Zofia Mielecka-Kubień Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach MIGRACJE WEWNĘTRZNE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W UKŁADZIE PODREGIONÓW W 211 R. Wprowadzenie Celem prezentowanego badania jest określenie wielkości i kierunków migracji w województwie śląskim oraz wpływu wybranych czynników na rozpatrywane procesy migracyjne, przedmiotem badania są natomiast wewnętrzne migracje ludności na pobyt stały w układzie podregionów w województwie śląskim. Zakłada się, że czynnikiem przyciągającym migrantów do określonego podregionu jest przede wszystkim poziom życia (wyrażony w niniejszym badaniu poprzez niektóre wydatki i dochody budżetów gmin i miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca oraz przeciętne miesięczne wynagrodzenia), a czynnikami odpychającymi poziom bezrobocia oraz odległość miejsca, z którego ludność się przenosi do miejscowości docelowej. W województwie śląskim wyróżnia się osiem podregionów: bielski, bytomski, częstochowski, gliwicki, katowicki, rybnicki, sosnowiecki i tyski, których rozmieszczenie na terenie województwa zaprezentowano na rys. 1. Rys. 1. Stolice podregionów województwa śląskiego
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 21 1. Zastosowana metoda badania Oprócz powszechnie stosowanych metod opisu statystycznego, zastosowano dwie metody specyficzne dla badania zjawiska migracji, tj.: modele potencjału grawitacyjnego (ludności) oraz modele odległości. Modele potencjału grawitacyjnego służą do badania wzajemnego oddziaływania populacji ludzkich mieszkających na różnych obszarach, tj. w ujęciu przestrzennym. Ogólną postać grawitacyjnego modelu wzajemnego oddziaływania dwóch obszarów (lub ośrodków) można zapisać jako [Chojnicki, Czyż, Ratajczak, 211, s. 23]: ( ) f M i,m j I, (1) ij = c f ( dij ) gdzie: I ij wielkość wzajemnego oddziaływania, jaka zachodzi między ośrodkami lub obszarami i, j, M i, M j wielkość masy ośrodków lub obszarów i, j, d ij odległość między i a j, c stała. Wzajemne oddziaływanie (tu: migracje ludności) między dwoma ośrodkami lub obszarami i, j o określonych wielkościach masy zmienia się więc wprost proporcjonalnie do funkcji masy tych ośrodków, a odwrotnie proporcjonalnie do funkcji odległości między nimi. W przypadku badania wpływu kilku ośrodków lub obszarów (j) na jeden z nich (i) model potencjału grawitacyjnego (V i ) można przedstawić jako [Chojnicki, Czyż, Ratajczak, 211, s. 23]: n f Vi = c j= 1 f ( M j ) ( d ). (2) Równania (1) i (2) przedstawiają związek między zmienną zależną określającą wzajemne oddziaływania populacji w ujęciu przestrzennym (V i ) oraz zmiennymi objaśniającymi (masą i odległością). Zarówno określenie masy, jak i odległości, a także postaci funkcyjnej mogą być różne [szerzej: Chojnicki, 1966]. W niniejszym opracowaniu posłużono się następującą formułą modelu potencjału [Chojnicki, Czyż, Ratajczak, 211, s. 18]: ij
