Stowarzyszenie Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka 14-400 Pasłęk ul. Sprzymierzonych 14 tel.: 55 248-10-91,92,93 fax: 55 248-10-90 www.screp.pl e-mail: screp@screp.pl RAPORT Z BADAŃ Projektu Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytet VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, Poddziałanie 7.2.1 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem
Poniższy raport dotyczy badań przeprowadzonych na terenie województwa warmińsko-mazurskiego, w ramach projektu Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie. Badania zrealizowane zostały przez Centrum Badań i Analiz firmy Techpal sp. z o.o. z siedzibą w Olsztynie. 2
Raport z badań dotyczących atrakcyjności instrumentu kapitałowego dla podmiotów ekonomii społecznej. 3
Spis treści Wprowadzenie... 5 1. Finansowanie działalności gospodarczej zagadnienia wprowadzające... 6 2. Venture Capital jako alternatywna forma finansowania... 14 3. Social Venture Capital jako źródło finansowania podmiotów sektora ekonomii społecznej... 21 4. Wyniki badań... 30 4.1 Metodologia badań... 30 4.2 Charakterystyka badanych podmiotów ekonomii społecznej... 32 4.3 Ocena wykorzystania źródeł finansowania... 36 4.4 Różne modele wsparcia kapitałowego... 38 Wnioski:... 43 Literatura:... 44 4
Wprowadzenie Niniejszy raport przedstawia wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińskomazurskiego realizowanego w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, poddziałanie 7.2.1 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem. Badania realizowane były w okresie od 1 grudnia 2012 do końca stycznia 2013 roku na terenie województwa warmińsko-mazurskiego przez Centrum Badań i Analiz firmy Techpal sp. z o.o. z siedzibą w Olsztynie. W miesiącu styczniu 2013 roku sporządzony został niniejszy raport w oparciu o zgromadzone w toku wywiadów informacje. Dodatkowo w raporcie zamieszczone zostały treści związane z analizą danych zastanych oraz analiza literatury przedmiotu. W konsekwencji prowadzonych badań przeprowadzono 20 wywiadów pogłębionych z przedstawicielami przedsiębiorstw ekonomii społecznej. Celem badania było uzyskanie odpowiedzi od podmiotów ekonomii społecznej na następujące pytanie badawcze: Jakie cechy powinien posiadać instrument finansowy typu Venture Capital żeby był atrakcyjny i bezpieczny dla Podmiotów Ekonomii Społecznej? 5
1. Finansowanie działalności gospodarczej zagadnienia wprowadzające Dostęp do finansowania działalności gospodarczej jest jednym z podstawowych warunków funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstwa na rynku. Stopień dostępności środków finansowych i warunki na których przedsiębiorcy mogą z nich skorzystać jest czynnikiem stymulującym wprowadzanie nowych rozwiązań technologicznych, nowych produktów i usług. Problem finansowania towarzyszy przedsiębiorstwu już na etapie organizowania działalności gospodarczej. Pojawia się kwestia dostępności i wyboru źródeł finansowania. Dostępność kapitału dla danego przedsiębiorcy zależy bowiem od wielu czynników, wśród których jest oczywiście wielkość przedsiębiorstwa. Wykorzystanie zasobów kapitałowych wiąże się z powstaniem specyficznej struktury kapitałowej. Może to bowiem wpływać na bieżącą kondycję finansową przedsiębiorstwa oraz na jego wartość. Możliwości inwestycyjne przedsiębiorstwa zależą więc od wartości posiadanego kapitału oraz od kosztów tego kapitału. Dlatego też konieczne jest przede wszystkim określenie potencjalnych źródeł pozyskania kapitału inwestycyjnego. Podejmując decyzje o sposobie finansowania projektów inwestycyjnych, przedsiębiorstwo musi brać pod uwagę nie tylko potencjalne możliwości pozyskania kapitału, lecz również związane z nim koszty. Wpływają one bowiem znacznie na efektywność przewidywanego do realizacji programu rozwoju firmy. Innym ważnym czynnikiem analizy struktury kapitału jest ocena efektu dźwigni finansowej. Właściwe ustalenie wielkości składników majątku oraz prawidłowe określenie udziału kapitałów własnych i obcych w ich finansowaniu odgrywa szczególnie ważną rolę w racjonalnym wykorzystaniu zasobów kapitałowych przedsiębiorstwa. 1 Stopień tego wykorzystania można oceniać na podstawie wielu kryteriów sprowadzanych do określonych wskaźników struktury kapitałowo-majątkowej o zróżnicowanym stopniu szczegółowości. 2 Relacje pomiędzy strukturą majątku i strukturą kapitałów w przedsiębiorstwie stanowią (obok kosztu kapitału i mechanizmu 1 Gawrońska Z.: Wpływ struktury kapitału na wartość przedsiębiorstwa. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2010. 2 Pluta W.: Finanse małych i średnich przedsiębiorstw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2004. 6
dźwigni finansowej) bardzo istotne zagadnienie, gdyż są kryterium wyboru odpowiedniej struktury kapitałowej. Wzajemne relacje pomiędzy strukturą aktywów i źródeł finansowania wynikają głównie ze specyfiki działalności przedsiębiorstwa i charakteru branży, w której funkcjonuje. W zależności od wzajemnych relacji bilansowych wyróżnia się dwie grupy reguł: reguły poziomej struktury kapitałowo-majątkowej, reguły pionowej struktury kapitału. W ramach poziomej struktury kapitałowo-majątkowej można mówić o: złotej regule finansowania (bankowej albo klasycznej), według której kapitały obce przedsiębiorstwa powinny być w pełni pokryte kapitałami własnymi, złotej regule bilansowej, która wymaga dostosowania sposobu finansowania do czasu wykorzystania kapitału i rodzaju finansowanego majątku. W wąskim ujęciu złota reguła bilansowa wymaga, by majątek trwały, obciążony wysokim stopniem ryzyka, był w pełni sfinansowany kapitałami własnymi. Szersze ujęcie zakłada natomiast sfinansowanie aktywów trwałych i części aktywów obrotowych kapitałem stałym przedsiębiorstwa, tj. kapitałem własnym i zobowiązaniami długoterminowymi. 3 Pionowa struktura kapitału wyraża wyłącznie kształtowanie właściwych proporcji kapitałów własnych i obcych w pasywach przedsiębiorstwa. Reguły finansowania wyrażone są najczęściej w formie wskaźników bilansowych. W praktyce przestrzeganie złotych reguł finansowania zwiększa poczucie pewności finansowej a zachowanie prawidłowych relacji, gwarantuje utrzymanie równowagi finansowej przedsiębiorstwa. Wpływa to tym samym na wzrost wiarygodności finansowej przedsiębiorstwa oraz określenie optymalnej struktury kapitału. Zachowanie złotych reguł finansowania umożliwia również zarządzającym diagnozę sytuacji finansowej firmy. Korzystanie z kapitału obcego pozwala podnieść kapitał bez konieczności powiększania grona właścicieli i przyczynia się również do zwiększenia płynności finansowej przedsiębiorstwa. Kapitał obcy jest rodzajem kapitału uprzywilejowanego, który w chwili likwidacji bądź upadłości ma pierwszeństwo przed kapitałem własnym. Finansowanie się kapitałem obcym niesie potencjalne korzyści związane z osłoną podatkową i dźwignią finansową. Osłona podatkowa powoduje zmniejszenie podstawy do opodatkowania poprzez płatności 3 Gawrońska Z.: Wpływ struktury op.cit. 7
