częśd etatu. Niestety z tej możliwości korzysta zaledwie 3 proc. wszystkich osób będących na urlopie wychowawczym. Czynnikiem zachęcającym młodych rodziców w projektowanym rozwiązaniu do aktywizacji zawodowej i szybszego powrotu na rynek pracy może byd łączenie pracy na częśd etatu z wypłatą części świadczenia. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju wskazuje, że dobry system urlopu rodzicielskiego powinien byd możliwie elastyczny i pozwalad na szybszy powrót do pracy na częśd etatu, jednocześnie zachowując prawo do pozostałej części świadczenia (OECD, 2007b). Obecnie praca na częśd etatu jest rzadko wykorzystywaną w Polsce formą łączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi. W porównaniu do innych paostw niewiele jest w Polsce rodzin gdzie jeden z rodziców pracuje na pełen etat, a drugi na częśd etatu, co jest dominującą formułą w krajach o wysokich współczynnikach dzietności i zatrudnienia kobiet, takich jak np. Holandia, Belgia, czy Wielka Brytania. 9
Słowenia Portugalia Cypr Litwa Bułgaria Łotwa Finlandia Słowacja Rumunia Polska Estonia Grecja Czechy Hiszpania Węgry Francja Nowa Zelandia Belgia Włochy Luksemburg Wielka Brytania Malta Austria Niemcy Holandia Wykres 6. Dzieci w rodzinach z dwojgiem rodziców w podziale na status zatrudnienia rodziców w 2008 r. Oboje rodzice pracują na cały etat Jeden rodzic pracuje na cały etat Inne Jeden rodzic pracuje na pełen etat, drugi na część etatu Żaden z rodziców nie pracuje 100% 80% 60% 40% 20% 0% Źródło: OECD (Family Database) Praca na niepełny etat jest wykorzystywana głównie jako sposób na zmniejszenie obciążeo pracodawcy, a nie jako sposób na godzenie obowiązków zawodowych z rodzinnymi. Najczęściej na częśd etatu pracują osoby o słabej pozycji na rynku pracy, a umowa na częśd etatu nie zawsze wiąże się z mniejszą liczbą faktycznie przepracowanych godzin. Wynika to m.in. z faktu, że osobie zatrudnionej w niepełnym wymiarze czasu pracy przysługuje taka sama stawka za godziny ponad ustaloną w umowie liczbę godzin, co w przypadku podstawowego wymiaru czasu pracy (Kurowska, 2010). W kontekście elastyczności zatrudnienia oraz budowania stabilnych warunków życia rodzin pożądane jest w szerszym kontekście - budowanie stosunków na rynku pracy w oparciu o zasady Flexicurity; zintegrowanej strategii równoczesnego zwiększania elastyczności i bezpieczeostwa na rynku pracy m.in. poprzez stworzenie efektywnego systemu podnoszenia kompetencji pracowników przez całe życie (tak, aby obawy o pewnośd miejsca pracy zastąpid pewnością zatrudnienia ), różnych form wspierania mobilności zasobów pracy oraz systemu socjalnego promującego zatrudnienie w stosunku do pozostawania biernym zawodowo. Warto również podejmowad działania promujące zjawisko telepracy. Możliwośd wykonywania (całości lub części) obowiązków zawodowych w domu pozwala bowiem na łatwiejsze godzenie zobowiązao wobec rodziny i wobec pracodawcy w przypadku sytuacji losowych (np. niespodziewana choroba dziecka). 10
2. Działania o niskiej skuteczności 2.1. Polityka mieszkaniowa Program Dobry klimat dla rodziny identyfikuje wysoką cenę zakupu lub wynajmu mieszkania jako barierę dla zwiększania dzietności. Również najnowsza edycja badania Diagnoza Społeczna identyfikuje złe warunki mieszkaniowe jako przyczynę okładania w czasie decyzji o rodzicielstwie (wśród kobiet 18 proc. uznaje ten czynnik za ważny, mężczyzn aż 23 proc.). Warto jednak zwrócid uwagę, że zgodnie z europejskim badaniem opinii publicznej Eurobarometer z maja 2013 r. Polacy jedynie w 3 proc. wskazują problemy mieszkaniowe jako swój osobisty największy problem. Zdecydowanie częściej do swoich problemów zaliczają rosnące ceny, trudną sytuację finansową oraz zdrowie i zabezpieczenie społeczne. Również na tle innych paostw europejskich postrzeganie kwestii mieszkaniowych w Polsce nie wygląda źle. Co więcej niektóre kraje, gdzie problem mieszkaniowy jest podnoszony cieszą się wysoką dzietnością (np. Szwecja). Wśród propozycji prezydenckiego zespołu znalazł się m.in. program tanich mieszkao na wynajem. W praktyce okazuje się, że takie działania