22 Zofia Mielecka-Kubień P n P i j V, (3) i = + dii j= 1dij gdzie: V i potencjał ośrodka (obszaru) i, P j liczba ludności ośrodka (obszaru) j, d ij odległość między ośrodkami i a j, Pi przy czym v ii = oznacza potencjał własny ośrodka (obszaru) i. dii Przyjmuje się więc, że intensywność oddziaływania ośrodków (obszarów) zależy nie tylko od ich wielkości, mierzonej w tym przypadku liczebnością populacji, lecz także od dzielących je odległości. Wzór (3) wykorzystano w pracy dwukrotnie jako masę oddziaływania przyjęto potencjał ludności stolic podregionów, a następnie ludności podregionów. Aby ocenić wpływ odległości pomiędzy ośrodkami (obszarami) na wielkość migracji, wykorzystano modele odległości oparte na rozkładzie Pareto o ogólnej postaci: y = α d - β, (4) gdzie: y napływ lub odpływ ludności (w osobach), d odległość komunikacyjna między regionami, tu: pomiędzy stolicami podregionów województwa śląskiego (w km), α, β parametry modelu. 2. Wyniki badania empirycznego 2.1. Zastosowanie modeli potencjału do badania migracji w podregionach województwa śląskiego Na wstępie można stwierdzić, iż zakres migracji wewnętrznych na pobyt stały w obrębie podregionów województwa śląskiego nie jest duży; w 211 r. na 4 631 754 ludności województwa, w ramach podregionów, przemieściło się 35 989 osób 1, tj. poniżej 1% (,77%). Wielkość przepływów ludności w poszczególnych podregionach przedstawiono w tab. 1, a przepływy wzajemne pomiędzy podregionami województwa śląskiego w 211 r. w tab. 2 i 3. 1 Dane GUS w Warszawie.
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 23 Przepływy ludności (w osobach) w podregionach województwa śląskiego w 211 r. Tabela 1 PODREGIONY OBECNEGO ZAMIESZKANIA ŚLĄSKIE często- sosnobielski bytomski gliwicki katowicki rybnicki tyski chowski wiecki 35989 5762 3725 343 2883 5845 5219 5243 399 ŚLĄSKIE PODREGIONY POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA 35989 4953 3396 3144 3451 6884 5511 5386 3264 ŚLĄSKIE RÓŻNICE POMIĘDZY OBECNYM I POPRZEDNIM PODREGIONEM ZAMIESZKANIA 89 329 259-568 - 139-292 -143 645 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS w Warszawie. Można spostrzec, iż najmniej osób wybrało podregiony: gliwicki i częstochowski, najwięcej natomiast katowicki i bielski (tab. 1), podczas gdy najwięcej osób przemieściło się z podregionów (lub w ich obrębie): katowickiego i rybnickiego (tab. 1). Podregiony: gliwicki, katowicki, rybnicki i sosnowiecki cechowały się ujemnym bilansem przepływów wewnątrzwojewódzkich więcej osób opuściło te podregiony niż do nich przybyło na pobyt stały. PODREGIONY OBECNEGO ZAMIESZKANIA Przepływy ludności pomiędzy podregionami województwa śląskiego w 211 r. (w procentach napływu ludności do podregionu) Razem bielski bytomski PODREGIONY POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA częstochowski gliwicki katowicki rybnicki sosnowiecki Tabela 2 tyski bielski 1 72,9 1,8,5 1,8 6,2 9,1 2,8 4,9 bytomski 1 1,3 5,3 3,5 13,9 21,8 1,4 6,4 1,5 częstochowski 1,6 4,1 77,3 1,9 4,2 1,1 9,8,9 gliwicki 1 2, 1,6 1,7 59,7 12,1 6,9 3,7 3,3 katowicki 1 3,1 1,4 2,1 7,8 53, 2,7 13,1 7,9 rybnicki 1 3,2,9,4 6,4 3,7 78, 1,2 6,2 sosnowiecki 1 1,4 5, 2,8 2,1 18, 1,3 67,7 1,6 tyski 1 5,1 1,6,4 3,7 25,4 1,2 4,2 49,5 Zgodnie z czwartym prawem migracji Ravensteina (Każdy strumień migracji wytwarza równoważny przeciwstrumień (przepływy odwrotne), choć niekoniecznie o tej samej wielkości) [Ravenstein, 1885, 1889], odpływom ludności