odsetek, które stanowią koszt uzyskania przychodu, a przez to zmniejszają obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego. Dźwignia finansowa powoduje zaś zwiększenie rentowności kapitału własnego poprzez wprowadzenie finansowania długiem o mniejszym oprocentowaniu niż rentowność kapitałów własnych. Wykorzystując finansowanie zewnętrzne należy pamiętać o tym, aby nie przekroczyć określonego poziomu udziału długu w stanie aktywów, gdyż może to grozić poważnymi konsekwencjami z upadkiem firmy włącznie. 4 Główne czynniki mające wpływ na koszt kapitału to: wysokość rynkowych stóp kapitałowych wyższe rynkowe stopy kapitału implikują wyższe wymagania inwestorów co do oczekiwanej stopy zwrotu (im niższa jest stopa procentowa, tym bardziej maleje żądana stopa zwrotu), ryzyko wzrost ryzyka charakterystycznego dla danego przedsiębiorstwa lub branży zwiększa wymagania oczekiwanej stopy zwrotu, sytuacja na rynku finansowym w zależności od tego, czy na rynku dominuje stagnacja lub wzrost, firmy decydują się na emisje akcji lub odkładają ją na okres późniejszy, dostawcy kapitału inwestorzy decydują, czy są skłonni dostarczyć kapitał na rynek, przez to oczekiwane stopy zwrotu są wysokie lub niskie. Optymalna struktura kapitału to taka, która doprowadza do osiągnięcia równowagi między ryzykiem a zyskiem, dzięki czemu wartość firmy jest maksymalizowana. Pierwotne czynniki wywierające wpływ na strukturę kapitału to: ryzyko działalności gospodarczej, zmienne w czasie. Mniej podatne na ryzyko są branże o niskim ryzyku gospodarczym, np. przetwórstwo żywności i spożywcze sklepy detaliczne, natomiast przemysł przetwórczy charakteryzujący się cyklicznością procesów technologicznych, np. przemysł stoczniowy związany jest z wyższym ryzykiem, obciążenie firmy podatkiem. Jeżeli firma płaci podatki wysokie i nie korzysta z innych osłon, np. przyspieszonej amortyzacji, to zarząd będzie skłonny do finansowania działalności w większym stopniu długiem, finansowa elastyczność. Przyjmując elastyczność jako zdolność do pozyskania środków za rozsądną cenę w warunkach nierównowagi na rynkach finansowych do firm niezadłużonych następuje napływ pieniędzy, 4 Pluta W.: Finanse małych op.cit. 8
menedżerska agresywność lub konserwatyzm. Poziom zadłużenia w firmie zależy od nastawienia menedżerów i ich cech charakteru. 5 Na strukturę kapitału mają wpływ także czynniki o charakterze gospodarczym. Do najważniejszych należą: zmienność popytu im bardziej stabilna sprzedaż, tym ryzyko prowadzenia działalności mniejsze, zmienność cen sprzedaży im większa zmienność cen na rynkach, tym firmy są bardziej narażone na ryzyko gospodarcze, zmienność cen nakładów im wyższa zmienność, tym większe wahania zysku netto, możliwość dostosowania cen do zmian cen produktów im większe możliwości dostosowywania cen wyrobów do zmian cen produktów, tym niższe ryzyko, zakres kosztów stałych, dźwignia operacyjna im niższy poziom kosztów stałych w kosztach całkowitych, tym mniejsze ryzyko. 6 Cele kształtowania struktury kapitału muszą być zgodne z celami zarządzania przedsiębiorstwem. Wynika z tego konieczność wybory takiej struktury, która: maksymalizuje wartość rynkową przedsiębiorstwa, maksymalizuje rentowność kapitału własnego zaangażowanego w przedsiębiorstwie, możliwie najskuteczniej zapewnia zachowanie zdolności płatniczej, minimalizuje koszty działalności, możliwie najskuteczniej ogranicza ryzyko finansowe i operacyjne. 7 Finansowanie poszczególnych składników majątku można sklasyfikować: (tab.1): a) ze względu na źródło pochodzenia kapitału: kapitał własny, kapitał obcy, b) ze względu na dostęp do kapitału: finansowanie zewnętrzne, 5 Janasz K. Determinanty struktury kapitału w przedsiębiorstwie. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 21. Uniwersytet Szczeciński. Szczecin 2002. 6 Gawrońska Z.: Wpływ struktury op.cit. 7 Adamczyk A., Iwin-Garzyńska J.: Wybrane zagadnienia finansów przedsiębiorstw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2009. 9
długoterminowe. 8 Tabela 1 finansowanie wewnętrzne, c) ze względu na okres wykorzystania kapitału: krótkoterminowe, Źródła finansowania działalności gospodarczej Kapitał własny Kapitał obcy Wewnętrzne Zewnętrzne Długoterminowe Krótkoterminowe Wkład właścicieli Pozyskanie nowego udziałowca Kredyty Kredyty handlowe (kredyt kupiecki) (inwestora) Zysk netto Dopłaty wspólników Leasing Faktoring pozostawiony w firmie Amortyzacja Emisja akcji Forfaiting Pożyczka z sektora Pożyczki od rodziny, znajomych Venture Capital Franchising Emisja obligacji Dotacje i subwencje Poręczenia kredytowe Źródło: Źródła finansowania działalności gospodarczej i montaż finansowy. Fundacja Edukacji Europejskiej. Wałbrzych 2006. pozabankowego Krótkoterminowe papiery dłużne Ze względu na źródło pochodzenia kapitału, kapitał dzieli się na własny i obcy. Podstawową różnicą jest to, że kapitał własny pochodzi od samego przedsiębiorstwa lub od jego akcjonariuszy bądź udziałowców, w przeciwieństwie do kapitału obcego pozyskiwanego z zewnątrz, z otoczenia w którym działa dane przedsiębiorstwo. Podstawową cechą kapitału obcego jest jego czasowy charakter, tzn. wierzyciele oddają do dyspozycji kapitał na z góry określony czas (tab.2). Ponadto uzgodnieniu podlega też cel na który kapitał ten zostanie przeznaczony, determinując tym samym poziom ryzyka jaki są w stanie podjąć wierzyciele. Dla możliwości oceny tego ryzyka, właściciele kapitału obcego chcą mieć wgląd we wszystkie dokumenty przedsiębiorstwa, gdzie są w stanie zaczerpnąć szczegółowych informacji. W związku z tym, spółki decydujące się na finansowanie długiem, muszą się liczyć z obowiązkiem cyklicznej wypłaty rat lub odsetek, a w przypadku obligacji także zapłaty nominalnej wartości obligacji w dniu ich zapadalności. Tabela 2 8 Skowronek-Mielczarek A.: Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania. C.H. Beck. Warszawa 2005. 10