mogą paradoksalnie zwiększad problemy z dostępnością mieszkao. Podobna polityka nie sprawdziła się m.in. w Szwecji. Tamtejszy system ustalania cen najmu mieszkao zorganizowany był na zasadzie zbiorowych negocjacji. W wyniku negocjacji ustalano górny limit cen najmu. Ceny najmu prywatnych mieszkao były również ściśle powiązane z cenami paostwowych mieszkao. W rezultacie wysokośd czynszów w wyjątkowo korzystnych lokalizacjach znalazła się znacznie poniżej cen rynkowych. Co więcej, w Szwecji buduje się niewiele prywatnych domów, co tworzy kolejki wśród chętnych do wynajmu. Taki system promuje osoby, które już są w systemie (insiders), a stwarza ogromne problemy dla osoby z zewnątrz (outsiders). System regulowanych czynszów prowadzi do szarej strefy, która występuje przede wszystkim przy zamianie mieszkao. W Sztokholmie 50 proc. takich transakcji wiąże się z dodatkową opłatą rzędu 16 300 euro (Hufner, Lundsgaard, 2007). W tej sytuacji zdaniem TEP dużo bardziej efektywne byłoby podjęcie działao ukierunkowanych na bezpośrednie przyczyny problemu wąskiego rynku mieszkao na wynajem w Polsce. Są one z jednej strony związane z restrykcyjnym prawem w zakresie ochrony lokatorów (co zniechęca do podejmowania tego typu działalności), z drugiej zaś z ogólnymi warunkami panującymi na rynku budowlanym. W tym drugim kontekście ważną i praktyczną propozycją z punktu widzenia rozwiązywania problemów mieszkaniowych byłby wachlarz działao zmierzających do uproszczenia przepisów budowlanych i przyspieszenia uchwalania planów zagospodarowania przestrzennego. 2.2. Zmiany zasad urlopu rodzicielskiego Program prezydencki proponuje szereg zmian w urlopach macierzyoskich i rodzicielskich. Pierwszą z propozycji jest umożliwienie brania urlopu rodzicielskiego w częściach. W obecnie funkcjonujących przepisach występuje podobne rozwiązanie w ramach urlopów wychowawczych. W praktyce jednak, jak wynika z badania Diagnoza Społeczna 2009, 84,9% osób, które korzystały z urlopów wychowawczych w Polsce, wykorzystało je w pełnym wymiarze. Dlatego w naszym przekonaniu proponowana możliwośd brania urlopu rodzicielskiego w częściach prawdopodobnie nie będzie cieszyła się popularnością, 11
a jedynie zdestabilizuje pracę przedsiębiorstw, które będą zaskakiwane koniecznością reorganizacji pracy oraz wzrostem kosztów związanych z rekrutacją osób zastępujących. Kolejną propozycją z programu Dobry klimat dla rodziny jest wydłużenie urlopu rodzicielskiego dla rodzin wychowujących więcej niż jedno dziecko w wieku do 3 lat. Mimo, że pozornie propozycja może wydawad się korzystna, w rzeczywistości jej wprowadzenie podobnie jak ostatnie wydłużenie urlopu macierzyoskiego mogłoby zdezaktywizowad młode matki na rynku pracy. Mimo, że program mówi o wydłużeniu urlopu rodzicielskiego, do którego uprawnieni mieli by byd oboje rodzice, to nie można mied złudzeo, że przede wszystkim korzystad z niego będą kobiety. Nawet w krajach nordyckich, gdzie ojcowie uprawnieni są do urlopów rodzicielskich od dawna, udział ojców w wykorzystaniu urlopów wynosi ok. 6 proc. w Finlandii i Danii, 11 proc. w Norwegii i 22 proc. w Szwecji (Haataja, 2009). Brak jest też udowodnionej zależności pomiędzy dłuższymi urlopami macierzyoskimi a wzrostem dzietności. Natomiast wiele badao wskazuje na negatywny wpływ bardzo długiego urlopu macierzyoskiego na sytuację kobiet na rynku pracy (Del Boca, 2003). Dużo ważniejsze od długości urlopu jest poziom wypłacanego w tym czasie świadczenia oraz możliwośd utrzymania dziecka w długim okresie. Kluczowa jest więc pewnośd zatrudnienia oraz poziom dochodu. Potwierdzają to również wyniki badania Diagnoza Społeczna 2013 (patrz wykres 3), z których wynika, że dla jedynie 3 proc. mężczyzn i 4 proc. kobiet zbyt krótki urlop macierzyoski jest przyczyną odkładania decyzji o posiadaniu dzieci. Warto również zauważyd, że długi urlop macierzyoski zwiększa zatrudnienie kobiet jedynie na papierze, bowiem wysokie zatrudnienie kobiet nie zawsze wiąże się z wysokim udziałem kobiet faktycznie pracujących. Wynika to z faktu, że kobiety przebywające na urlopach macierzyoskich, rodzicielskich i wychowawczych są w statystyce wliczane jako zatrudnione, chod nie świadczące pracy. Na przykład w Szwecji oficjalny współczynnik zatrudnienia matek dzieci do 3. roku życia wynosi ponad 70 proc. Jednak faktycznie pracuje tylko 50 proc. 12