24 Zofia Mielecka-Kubień z podregionu towarzyszyły przypływy do podregionu współczynnik korelacji liniowej pomiędzy tymi dwiema zmiennymi wyniósł w podregionach województwa śląskiego r(x,y) =,893. Migracje ludności na popyt stały (napływy i odpływy) koncentrowały się głównie w obrębie tego samego podregionu (średnio 64,1% przypływów oraz 64,7% odpływów), różnice pomiędzy poszczególnymi podregionami są jednak znaczne w przypadku przypływów było to od niespełna 5% w podregionie tyskim (tab. 3) do 78% w podregionie rybnickim, dla odpływów od ok. 45% w podregionie katowickim i ok. 5% w podregionie gliwickim, do 84,8% w podregionie bielskim (tab. 3); mieszkańcy podregionu bielskiego szczególnie rzadko go opuszczali. Podregion bielski cechowała także najwyższa dodatnia wartość różnicy pomiędzy liczbą osób, które przybyły do tego podregionu na pobyt stały a liczbą osób, które go opuściły (tab. 1). PODREGIONY OBECNEGO ZAMIESZKANIA Przepływy ludności pomiędzy podregionami województwa śląskiego w 211 r. (w procentach odpływu ludności z podregionu) bielski bytomski PODREGIONY POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA częstochowski gliwicki katowicki rybnicki sosnowiecki Tabela 3 tyski bielski 84,8 3,12,92 3,7 5,17 9,53 2,95 8,61 bytomski,99 55,12 4,13 14,98 11,78,96 4,4 1,72 częstochowski,42 4,6 83,62 1,88 2,9,71 6,22,98 gliwicki 1,15 9,4 1,59 49,84 5,6 3,63 1,99 2,88 katowicki 3,69 17,87 3,88 13,13 44,97 2,85 14,26 14,6 rybnicki 3,41 1,33,64 9,71 2,82 73,83 1,17 9,93 sosnowiecki 1,51 7,66 4,68 3,25 13,71 1,25 65,95 2,57 tyski 4,2 1,8,54 4,14 14,4 7,24 3,6 59,25 Razem: 1 1 1 1 1 1 1 1 W tab. 4 przedstawiono wielkości potencjału całkowitego wyznaczonego zgodnie ze wzorem (3) miast-stolic podregionów (rys. 2) oraz podregionów województwa śląskiego mierzonego liczbą ludności tych ośrodków (obszarów), a także wskazano, jaki procent tego potencjału stanowi potencjał innych miast (rys. 3) lub
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 25 podregionów. Największym potencjałem całkowitym charakteryzuje się stolica województwa Katowice, a także podregion katowicki, którego potencjał całkowity jest jednak niewiele wyższy od potencjału całkowitego podregionu sosnowieckiego. Najwyższy udział potencjału innych ośrodków (obszarów) w potencjale całkowitym można zaobserwować w Tychach, Sosnowcu i Bytomiu oraz w podregionach: tyskim, bytomskim i sosnowieckim; najniższy udział cechuje natomiast Częstochowę i Bielsko-Białą oraz podregiony: częstochowski i bielski, leżące na obrzeżach województwa śląskiego. Potencjał całkowity (liczba ludności/km) miast i podregionów województwa śląskiego oraz procent potencjału innych miast i podregionów MIASTO POTENCJAŁ CAŁKOWITY MIAST PROCENT POTENCJAŁU INNYCH MIAST PODREGION POTENCJAŁ CAŁKOWITY PODREGIONÓW Tabela 4 PROCENT POTENCJAŁU INNYCH PODREGIONÓW Bielsko-Biała 19828, 13,5 bielski 73113,1 1,4 Bytom 239763,8 34, bytomski 62343,7 38,7 Częstochowa 254978,7 7,6 częstochowski 582686,1 1,1 Gliwice 233149,5 22, gliwicki 6825,1 26,1 Katowice 378413,8 22,8 katowicki 97741, 28,3 Rybnik 174156,1 23,4 rybnicki 731473,8 14,3 Sosnowiec 294696,7 36,2 sosnowiecki 91726, 29,1 Tychy 18735,4 39,7 tyski 539793, 38,3 Warto zauważyć także, że współczynnik korelacji liniowej pomiędzy wielkością potencjału całkowitego miast-stolic podregionów a napływem ludności do danego podregionu wyniósł r(xy) =,272, co wskazuje na istnienie dodatniego, ale słabego związku korelacyjnego pomiędzy tymi wielkościami. Współczynnik korelacji liniowej pomiędzy wielkością potencjału innych ośrodków a napływem ludności do danego podregionu wynosi r(xy) = -,23, a pomiędzy wielkością potencjału własnego ośrodka i potencjałów innych ośrodków r(xy) = -,4, co z kolei świadczy o braku powiązań pomiędzy udziałem potencjału innych niż rozważane ośrodków a potencjałem własnym ośrodka i napływem do niego ludności.