Charakterystyka kapitału własnego i obcego Kryterium Kapitał własny Kapitał obcy Termin zwrotu Nieokreślony termin zwrotu Określony termin zwrotu Ryzyko dawców kapitału Wysokie Niższe niż przy kapitale własnym Kontrola działalności przez dawców kapitału Koszt kapitału a koszt uzyskania przychodu Znaczna Nie stanowią kosztów uzyskania przychodów Umiarkowana Zazwyczaj stanowią koszt uzyskania przychodów Cel użycia kapitału Dowolny cel użycia kapitału Nie może być wykorzystany w dowolnym celu przez podmiot Prawo do zarządzana firmą Prawo własności podmiotumożliwość wpływu na zarządzanie firmą Brak prawa podejmowania decyzji dotyczących prowadzenia firmy Źródło: Gos W.: Kapitał oraz finansowanie działalności gospodarczej. Difin. Warszawa 2012. Do źródeł obcego finansowania przedsiębiorstwo sięga wtedy, gdy źródła własne są wyczerpane bądź trudne do wykorzystania lub kiedy finansowanie obce jest w danej sytuacji korzystniejsze np. potrzebne jest ona na krótki okres, a kapitały własne maja z reguły charakter długoterminowy. 9 Zaciągnie zobowiązań jest traktowane często jako ostateczność. Jednak w wielu sytuacjach zalety takiego finansowania skłaniają do jego wyboru. Zaletą takiego finansowania jest to, że wysokość kapitału obcego można z większą swobodą dostosowywać do wahających się potrzeb, a dawca zewnętrzny kapitału nie ma wpływu na podejmowane decyzje w przedsiębiorstwie i nie uczestniczy w podziale jego efektów finansowych. Są jednak i ujemne strony takiego finansowania, jak np. wzrost kosztów z tytułu odsetek płaconych za pożyczony kapitał, konieczność udzielenia gwarancji i zabezpieczeń dla wierzycieli czy zmniejszenie komfortu przedsiębiorstwa z zakresie bezpieczeństwa finansowego. W odróżnieniu od kapitału własnego kapitał obcy pełni jedynie funkcje roboczą, a zbyt wysoki jego poziom może zniechęcić jego potencjalnych wierzycieli do zaangażowania swoich kapitałów w przedsiębiorstwie. Niewątpliwą przewagą 9 Duliniec A.: Finansowanie przedsiębiorstwa. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2011. 11
kapitału obcego nad własnym jest fakt, iż jest on traktowany w sposób preferencyjny przez przepisy podatkowe, które pozwalają zaliczyć odsetki w koszty uzyskania przychodów, a w konsekwencji zmniejszyć poziom obciążeń podatkiem dochodowym. Warto także podkreślić, że taki podział źródeł finansowania ze względu na swoją wielokryteryjność, nie jest podziałem całkowicie ostrym. Coraz częściej przedsiębiorstwa korzystają ze źródeł finansowania, będących rezultatem procesu tworzenia innowacji finansowych. Źródła te posiadają zarówno cechy kapitału własnego jak i obcego i dlatego są określane mianem kapitału hybrydowego. 10 W kapitale obcym jako źródle finansowania można wyróżnić źródła komercyjne (twarde) oraz źródła miękkie jako inicjatywy państwa. Do pierwszej grupy należeć będą kredyty bankowe, kredyty handlowe, kupieckie, rozliczenia za pomocą weksli i kompensaty zadłużenia, fundusze pożyczkowe, formy sprzedaży ratalnej, factoring, leasing, emisja dłużnych papierów wartościowych czy franczyzna. Do inicjatyw państwa natomiast należeć będą dotacje i subwencje, poręczenia kredytowe, środki z funduszy pomocowych czy dopłaty do kredytów. 11 Za wewnętrzne źródła finansowania firm, można uznać wszystkie sposoby, które nie będą angażować kapitału osób trzecich czyli poza właścicielami firmy. Gdy uwzględnimy firmy posiadające osobowość prawną, za wewnętrzne źródła uznać można środki wypracowane przez firmę w trakcie jej działalności. 12 Przedsiębiorstwa przy pokrywaniu własnych wydatków pieniężnych związanych z działalnością bieżącą i rozwojową, najczęściej używają własnych środków finansowych, których źródła znajdują się wewnątrz przedsiębiorstwa. Pokrywanie wydatków z funduszy własnych określa się terminem samofinansowania przedsiębiorstwa (jest ona możliwa tylko, wówczas gdy przedsiębiorstwo generuje wystarczający zysk). Jednak każda taka decyzja wiąże się z ryzykiem i możliwością zachwiana płynności i równowagi finansowej. Dlatego też przedsiębiorstwo przy wyborze określonego źródła wewnętrznego finansowania musi taką decyzję poprzedzić dokładnymi analizami ekonomiczno-finansowymi, aby uniknąć sytuacji, w której sytuacja finansowa przedsiębiorstwa może zostać zachwiana. Wybór wewnętrznych źródeł 10 Gos W.: Kapitał oraz finansowanie działalności gospodarczej. Difin. Warszawa 2012. 11 Molo M., Biegówka M.: Przegląd dostępnych źródeł finansowania działalności gospodarczej oraz ocena ich atrakcyjności [w:] Finansowane małych i średnich przedsiębiorstw. Polska Fundacja Promocji i Rozwoju. Warszawa 2000. 12 Ibidem 12
pozyskiwania kapitału, bardzo często zależy od przyjętego stanowiska danego przedsiębiorstwa wobec ryzyka rynkowego w aspekcie konkurencji jak i oceny własnej pozycji na rynku. Fundusze i kapitały stanowiące wewnętrzne źródło finansowania przedsiębiorstwa maja ograniczone rozmiary i zazwyczaj nie wystarczają do sfinansowania wszystkich potrzeb związanych z działalnością gospodarcza danego przedsiębiorstwa, dlatego też niezbędne jest szukanie innych źródeł finansowania na zewnątrz. 13 Źródła zewnętrzne jak sama nazwa wskazuje pochodzą z zewnątrz organizacji tj. od banków, inwestorów czy dostawców przedsiębiorstwa. Finansowanie zewnętrzne można określić jako finansowanie pożyczonym kapitałem nienależącym do przedsiębiorstwa. Kapitał jest dostarczany przez wierzycieli, którzy nie stają się tym samym właścicielami, a jedynie przez określony czas przedsiębiorstwo jest ich dłużnikiem. Prawidłowe zarządzanie wewnętrznymi i zewnętrznymi źródłami finansowania działalności przedsiębiorstwa przyczynia się do prawidłowego działania danego przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji, a jednocześnie stwarza możliwość rozwoju przedsiębiorstw. W przypadku finansowania wewnętrznego jedynym kosztem jaki ponoszą właściciele, jest tzn. koszt alternatywny czyli utraconych możliwości, wynikający z ewentualnej odmiennej alokacji zasobów. Z kolei przy finansowaniu zewnętrznym kosztem będzie stopa zwrotu, jakiej oczekuje podmiot udostępniający środki finansowe. 14 13 Skowronek-Mielczarek A.: Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania. C.H. Beck. Warszawa 2005. 14 Gos W.: Kapitał oraz finansowanie działalności gospodarczej. Difin. Warszawa 2012. 13