Słowenia Szwecja Dania Holandia Portugalia Cypr Belgia Luksemburg Kanada Litwa Austria Francja Niemcy Rumunia Wielka Brytania Hiszpania Irlandia Grecja Włochy Finlandia Polska Łotwa Estonia Bułgaria Malta Japonia Słowacja Czechy Węgry Wykres 7. Zatrudnienie matek dzieci poniżej 3 roku życia w 2008 r. W pracy Na urlopie macierzyńskim Na urlopie rodzicielskim/wychowawczym 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Źródło: OECD (Family Database) Propozycje TEP rozszerzenia prezydenckiego programu Program Dobry klimat dla rodziny zawiera propozycje wielu rozwiązao mających na celu poprawę sytuacji rodzin w Polsce. Proponujemy rozszerzenie Programu o kilka działao: 1. Odpisy podatkowe dla dużych firm prowadzących przyzakładowe żłobki/przedszkola Proponujemy wprowadzenie odpisu podatkowego dla dużych przedsiębiorstw, które zdecydują się na utworzenie przyzakładowego żłobka/przedszkola. Takie działania sprawdziły się w innych paostwach. Liderem jest tutaj Holandia, w której możliwe jest zmniejszenie podatku pod warunkiem, że pracodawca pokrywad będzie 30 proc. kosztów opieki. Takie rozwiązanie cieszy się dużym powodzeniem wśród przedsiębiorców, spośród których większośd współfinansuje pracownikom opiekę nad dziedmi (PARP, 2011). 2. Wyłączenie nauczycieli zatrudnionych w przedszkolach spod Karty Nauczyciela W obecnym stanie prawnym nauczyciele wychowana przedszkolnego zatrudnieni w publicznych przedszkolach mają takie same uprawnienia jak inni nauczyciele, ponieważ ich status uregulowany jest Kartą Nauczyciela. Oznacza to, że jednostka samorządu terytorialnego prowadząca przedszkole publiczne musi wypłacad opiekunom w przedszkolach wynagrodzenie określone w Karcie, które jest uzależnione od stopnia awansu zawodowego. W przypadku nauczyciela stażysty podstawowe wynagrodzenie wynosi 100 proc. kwoty bazowej, wynoszącej w 2013 r. 2 717,59 zł. Dla kolejnych stopni wynagrodzenie wzrasta aż do poziomu 184 proc. kwoty bazowej dla nauczyciela dyplomowanego. Oprócz wynagrodzenia 13
nauczycielom przysługuje szereg dodatków (np. mieszkaniowy, wiejski, za wysługę lat) oraz tzw. urlop dla poratowania zdrowia. Wszystkie te przywileje sprawiają, że biedniejsze jednostki samorządu terytorialnego niechętnie zakładają przedszkola, ze względu na stosunkowo wysokie koszty kadry nauczycielskiej. Wyłączenie nauczycieli wychowania przedszkolnego spod karty nauczyciela pozwoli na zwiększenie liczby placówek zwłaszcza w mniejszych miejscowościach. Ponadto Karta Nauczyciela nakłada również ograniczenia czasu pracy nauczycieli. Oznacza to, że placówki nie mogą byd tak długo czynne jak oczekiwaliby tego rodzice. 14
Bibliografia: 1. P. Apps, R. Rees, Fertility, Taxation and Family Policy, 2003 2. A. Cristina, D Addio, M. Mira d Ercole, Policies, Institutions and Fertility rates: a panel data analysis for OECD countries, 2005 3. Del Boca, D., Aaberge R., Colombino U., Ermisch J., Francesconi M., Pasqua S., Strom S. (2003), Labour market participation of women and fertility: the effect of social policies, 2003 4. Diagnoza Społeczna 2009 5. Diagnoza Społeczna 2013 6. Eurobarometer, may 2013 7. A.Haataja, Fathers use of paternity and parental leave in the Nordic countries, 2009 8. F. Hüfner, J. Lundsgaard, The Swedish Housing Market: Better Allocation via Less Regulation, 2007 9. KPMG, Flash International Executive Alert, 2011 10. A. Kurowska, Matka-Polka pracująca, czyli jak zwiększyd aktywnośd zawodową młodych kobiet?, 2010 11. OECD, 2007a, Can Polices boost birth rates, Policy brief, 2007 12. OECD, 2007b, Babies and bosses. Reconciling work and family life, 2007 13. PARP, Prawo sprzyjające przedsiębiorczości kobiet w Polsce. Rekomendacje zmian, 2011 14. Ustawa z dn. 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela 15. Ustawa z dn. 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego 15