26 Zofia Mielecka-Kubień Rys. 2. Potencjał całkowity (liczba ludności/km) stolic podregionów województwa śląskiego Rys. 3. Procent potencjału innych miast w potencjale całkowitym stolic podregionów województwa śląskiego
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 27 2.2. Zastosowanie modeli odległości do badania migracji w podregionach województwa śląskiego Podregion katowicki Podregion katowicki jest położony w centralnej części województwa śląskiego i składa się z sześciu dużych, wysoko uprzemysłowionych miast, położonych względem siebie w bliskiej odległości (Chorzów, Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice). Oszacowane modele odległości (4) dla napływu i odpływu ludności z podregionu (rys. 4 i 5) cechują się dość dobrym dopasowaniem do danych empirycznych 2, a znaczenie odległości dla przepływów ludności okazało się w tym przypadku jednakowe (ze wzrostem odległości o 1% wielkość napływu i odpływu ludności spada średnio o,8292%). Najwięcej osób przybywa do podregionu katowickiego z podregionów sosnowieckiego i bytomskiego, także najwięcej osób przenosi się do tych samych podregionów oraz do podregionu tyskiego (rys. 6 i 7). Napływ do podregionu katowickiego 12 1 y* = 4633,7x -,8292 R 2 =,895 8 6 4 2 1 2 3 4 5 6 7 8 Rys. 4. Model napływu ludności do podregionu katowickiego 2 Ze względu na niewielką liczbę obserwacji oszacowane modele odległości mają charakter ilustracyjny i nie są w sposób szczegółowy omawiane.
28 Zofia Mielecka-Kubień Odpływ z podregionu katowickiego 14 12 y* = 6184,7x -,8282 R 2 =,7776 1 8 6 4 2 1 2 3 4 5 6 7 8 Rys. 5. Model odpływu ludności z podregionu katowickiego Rys. 6. Napływ ludności do podregionu katowickiego (%)
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 29 Rys. 7. Odpływ ludności z podregionu katowickiego (%) Podregion bielski W skład podregionu bielskiego wchodzi miasto Bielsko-Biała oraz powiaty: bielski, cieszyński i żywiecki. Są to tereny zielone województwa, a obszar ten stanowi także tereny wypoczynkowe. Przypuszczalnie ze względu na peryferyjne położenie podregionu bielskiego zarówno przypływy, jak i odpływy ludności w dużej mierze zależą od odległości (rys. 8 i 9). W przypadku napływu ludności do podregionu wzrost odległości o 1% powoduje spadek napływu średnio o 2,2798%, a odpływu spadek średnio o 2,967%. Najwięcej osób przybywa do podregionu bielskiego z podregionu rybnickiego; mieszkańcy podregionu bielskiego najczęściej emigrują do podregionów: rybnickiego i tyskiego (rys. 1 i 11).