ryzykiem i spodziewa się od nich osiągnięcia ponadprzeciętnego zysku. 15 Tabela 3 2. Venture Capital jako alternatywna forma finansowania Venture Capital (kapitał ryzyka) jest jednym ze specyficznych źródeł pozyskiwania średnioterminowego lub długoterminowego kapitału własnego firmy. Kapitał ryzyka ma charakter udziałowy, inwestowany w przedsiębiorstwa, których akcje nie są przedmiotem obrotu na giełdzie papierów wartościowych. Kapitał ten inwestowany jest w przedsięwzięcia innowacyjne, które związane są z dużym Cechy Venture Capital Jest alternatywą dla tradycyjnych form finansowania, np. kredytów bankowych, ale także giełdy VC to nie tylko kapitał w postaci środków finansowych, ale także kapitał intelektualny (doświadczeni mentorzy biznesowi, profesjonalna pomoc w zarządzaniu, know-how, kontakty biznesowe) Oczekiwaniom na duże, ponadprzeciętne zyski rzędu 30-50% w skali roku towarzyszy wysokie, ponadprzeciętne ryzyko związane z upadkiem innowacyjnego projektu VC to stabilne finansowanie w perspektywie średniookresowej (3-7 lat), które pozwala twórcom innowacyjnego pomysłu rozwijać go i doskonalić bez presji na osiągniecie natychmiastowego zysku VC nie wiąże się z obciążeniami typowymi dla kredytów bankowych (odsetki, marże, prowizje, ukryte opłaty) Wejście VC do młodej innowacyjnej firmy wzmacnia jej wiarygodność Źródło: Opracowanie własne na podstawie Głodek Z.: Ekonomia i zarządzanie. Zarządzanie finansami przedsiębiorstw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2004. Venture capital odnosi się przede wszystkim do przedsiębiorstw nowych, mających szansę szybkiego rozwoju, dla których barierą jest brak posiadania kapitału. Pozyskanie funduszy dla tych przedsiębiorstw poprzez np. zaciągnięcie kredytu jest niemożliwe ze względu na wysokie oprocentowanie, brak odpowiedniej wysokości aktywów oraz nieposiadanie odpowiedniego wyniku finansowego, który mógłby stanowić zabezpieczenie długu. Przedsiębiorstwa te nie mają również szansy pozyskania kapitału na giełdzie poprzez emisję i sprzedaż akcji ze względu na skomplikowane procedury z tym związane oraz wysokie koszty. 16 Przedmiotem zainteresowania funduszy venture capital mogą też być firmy znajdujące się w 15 Głodek Z.: Ekonomia i zarządzanie. Zarządzanie finansami przedsiębiorstw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2004. 16 Ibidem 14
trudnej sytuacji finansowej, jeśli dysponują one realistycznym programem, który odnosi się do tego, iż po dofinansowaniu firmy te odzyskają wiarygodność płatniczą oraz szanse szybkiego wzrostu, która umożliwi znaczne zwiększenie wartości przedsiębiorstwa. 17 Kapitał ryzyka dostarczany jest przez różne podmioty (firmy doradcze, instytucje finansowe, jednostki gospodarcze, agendy rządowe itd.), najczęściej poprzez zakup akcji lub udziałów przedsiębiorstwa. Podmioty te powiększają w ten sposób kapitał własny przedsiębiorstwa oraz nabywają tym samym określone prawa majątkowe. Celem kapitałodawcy jest uzyskanie znacznego wzrostu wartości spółki w dłuższym okresie i osiągnięcie związanego z tym zysku. Inwestor oferując kapitał ryzyka zakłada, że wartość firmy będzie rosła do oczekiwanej przez niego wartości, a po osiągnięciu ustalonego progu wycofa on zainwestowany kapitał i zrealizuje swój zysk sprzedając posiadane akcje bądź udziały. W wyniku tego typu podejścia inwestor venture capital często akceptuje początkowe straty, wynikające z konieczności dokonania niezbędnych inwestycji rozwojowych. Istotny jest również fakt, iż podmioty dostarczające kapitał ryzyka współuczestniczą w zarządzaniu przedsiębiorstwem, które zasilane jest przez ich kapitał. Zarządzanie te może mieć rozmaite formy, począwszy od intensywnego strategicznego doradztwa, kończąc na pełnym przejęciu kierownictwa nad firmą (rys.1). 18 Inwestorzy funduszy venture capital, którzy liczą na wysoką stopę zwrotu, przed wybraniem firmy dokonują starannej selekcji różnych projektów, aby zminimalizować towarzyszące temu ryzyko. Koncentrują oni swoją uwagę przede wszystkim na spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością oraz na spółkach akcyjnych, których akcje nie są przedmiotem publicznego obrotu. Często zdarza się tak, iż w końcowym etapie, który poprzedza wycofanie się funduszu z inwestycji, dochodzi do przekształcenia spółki w publiczną, a nawet wprowadzone zostają jej akcje na giełdę. 19 17 Bień W.: Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa. Difin. Warszawa 2005. 18 Głodek Z.: Ekonomia i zarządzanie op.cit. 19 Pomykalski P:. Finansowanie Venture Capital. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej nr 726. Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu. Wrocław 1996. 15
Fundusz Venture Capital cel: inwestowanie w ryzykowne projekty, dające szanse wysokiej stopy zwrotu Poszukiwanie Udziałowców funduszu Atrakcyjnych udziałowców Decyzja o wyborze projektu Wniesienie kapitału do spółki Udział we władzach spółki i pomoc w jej funkcjonowaniu Wyjście ze spółki: sprzedaż akcji (udziałów) innym inwestorom Wypłata zysku udziałowcom Rys. 1. Istota funduszy Venture Capital Źródło: Bień W.: Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa. Difin. Warszawa 2005. Nie zawsze lokaty funduszu venture capital przynoszą należyty zysk. Zdarza się tak, że niekiedy dochodzi nawet do całkowitej utraty środków zainwestowanych w ryzykowne przedsięwzięcie. Jednak w razie powodzenia osiągnięte zyski mogą z nadwyżka pokryć straty poniesione straty z tytułu inwestycji w innych spółkach). 20 Z punktu widzenia zakresu finansowania przedsięwzięcia przy pomocy venture capital można wyróżnić następujące jego rodzaje: kapitał inicjujący, który służy do sfinansowania przedsięwzięcia na etapie jego idei, kapitał na uruchomienie służący do rozpoczęcia określonej działalności, 20 Bień W.: Zarządzanie finansami op.cit. 16