3 Zofia Mielecka-Kubień Napływ do podregionu bielskiego 6 5 y* = 2E+6x -2,2798 R 2 =,7241 4 3 2 1 2 4 6 8 1 12 14 Rys. 8. Model napływu ludności do podregionu bielskiego Odpływ z podregionu bielskiego 3 25 y* = 448491x -2,967 R 2 =,8175 2 15 1 5 2 4 6 8 1 12 14 Rys. 9. Model odpływu ludności z podregionu bielskiego
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 31 Rys. 1. Napływ ludności do podregionu bielskiego (%) Rys. 11. Odpływ ludności z podregionu bielskiego (%)
32 Zofia Mielecka-Kubień Podregion bytomski Podregion bytomski jest złożony z dwóch miast (Bytomia i Piekar Śląskich) oraz powiatów: tarnogórskiego i lublinieckiego. W tym przypadku dopasowanie oszacowanych modeli odległości do danych empirycznych jest gorsze niż w poprzednio prezentowanych modelach (rys. 12 i 13), co świadczy o tym, że w większym stopniu inne, oprócz odległości, czynniki wpływają na migracje wewnątrz województwa śląskiego tego podregionu. Znaczenie odległości jest większe w przypadku napływu do podregionu (b = -1,4461) niż odpływu z niego (b = -1,344). Przepływy ludności podregionu bytomskiego najczęściej koncentrują się w podregionie katowickim (rys. 14 i 15), rybnickim i sosnowieckim. Napływ do podregionu bytomskiego 9 8 7 6 5 4 3 y* = 2286x -1,4461 R 2 =,6242 2 1 1 2 3 4 5 6 7 Rys. 12. Model napływu ludności do podregionu bytomskiego
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 33 Odpływ z podregionu bytomskiego 7 6 5 4 3 y* = 562,2x -1,344 R 2 =,494 2 1 1 2 3 4 5 6 7 Rys. 13. Model odpływu ludności z podregionu bytomskiego Rys. 14. Napływ ludności do podregionu bytomskiego (%)
34 Zofia Mielecka-Kubień Rys. 15. Odpływ ludności z podregionu bytomskiego (%) Podregion częstochowski Ten podregion województwa śląskiego jest złożony z miasta Częstochowy oraz powiatów: częstochowskiego, kłobuckiego i myszkowskiego. W przypadku modelu dla napływu ludności (rys. 16) zwraca uwagę wyjątkowa pozycja podregionu sosnowieckiego, z którego napływa relatywnie więcej, niż wynikałoby to z oszacowanego modelu, osób. Odległość ma większe znaczenie w przypadku napływu do podregionu (b = -3,3738, rys. 16) niż odpływu (b = -2,9233) rys. 17. Najwięcej osób przybywa do podregionu częstochowskiego z sosnowieckiego, a emigruje do podregionów sosnowieckiego i bytomskiego (rys. 18 i 19).
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 35 Napływ do podregionu częstochowskiego 4 35 3 y* = 2E+8x -3,3738 R 2 =,7591 25 2 15 1 5 5 6 7 8 9 1 11 12 13 Rys. 16. Model napływu ludności do podregionu częstochowskiego Odpływ z podregionu częstochowskiego 16 14 12 1 8 6 y* = 2E+7x -2,9233 R 2 =,6449 4 2 5 6 7 8 9 1 11 12 13 Rys. 17. Model odpływu ludności z podregionu częstochowskiego
36 Zofia Mielecka-Kubień Rys. 18. Napływ ludności do podregionu częstochowskiego (%) Rys. 19. Odpływ ludności z podregionu częstochowskiego (%)
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 37 Podregion gliwicki Podregion gliwicki jest położony w środkowej części województwa i składa się z miast: Gliwic i Zabrza oraz powiatu gliwickiego. Ze względu na położenie podregionu znaczenie odległości dla przepływów wewnątrzwojewódzkich nie jest zbyt duże (rys. 2 i 21) i podobne dla napływu (b = -1,481) i odpływu ludności z podregionu (b = -1,4949). Najwięcej osób przybywa i przenosi się do podregionów bytomskiego i katowickiego (rys. 22 i 23). Napływ do podregionu gliwickiego 4 35 3 y* = 25821x -1,481 R 2 =,8318 25 2 15 1 5 1 2 3 4 5 6 7 8 Rys. 2. Model napływu ludności do podregionu gliwickiego Odpływ z podregionu gliwickiego 6 5 y* = 39624x -1,4949 R 2 =,7828 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 Rys. 21. Model odpływu ludności z podregionu gliwickiego
38 Zofia Mielecka-Kubień Rys. 22. Napływ ludności do podregionu gliwickiego (%) Rys. 23. Odpływ ludności z podregionu gliwickiego (%) Podregion rybnicki Podregion rybnicki składa się z miast: Rybnika, Jastrzębia Zdroju i Żor oraz powiatów: raciborskiego, rybnickiego i wodzisławskiego. Rozważając oszacowane modele odległości dla tego podregionu (rys. 24 i 25), warto zwrócić uwagę
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 39 na obserwację odstającą, oznaczoną na rys. 25 czarnym trójkątem, a prezentującą odpływ ludności z podregionu rybnickiego do bielskiego wielkość tego odpływu jest znacznie większa niż wynikałoby to z oszacowanego modelu odległości, a wyeliminowanie tej obserwacji podnosi wartość współczynnika determinacji do poziomu R 2 =,515. Najwięcej osób napływa do podregionu rybnickiego z gliwickiego i tyskiego, a odpływa do podregionów tyskiego i bielskiego, pomimo dość dużej odległości geograficznej je dzielącej (rys. 26 i 27). Napływ do podregionu rybnickiego 4 35 3 y* = 331899x -2,982 R 2 =,647 25 2 15 1 5 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Rys. 24. Model napływu ludności do podregionu rybnickiego Odpływ z podregionu rybnickiego 6 5 y* = 11953x -1,1697 R 2 =,2277 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Rys. 25. Model odpływu ludności z podregionu rybnickiego
4 Zofia Mielecka-Kubień Rys. 26. Napływ ludności do podregionu rybnickiego (%) Rys. 27. Odpływ ludności z podregionu rybnickiego (%) Podregion sosnowiecki W skład podregionu sosnowieckiego wchodzą miasta: Sosnowiec, Jaworzno i Dąbrowa Górnicza oraz powiaty: będziński i zawierciański. Także w tym przypadku w modelach odległości (rys. 28 i 29) można zauważyć obserwację
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 41 odstającą (czarny trójkąt na rys. 29) obrazującą wspomniany już wyżej odpływ ludności z podregionu sosnowieckiego do częstochowskiego. Przepływy ludności w podregionie sosnowieckim koncentrują się najczęściej (rys. 3 i 31) w podregionie katowickim i bytomskim (napływ) oraz katowickim, bytomskim, tyskim i częstochowskim (odpływ). Napływ do podregionu sosnowieckiego 1 9 8 7 y* = 3597,6x -,9518 R 2 =,6841 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 Rys. 28. Model napływu ludności do podregionu sosnowieckiego Odpływ z podregionu sosnowieckiego 9 8 7 y* = 1547,6x -,6211 R 2 =,3861 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 Rys. 29. Model odpływu ludności z podregionu sosnowieckiego