kapitał na osiągnięcie pożądanego poziomu rentowności, kapitał na sfinansowanie fuzji przedsiębiorstw lub emisji akcji, kapitał na sfinansowanie ekspansji firmy, kapitał na sfinansowanie przejęcia firmy przez grupę menedżerów, kapitał na ratowanie firmy przed upadłością. Venture capital możemy również dzielić ze względu na finansowanie poszczególnych stadiów rozwoju przedsięwzięcia. Wyróżniamy tutaj kapitał ryzyka na sfinansowanie całego przedsiębiorstwa, aż do momentu osiągnięcia pożądanego zysku oraz venture capital na sfinansowanie poszczególnych etapów przedsięwzięcia. 21 Ze względu na strukturę środków dostarczanych przez firmę venture capital możemy mówić o portfelu środków, który obejmuje m.in.: kapitał akcyjny bądź udziałowy, zakup obligacji przedsiębiorstwa, pożyczkę pod zastaw aktywów rzeczowych, leasing maszyn i urządzeń. Środki finansowe w postaci venture capital mogą być gromadzone w dwojaki sposób: bezpośredni lub pośredni. Sposób bezpośredni polega na tym, iż udziały w przedsiębiorstwie kupowane są bezpośrednio przez samych kapitałodawców. Odnosi się on najczęściej do małych i średnich przedsiębiorstw oraz do wstępnych faz ich rozwoju. Jeśli występuje w kolejnych fazach rozwoju, to ma już dużo mniejsze znaczenie. Kapitał gromadzony przez pojedyncze osoby jest z reguły niewielki w relacji do potrzeb finansowych przedsiębiorstwa. Sposób pośredni polega natomiast na tym, ze inwestycje dokonywane są za pomocą specjalnie powołanych funduszy venture capital. Po stronie pasywów funduszu znajdują się środki wypłacane przez jego udziałowców, a po stronie aktywów udziały w przedsiębiorstwach kupione za te środki. Fundusze tego typu mogą odnosić się do konkretnego projektu 21 Michalak A.: Kapitał wysokiego ryzyka w finansowaniu w przedsiębiorstwie. Szkoła Główna Handlowa. Z: 109. Warszawa 2001. 17
inwestycyjnego lub przedsiębiorstwa, występuje wtedy mała liczba inwestorów. Współcześnie dominuje tworzenie funduszy venture capital nienastawionych na konkretne firmy, lecz finansujących rożne projekty, branże oraz fazy rozwoju przedsiębiorstw. 22 Fundusze venture capital można podzielić według różnych kryteriów. Jeśli chodzi o cel działania można wyróżnić fundusze nastawione na szybkie zyski i dochody z udziałów w przedsiębiorstwach oraz fundusze których dochód nie jest głównym celem. Z punktu widzenia przedmiotowego zakresu działania wyróżniamy fundusze uniwersalne (odnośnie branży, fazy rozwoju i rodzaju przedsiębiorstwa) i wyspecjalizowane tylko w wybranych typach przedsiębiorstw i branżach. Ze względu na zakres terytorialny wyróżniamy takie fundusze jak: regionalne, ponadregionalne, międzynarodowe. Natomiast ze względu na sposób w jaki gromadzone jest kapitał wyróżniamy fundusze otwarte i zamknięte. Fundusze otwarte to takie, które gromadzą kapitał poprzez sprzedaż jednostek uczestnictwa na rynku finansowym, a ich liczba jest niczym nielimitowana. Fundusze zamknięte polegają zaś na tym, że liczba jednostek jest stała i powoływane są one zazwyczaj na jakiś określony czas (POMYKALSKI 1996). Za pomocą kapitału ryzyka można finansować różne etapy realizacji przedsięwzięcia: I Etap (Seed).W pierwszej fazie wymagane środki finansowe są stosunkowo niewielkie i zazwyczaj mają pokryć jedynie podstawowe koszty związane z założeniem firmy, a także podstawowe badania rynkowe i analizy, tworzenie pierwszego biznes planu i modelu finansowego. Na tym etapie wymagane środki finansowe wyniosą nie mniej niż 2,5-3 tysiąca złotych, czyli tyle ile wynosi minimalny koszt założenia spółki z o.o. oraz opłat rejestracyjnych. Dodatkowe koszty są uzależnione od tego, co realizuje przedsiębiorca 22 Grzegorczyk W.: Finansowanie strategii marketingowych. Oficyna Wydawnicza Branta. Bydgoszcz- Łódź 2003. 18
samodzielnie, a co zostanie zlecone na zewnątrz. Niemożliwe jest uzyskanie przez przedsiębiorcę kredytu bankowego, bardzo trudne pozyskanie Funduszu Venture Capital, trudne - Anioła Biznesu. Dla przeciętnego inwestora Venture Capital inwestowanie w tej fazie rozwoju przedsiębiorstwa stanowi duże ryzyko, ale decydują przede wszystkim w tym przypadku wysokie koszty realizacji inwestycji. Finansowanie przedsięwzięcia w tej fazie jest zazwyczaj mieszanką bootstrappingu oraz 2F/3F. Bootstrapping to rozpoczynanie projektu biznesowego bez wydzielonego na ten cel kapitału w postaci finansowania zewnętrznego (inwestor lub kredyt bankowy). Przedsiębiorca pozyskuje kapitał ze swoich zasobów "wewnętrznych", np. prywatna linia kredytowa w banku, obciążenie karty kredytowej, zaciągnięcie pożyczki konsumpcyjnej, zaciągnięcie kredytu pod zastaw nieobciążonej lub częściowo obciążonej hipoteki. 2F to angielski skrót od dwóch słów: "Friends, Family", czyli "Przyjaciele, Rodzina". Źródłem finansowania są ludzie, którzy ufają przedsiębiorcy i zazwyczaj nie kierują się motywami ekonomicznymi. Często inwestorami są również ludzie, których znamy, ale, których przekonuje sam pomysł przedsiębiorcy. Od przedsiębiorcy nikt nie wymaga szczegółowego biznes planu czy modelu finansowego. Określa się ich jako "Fans", a czasem bardziej złośliwie jako "Fools", czyli Głupcy (wtedy mówi się o 3F, czyli "Friends, Family, Fools", czyli "Przyjaciele, Rodzina, Głupcy" lub też w formie łagodniejszej "Friends, Family, Fans". Najczęściej są to ludzie, których stać na niewielkie inwestycje. Tego typu inwestycje to inwestycje kapitałowe lub pożyczki. Najczęściej jednak, ze względu na dawcę, kapitał ma cechy udziałów uprzywilejowanych i przedsiębiorca musi się liczyć ze zwrotem takiego kapitału w razie porażki. Pożyczki natomiast mają charakter niskooprocentowanych lub nieoprocentowanych "obligacji zamiennych na udziały / akcje" w przypadku sukcesu. Tego typu inwestycje są zazwyczaj realizowane nieformalnie, a samo formalizowanie ma zazwyczaj miejsce w razie postępującego sukcesu przedsięwzięcia (np. pozyskanie inwestorów zewnętrznych). Warto jednak traktować ich jako inwestorów w przedsięwzięciu i informować o tym co się dzieje w projekcie. Pozyskanie finansowania w tej fazie tworzy bazę (przede wszystkim przedsiębiorca powinien mieć już biznes plan) do kolejnych działań (głównie chodzi tu o pozyskanie inwestorów zewnętrznych i budowę zespołu). 19