42 Zofia Mielecka-Kubień Rys. 3. Napływ ludności do podregionu sosnowieckiego (%) Rys. 31. Odpływ ludności z podregionu sosnowieckiego (%) Podregion tyski Podregion tyski składa się z miasta Tychy oraz powiatów: mikołowskiego, bieruńsko-lędzińskiego i pszczyńskiego. W modelach odległości oszacowanych dla tego podregionu (rys. 32 i 33) zwracają uwagę dwie obserwacje odstające
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 43 (czarne trójkąty na rys. 33) oznaczające wyższy odpływ ludności z podregionu tyskiego do podregionów bielskiego i rybnickiego niż wynikałoby to z oszacowanego modelu odległości. Największy napływ do podregionu tyskiego (rys. 34) jest w przypadku podregionu katowickiego, dla którego podregion tyski stanowi od lat zaplecze mieszkalne, oraz rybnickiego. W przypadku odpływu warto wspomnieć dodatkowo o trzecim podregionie bielskim, gdzie także często emigrują mieszkańcy podregionu tyskiego (rys. 35). Napływ do podregionu tyskiego 12 1 y* = 144519x -1,9646 R 2 =,5887 8 6 4 2 2 4 6 8 1 Rys. 32. Model napływu ludności do podregionu tyskiego Odpływ z podregionu tyskiego 5 45 4 y* = 527,1x -1,637 R 2 =,2928 35 3 25 2 15 1 5 2 4 6 8 1 Rys. 33. Model odpływu ludności z podregionu tyskiego
44 Zofia Mielecka-Kubień Rys. 34. Napływ ludności do podregionu tyskiego (%) Rys. 35. Odpływ ludności z podregionu tyskiego (%)
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 45 3. Uwarunkowania napływu i odpływu ludności w podregionach województwa śląskiego W końcowym etapie badania podjęto próbę identyfikacji czynników mogących wpływać na wielkość napływu i odpływu z podregionów województwa śląskiego. W tym celu wyspecyfikowano dziewięć zmiennych diagnostycznych zaprezentowanych w tab. 5 oraz policzono współczynniki korelacji liniowej pomiędzy tymi zmiennymi a wielkością napływu i odpływu ludności w podregionach województwa śląskiego (tab. 6). SYMBOL x 1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 x 8 x 9 Tabela 5 Zmienne diagnostyczne i ich symbole NAZWA ZMIENNEJ DIAGNOSTYCZNEJ Wydatki budżetów gmin i miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca ogółem (zł) Wydatki budżetów gmin i miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca na oświatę i wychowanie (zł) Wydatki budżetów gmin i miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego (zł) Bezrobotni zarejestrowani pozostający bez pracy dłużej niż 1 rok ogółem Bezrobotni zarejestrowani pozostający bez pracy dłużej niż 1 rok jako procent bezrobotnych ogółem Bezrobotni zarejestrowani pozostający bez pracy dłużej niż 1 rok jako procent ludności aktywnej zawodowo Bezrobotni w wieku 55-64 lat pozostający bez pracy przez okres dłuższy niż 1 rok jako procent ogółu bezrobotnych w wieku 55-64 lat Dochody majątkowe budżetów gmin i miast na prawach powiatu ogółem (zł) Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto (zł) Współczynniki korelacji liniowej pomiędzy zmiennymi diagnostycznymi (x 1 x 9 ) a wielkością napływu i odpływu ludności do podregionów województwa śląskiego Tabela 6 r(y,x) x 1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 x 8 x 9 Napływ -,21,216,31,27 -,368 -,348 -,315,331,542 Odpływ,1,128,165 -,8 -,531 -,448 -,512,74,832 Z obliczeń wynika, iż wielkość napływu ludności do podregionu wykazuje ujemny związek z wielkością bezrobocia, mierzoną w sposób względny za pomocą zmiennych (x 5, x 6, x 7 ), a dodatni z przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem (x 9 ) i dochodami budżetu gmin i miast (x 8 ). Dodatnio skorelowane z napływem ludności okazały się także wydatki budżetów gmin i miast na oświatę i wychowanie (x 2 ). Wbrew stawianej hipotezie podobne relacje zaobserwowano także w przypadku wielkości odpływu. Ponieważ, w myśl wspomnianego czwartego prawa Ravensteina, każdy strumień migracji wywołuje przeciwstrumień, otrzymane wy-