II Etap (Start Up). W tej fazie finansowanie jest udzielane przedsiębiorstwu, które ma już zakończone badania rynkowe, biznes plan, zespół, ale nie ma jeszcze produktu. Finansowanie ma więc na celu zakończenie procesu tworzenia produktu i pierwsze działania marketingowe. Przedsiębiorstwo może już osiągać nieznaczne przychody, ale nie zysk. Finansującym w tej fazie rozwoju przedsiębiorstwa może być ktoś z 3F, tj. zamożny członek rodziny lub przyjaciel, lecz jednak jest to zazwyczaj Anioł Biznesu (Business Angel lub Angel Investor), rzadko Fundusz Venture Capital. Anioł Biznesu będzie inwestował samodzielnie albo też z innymi Aniołami. Anioł Biznesu będzie oczekiwał dobrze przygotowanego biznes planu oraz modelu finansowego. Inwestycja będzie miała charakter albo inwestycji kapitałowej lub też pożyczki konwertowanej na kapitał. W Polsce będzie to inwestycja w kwocie od kilkuset tysięcy do jednego miliona złotych. III Etap (wczesny rozwój). W tej fazie rozwoju przedsiębiorstwo zazwyczaj ma już produkt, który jest gotowy do wejścia na rynek. Finansowanie ma zainicjować produkcję i sprzedaż produktu czy usługi na skalę masową. Przedsiębiorstwo w tej fazie najprawdopodobniej nie będzie wykazywać zysku. W tej fazie inwestorem będzie konsorcjum Aniołów Biznesu i / lub Fundusze Venture Capital. Inwestycja będzie miała charakter kapitałowy (udziały lub akcje), często o charakterze uprzywilejowanym. Inwestorzy będą oczekiwali bardzo szczegółowego biznes planu i zaawansowanego modelu finansowego, a bardzo często niezależnej wyceny i memorandum inwestycyjnego. Wielkość inwestycji w tej fazie wyniesie co najmniej jeden milion złotych, ale najczęściej będzie to kilka milionów złotych. Na tym etapie może nastąpić zmiana formy prowadzenia działalności ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w spółkę akcyjną. IV Etap (wzrost i ekspansja). W fazie ekspansji przedsiębiorstwo już sprzedaje swoje produkty i usługi. Konieczne staje się pozyskanie kapitału pracującego w celu np. finansowania zakupu zapasów, produktów, ich wytworzenia oraz finansowania sprzedaży. Przedsiębiorstwo będzie także rozbudowywać zespół zarządzający. Przedsiębiorstwo w tej fazie rozwoju może nadal nie wykazywać zysku, ale najczęściej tak nie jest. Typowym inwestorem w tej 20
fazie będzie fundusz Venture Capital. Wielkość inwestycji w tej fazie wyniesie co najmniej klika milionów złotych. 23 Fundusze typu venture capital znane są już od blisko 200 lat (za pierwszą instytucję zajmującą się alokacją kapitału w przedsiębiorstwach w celu ich rozwoju uznaje się spółkę utworzoną w 1822 r. w Belgii przez Societe Generale), ale dynamiczny rozwój tej formuły inwestowania nastąpił w Stanach Zjednoczonych, gdzie w połowie XIX wieku zaczęło powstawać wiele nowych i ryzykownych branż, które wymagały doinwestowania. Jednocześnie w okresie tym powstawały wielkie prywatne fortuny, których właściciele poszukiwali możliwości pomnażania kapitału. Zderzenie się tych tendencji stworzyło doskonałe warunki do rozwoju różnego rodzaju instrumentów finansowych. W Polsce fundusze inwestycji bezpośrednich w postaci kapitału ryzyka pojawiły się na początku lat dziewięćdziesiątych. Na ich kapitał składały się przede wszystkim środki pomocowe rządu USA. Funduszami tymi zarządzała spółka Enterprise Investors. Wkrótce swoje środki zaczęły powierzać jej także zagraniczne instytucje finansowe: banki, fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe oraz osoby prywatne. Fundusz ten zainwestował do 2002 roku ok. 700 000 000 USD i stał się tym samym jednym z największych zagranicznych inwestorów i największą grupą funduszy typu venture capital w Polsce i całym regionie Europy Środkowo- Wschodniej. Z czasem powstały nowe firmy zarządzające, często będące przedstawicielstwami renomowanych banków inwestycyjnych. W 2002r. do największych grup funduszy venture capital na polskim rynku zaliczały się: Enterprise Investors, Innova Capital i Aig New Europe oraz Advent i DKB. 24 3. Social Venture Capital jako źródło finansowania podmiotów sektora ekonomii społecznej 23 Kornasiewicz A.: Venture Capital w krajach rozwiniętych i w Polsce. CeDeWu. Warszawa 2004. 24 Witul A.: Pieniądze Wuja Sama. Business Week. Nr 6 2002. 21
Social Venture Capital (SVC) jest jedną z form Venture Capital, kierowaną doprzedsiębiorstw uznawanych za społecznie i ekologicznie odpowiedzialne. Inwestycje te z jednej strony mają na celu zapewnienie atrakcyjnych zysków dla inwestorów, zaś z drugiej strony mają na celu umożliwienie rozwoju na rynku przedsiębiorstwom zorientowanym na kwestie czysto społeczne i środowiskowe. Jest więc to kapitał, który jestwykorzystywany do finansowania rozruchu i finansowania działalności firm, które odznaczają się silnym oddziaływaniem prospołecznym. Firmy otrzymujące SVC stosują zazwyczaj procesy produkcyjne, które pozwalają na uniknięcietworzenia dużej ilości odpadów, często korzystają z materiałów istniejących do wytwarzania nowych produktów, by pozostawić możliwie jak najmniejszy ślad w środowisku naturalnym. 25 W gospodarce rynkowej na przeciwnych biegunach znajdują się przedsiębiorstwa szukające wyłącznie zysków finansowych (tradycyjny biznes) oraz przedsiębiorstwa charytatywne nastawione na czysty zysk społeczny (rys.2). Firmy finansowane z dotacji Non-Profit Firmy generujące dochód Non-Profit Przedsiębi orstwa społeczne Celowe przedsiębiorstwa społeczne (SPBs) Tradycyjny biznes Społeczny (sektor charytatywny) ZWROT Finansowy (sektor komercyjny) Rys. 2. Istota Social Venture Źródło: Golden K., Hewitt A.: Social Entrepreneurship. MaRS Discovery District. 2009. Pomiędzy skrajnymi końcami znajduje się sektor gospodarki społecznej, który tworzy tzn. wartość mieszaną czyli valueblended. Są to przedsiębiorstwa powstałe z połączenia ducha przedsiębiorczości i tradycyjnych zasad biznesowych w celu osiągnięcia zwrotu o charakterze zarówno finansowym jak i społecznym oraz środowiskowym. W literaturze jest to często określane jako tzw. triplebottomline - ludzie, zysk, planeta (rys.3). 25 Golden K., Hewitt A.: Social Entrepreneurship. MaRS Discovery District. 2009. 22
Rys. 3. The triple bottom line (TBL) - ludzie, zysk, planeta (SEE). Źródło: http://www.insightassociate.com/sustainability.html Pojęcie te zostało po raz pierwszy użyte w 1994 roku przez Johna Elkingtona. Wg niego firmy powinny przygotowywać trzy różne (i oddzielne) tzw. bottom lines, tj.: zysk (economic)- tradycyjna "bottomline"; ludzie(social) stopień odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa w całej swojej działalności; planeta(environment) - stopień odpowiedzialności środowiskowej. Oznacza to uwzględnienie w działalności firmy nie tylko zysku, ale również czynników środowiskowych i społecznych w takim samym stopniu jak wyników finansowych. Wg Elkingtonatylko firma, która bierze pod uwagę TBL uwzględnia pełny koszt prowadzenia działalności gospodarczej. 26 Socialventuresmogą występować w gospodarce w dwóch formach - jako Social Enterprise - przedsiębiorstwa społecznez sektora non-profit lub SocialPurpose Bussines czyli tzw.celowe przedsiębiorstwa społeczne z sektora for-profit. Przedsiębiorstwa społeczne (SE) określane są przede wszystkim jako firmy utworzone do celów społecznych, które wszystkie wyprodukowane nadwyżki inwestują głównie w ten sam początkowy cel, a nie są napędzane przez potrzebę maksymalizacji zysku dla akcjonariuszy i właścicieli. Różnica w stosunku do tradycyjnych przedsiębiorstw jest taka, że cele społeczne i środowiskowe są niezwykle istotne dla tych przedsiębiorstw, a osiągane zyski są reinwestowane w celu osiągnięcia tych celów.dobrze znanymi przykładami przedsiębiorstw społecznych jest Eden Project, Big Issue i The Phone Co-op.. Przedsiębiorstwa społeczne działają w niemal każdej branży, od opieki zdrowotnej i społecznej, energii 26 http://www.prsupport.net.pl/index.php/o-zrcsr 23
odnawialnej, handlu detalicznego do recyklingu, zatrudnienia, sportu czy edukacji. Cokolwiek robią, robią to inaczej niż typowe przedsiębiorstwa zajmujące się działalnością gospodarczą, ponieważ kierują się one misją społeczną i ochroną środowiska. Skoncentrowane są na społeczności, której służą 27. Przedsiębiorstwa społeczne (SE) to organizacje, która stosują strategię handlową w celu zmaksymalizowania poprawy poziomu życia ludności i dobrego stanu środowiska naturalnego, a nie zmaksymalizowania zysków dla zewnętrznych udziałowców.przedsiębiorstwa społeczne skonstruowane są jako non-profit, przybierając formę spółdzielni, organizacji wzajemnej, firmy społecznej lub organizacji charytatywnej. Mogą one mieć różną strukturę czy rozmiary, od małych przedsiębiorstw do dużych firm krajowych lub międzynarodowych. Jednak zawsze muszą spełniać kilka warunków: reinwestować swoje zyski, finansować swą działalność w głównej mierze z generowanych przez siebie zysków, a nie z darowizn czy dotacji, mieć wyraźną społeczną i środowiskową misję, określoną w dokumentach regulujących. Celowe przedsiębiorstwa społeczne (SPBs) są przedsiębiorstwami komercyjnymi for-profit, nastawionymi na realizację celów społecznych.firmy te działają w takich branżach jak np.:czyste technologie, zdrowie, edukacja, finanse i mikro-finanse. Kluczową różnicą między SPB i tradycyjnym biznesem jest ich społeczna misja, która jest podstawą ich działalności.przedsiębiorstwa SPBs mają na celu więc osiągnięcie zarówno celu finansowego (zysku) jak i społecznego równocześnie. 28 Przykładem tego typu przedsiębiorstwa jest np. firma Icestone, dla której wysoki zysk z prowadzonej działalności jest równie ważny jak ochrona środowiska naturalnego i tworzenie wysokiej jakości produktów bezpiecznych dla środowiska. Podstawową barierą rozwoju przedsiębiorstw o nastawieniu pro-społecznym jest najczęściej brak środków finansowych. W obecnych realiach rynkowych, gdzie idee CSR (CorporateSocialResponsibility - Społecznej Odpowiedzialności Biznesu) są coraz szerzej upowszechniane, działalność przedsiębiorstw pro-społecznych 27 www.socialenterprisemark.org.uk/the-mark/what-is-social-enterprise/ 28 http://www.marsdd.com/articles/social-purpose-business-spb-models/ 24
coraz częściej zaczęła być wspomagana przez kapitał zewnętrzny - social venture capital. Social venture capital jest rozumiany jako forma filantropii społecznej i tzw. inwestowania impact. Pojęcie filantropii społecznej w tym przypadku oznacza gotowość do eksperymentowania i poszukiwania nowych rozwiązań, skoncentrowania się na wymiernych rezultatach, udzielania zarówno finansowego jak i intelektualnego wsparcia, finansowania na podstawie wielu lat (zwykle co najmniej 3 lat, średnio 5-7 lat), czy skoncentrowaniu się na budowaniu zdolności, a nie ogólnych programów 29. Inwestowanie impact lub inaczej wpływ inwestycyjny w odniesieniu do social venture capital jest inwestowaniem zaangażowanym społecznie lub po prostu inwestycją w społeczeństwo. Można powiedzieć, że jest to jedna ze strategii inwestycyjnych, polegająca na świadomym lokowaniu kapitału w projekty, które oprócz wyników finansowych, generują również zysk społeczny i środowiskowy. Inwestycje impact są inwestycjami w przedsiębiorstwa, organizację i fundusze, mające na celu wytworzenie mierzalnego wpływu społecznego i środowiskowego. Zobowiązanie do pomiaru pozytywnych społecznych efektów, na takich samych zasadach jak pomiar efektów finansowych jest niezbędnym elementem inwestowania Impact 30. Trzy główne obszary inwestycyjne funduszy socialventure capital to: 1. łagodzenie ludzkiego cierpienia finansowanie otrzymują organizacje działające na rzecz pomocy ludziom potrzebującym, np. walczące z ubóstwem, wspierające osoby chore, niepełnosprawne, sieroty, osoby społecznie wykluczone, organizacje działające na rzecz równego traktowania płci; 2. praca i edukacja - organizacje, których celem jest stymulowanie rozwoju i pomoc w ochronie egzystencji, np. innowacyjne koncepcje edukacyjne, alternatywne metody nauczania, kształcenie kadry pedagogicznej, usługi pośrednictwa pracy dla grup zmarginalizowanych oraz wspieranie regionów o słabym stopniu rozwoju; 3. tworzenie i gromadzenie środków trwałych niezbędnych do zachowania życia - organizacje, które kierują się ideą zrównoważonego rozwojudotyczy to np. wykorzystywania energii odnawialnej, źródeł energii o dużej efektywności, 29 http://en.wikipedia.org/wiki/social_venture_capital/ 30 www.ekonomiaspoleczna.pl 25