46 Zofia Mielecka-Kubień niki mogą oznaczać, że istnienie bezrobocia hamuje procesy migracyjne (w obie strony), a wysoki poziom wynagrodzeń, czy dochodów intensyfikuje je. Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że migracje wewnętrzne w województwie śląskim w układzie podregionów odbywają się głównie w obrębie danego podregionu, chociaż różnice w tym względzie pomiędzy podregionami są znaczące. Czynnikiem przyciągającym migrantów do danego podregionu jest jego potencjał grawitacyjny, o czym świadczy istnienie dodatniej korelacji pomiędzy wielkością potencjału całkowitego podregionu a napływem ludności do tego regionu. Dodatnim saldem migracji (tj. większą liczbą imigrantów niż emigrantów) w ramach podregionów województwa śląskiego cechują się podregiony leżące na obrzeżach województwa, słabiej uprzemysłowione, o małym stopniu zanieczyszczenia środowiska. Saldo ujemne można zaobserwować w podregionach silnie uprzemysłowionych. Podobną obserwację poczyniła Mielecka-Kubień [21, s. 243-25]. Nie potwierdziła się hipoteza o roli bezrobocia jako czynnika wpływającego na emigrację z podregionów ani o roli wysokości wynagrodzeń, czy też dochodów podregionów jako czynników wpływających na imigracje do podregionu. Jak się wydaje poziom bezrobocia wpływa w sposób hamujący na oba rodzaje procesów migracyjnych, co może wiązać się z kosztami migrowania na pobyt stały, natomiast wysoki poziom dochodów procesy te stymuluje. Zjawisko to można wytłumaczyć na gruncie wspomnianego w tekście czwartego prawa migracji Ravensteina. Największe znaczenie dla przepływów ludności pomiędzy podregionami województwa śląskiego ma odległość wielkość napływu do podregionu lub odpływu do innego podregionu szybko maleje wraz ze wzrostem odległości między nimi. Od takiej sytuacji są jednak wyjątki (określone w pracy w formie obserwacji odstających na wykresach prezentujących oszacowane modele odległości), co świadczy o możliwym wpływie także innych, oprócz odległości, czynników. Literatura Chojnicki Z. (1966): Zastosowanie modeli grawitacji i potencjału w badaniach przestrzenno-ekonomicznych. Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Migracje wewnętrzne w województwie śląskim 47 Chojnicki Z., Czyż T., Ratajczak W. (211): Model Potencjału, Podstawy teoretyczne i zastosowania w badaniach przestrzenno-ekonomicznych oraz regionalnych. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Ravenstein E.G. (1885): The Laws of Migration. Journal of the Statistical Society of London, Vol. 48, No. 2. Ravenstein E.G. (1889): The Laws of Migration. Journal of the Royal Statistical Society, Vol. 52, No. 2. Mielecka-Kubień Z. (21): Migracje w woj. śląskim z uwzględnieniem podregionów. W: J. Szaban (red.): Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim. Raport z badań, nr projektu: WND-POKL.6.1.1-24-98/9. Koordynator MillwardBrown SMG/KRC. www.stat.gov.pl Bank Danych Regionalnych GUS. INTERNAL MIGRATIONS IN PROVINCE SLASKIE AMONG SUBREGIONS (NUTS3) IN 211 Summary Migrations constitute nowadays important and actual problem. The subject of the study are internal migrations among subregions (NUTS3) in province slaskie, considered from the spatial point of view. There are applied econometric migration models, i.e. gravitation and distance models, for inflow as well as for outflow of the migrants in subregions; an attempt was undertaken to indicate the factors influencing the level of migration in the province. It turned out that the most important factor for migrants flow are distances among the subregions. Unemployment rate in subregions seemed to hinder the migration processes while high level of wages and incomes stimulated them. Positive balance of migration was characteristic for low industrialized subregions, located in the periphery of the province, while in subregions of high level of industry the migration balance was negative.