zrównoważonego rolnictwa, ekologii, ochrony środowiska i ochrony gatunków 31. Społeczne fundusze podwyższonego ryzyka można podzielić na trzy kategorie (rodzaje). Pierwszą z nich jest fundusz regionalny (regional fund), skoncentrowany na zastosowaniu modelu społecznego kapitału do rozwoju regionalnego, który prowadzony jest najczęściej przez instytucje rządowe lub przez konkretnych ludzi zaangażowanych we wspieranie swojego regionu. Tego typu fundusz jest zazwyczaj częścią długoterminowej strategii kompleksowego wspierania przedsięwzięć w regionieo charakterze społecznym. Drugi rodzaj to tzw. fundusze sector-specific. Często są one wspierane przez programy zwolnień i ulg podatkowych. Mogą być one wspierane przez podatkowe strategie motywacyjne oraz wykorzystywane przez istniejące programy inwestycyjne. Fundusze te jak i inwestujący w nie, skupiają się na jednym lub kilku konkretnych sektorach zależnie od wielkości funduszu. Trzecim rodzajem są fundusze oportunistyczne (opportunistic fund). Fundusze te poszukują najlepszych przedsięwzięć z różnych sektorów gospodarki, będących na etapach rozwoju o udokumentowanym modelu biznesowym. W tym przypadku fundusze mają szeroką definicję przedsięwzięcia społecznego, w tym np. czystą technologię, czyfirmy któreprodukują, sprzedają lub rozpowszechniają produkcję ekologiczną.fundusze te mają obszerny zasięg geograficzny: krajowy kontynentalny globalny 32. Zdobywanie funduszy na rozwinięcie jakiejkolwiek działalności jest bardzo trudne, jeśli jednak przedsiębiorstwo potrzebuje funduszy na zaspokajanie potrzeb społecznych i ochrony środowiska, opcje finansowania są jeszcze mniejsze, ze względu na powszechne małe uznanie dla przedsiębiorców społecznych. Tradycyjni inwestorzy uważają takie przedsiębiorstwa za mało atrakcyjny wybór inwestycyjny. Według nich takie podmioty nie gwarantują dostatecznych perspektyw na zwrot przekazanych im pieniędzy. Takie podejście do firm jest znacznie częściej widoczne w krajach europejskich, w tym także w Polsce. Sytuacja w innych rejonach świata, z 31 www.socialventurefund.com/eng/social_venture_fund/investment_areas/ 32 http://socialfinance.ca/uploads/documents/mars_social_entrepreneurship_part_1_social_venture_finance 26
którymi chcemy konkurować, pokazuje, że może być inaczej. W Europie tylko 2% zasobów finansowych, jakimi dysponują przedsiębiorstwa społeczne pochodzi z kapitałów wysokiego ryzyka. W Stanach Zjednoczonych stanowią one aż 14%. Także średnia wielkość europejskich funduszy wysokiego ryzyka jest znacznie poniżej optymalnej wartości. O ile fundusze tego typu w USA dysponują aktywami o średniej wysokości 130 mln euro, to w Europie wskaźnik ten wynosi jedynie 60 mln euro 33. W Polsce sektor ekonomii społecznej utożsamiany jest zazwyczaj z szeroko rozumianym sektorem pozarządowym. Za sens jego istnienia uważa się zaspokajanie i wypełnianie potrzeb, których nie mogą wypełnić inne sektory. Podmioty tego sektora mogą występować na rynku w różnych formach prawnych, takich jak: organizacja pozarządowa, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ), Centrum Integracji Społecznej (CIS), Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW), spółdzielnia pracy, spółdzielnia socjalna, spółdzielnia inwalidów. Organizacja pozarządowa nie jest jednostką sektora finansów publicznych (biorąc pod uwagę przepisy o finansach publicznych). Nie działa w celu osiągnięcia zysku. Jest to osoba prawna lub jednostka nieposiadająca osobowości prawnej, która została utworzona na podstawie ustaw (w tym fundacje i stowarzyszenia). Organizacje pozarządowe mogą prowadzić działalność ekonomiczną m.in. w formie działalności gospodarczej, w formie działalności odpłatnej pożytku publicznego, zakładając spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, spółdzielnię socjalną, prowadząc zakład aktywności zawodowej, centrum integracji społecznej. Fundacje i stowarzyszenia mogą prowadzić wyodrębnioną działalność gospodarczą. Może być to działalność handlowa, usługowa czy też produkcyjna. Prowadzenie działalności gospodarczej przez te podmioty powinno służyć przede wszystkim realizacji ich celów statutowych. Podobnie zysk z działalności gospodarczej powinien służyć 33 www.ekonomiaspoleczna.pl 27
działalności statutowej i nie może być dzielony między pracowników, członków czy też fundatorów. Fundacje i stowarzyszenia mogą także prowadzić quasi działalność ekonomiczną w formie działalności odpłatnej pożytku publicznego. W tym przypadku organizacja pozarządowa pobiera za swoją działalność w sferze zadań publicznych wynagrodzenie, którego wysokość nie może przewyższać kosztów prowadzenia tej działalności, czyli nie może przynosić zysków. Działalnością odpłatną jest także sprzedaż towarów bądź usług wytwarzanych lub świadczonych przez osoby korzystające z działalności organizacji, w tym w zakresie rehabilitacji oraz przystosowania do pracy zawodowej osób niepełnosprawnych. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) jest spółką kapitałową. Zgodnie z Kodeksem spółek handlowych można założyć spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i spółkę akcyjną, nie tylko w celach zarobkowych, ale także w celach niezarobkowych. Spółki mogą być zakładane przez osoby fizyczne oraz osoby prawne, np. przez fundacje, stowarzyszenia. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, które nie działają w celu osiągnięcia zysku, całość dochodu przeznaczają na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich członków, udziałowców, akcjonariuszy, czy też pracowników, mogą prowadzić działalność pożytku publicznego oraz ubiegać się o przyznanie statusu organizacji pożytku publicznego. Zakład aktywności zawodowej to podmiot, w którym co najmniej 70% zatrudnionych to osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności lub wskazane grupy osób ze stopniem umiarkowanym. Zakład aktywności zapewnia zatrudnionym osobom niepełnosprawnym specjalistyczną opiekę medyczną oraz usługi rehabilitacyjne. Obok aktywizacji zawodowej jego celem jest przygotowanie do życia w otwartym środowisku. ZAZ-y mogą być tworzone przez organizacje pozarządowe, samorządy gminne i powiatowe, nie są samodzielnymi formami prawnymi, a jedynie organizacyjnie i finansowo wydzielonymi jednostkami, które uzyskują status zakładu aktywności zawodowej. Centrum integracji społecznej (CIS) jest instytucją realizującą integrację społeczną i zawodową osób wykluczonych społecznie, które znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestniczenie w życiu społecznym, zawodowym i rodzinnym. Uczestnikami zajęć w CIS mogą być: osoby bezdomne, uzależnione od alkoholu lub narkotyków, osoby chore psychicznie, długotrwale bezrobotne, opuszczające zakłady karne, uchodźcy, osoby niepełnosprawne. CIS-y mogą być tworzone przez wójta, burmistrza, 28