Egzamin 1.Warunkiem przystąpienia do egzaminu: zaliczenie ćwiczeń. 2.Egzamin: test 60 pytań (wyboru: a,b,c,d i otwarte) treść: ćwiczenia i wykłady minimum 60% punktów Literatura z ćwiczeń obowiązuje na egzaminie. Ocena końcowa to suma efektów studiowania przedmiotu na ćwiczeniach, na wykładzie i w ramach dodatkowej pracy własnej (czyli zaznajomienie się z literaturą dodatkową). Modele uwagi - podsumowanie model wczesnej selekcji (Broadbent, 1958) - informacja nieobjęta uwagą jest w całości odfiltrowywana na wczesny etapie przetwarzania model osłabiacza (Treisman, 1964) - informacja nieobjęta uwagą jest tłumiona na wczesny etapie przetwarzania model późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963) - wszystkie informacje są przetwarzane, odfiltrowywane są na późniejszych etapach przetwarzania teoria ładunku percepcyjnego (Lavie, 1995) - selekcja jest wczesna dla trudnych zadań i późna dla zadań łatwych literatura do wykładu o języku: rozdział 13. Język i mowa. W: Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2008). Psychologi poznawcza. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS, Wydawnictwo Naukowe PWN. Percepcja, język, myślenie Myślenie. Procesy kontroli wykonawczej. W 4 dr Łukasz Michalczyk
Wprowadzenie Teorie kontroli wykonawczej Zadania wykorzystywane do badania kontroli wykonawczej Definicja: Kontrola wykonawcza to procesy zarządzające (regulujące i kontrolujące) innymi procesami poznawczymi, w szczególności tymi, które są związane z wykonywaniem złożonych czynności. synonimy (koncepcje mniej lub bardziej zbieżne) procesy wykonawcze procesy zarządcze procesy kontroli wykonawczej procesy samokontroli uwaga wykonawcza (executive attention, Posner) uwaga poddana kontroli uwaga endogenna centralny system wykonawczy (CES; Baddeley, Hitch) nadzorczy system uwagowy (SAS; Norman, Shallice)
proste działanie proste działanie nie obrane ziemniaki OBIERANIE ZIEMNIAKÓW obrane ziemniaki złożone działanie (au gratin) OBIERANIE ZIEMNIAKÓW nie obrane ziemniaki OBIERANIE ZIEMNIAKÓW obrane ziemniaki złożone działanie (au gratin) POCIĄĆ NA PLASTERKI OBIERANIE ZIEMNIAKÓW GOTUJ 1 MIN POCIĄĆ NA PLASTERKI WŁÓŻ DO ŻAROODPORNEGO NACZYNIA na 30 min GOTUJ 1 MIN ZETRZYJ SER NA TARCE OBIERANIE ZIEMNIAKÓW obrane ziemniaki PLANOWANIE S złożone działanie NOŚĆ J CY (au gratin) EN (1) OBIERANIE ZIEMNIAKÓW (2) POCIĄĆ NA PLASTERKI SE KW ( ) MO GOTUJ 1 MIN UWAŻAJ, ŻEBY NIE PRZEGOTOWAĆ ZIEMNIAKÓW!!! EN W K E JN CY FUNKCJE WYKONAWCZE (1) IE AN OW R O NIT WŁÓŻ DO ŻAROODPORNEGO NACZYNIA na 30 min ZETRZYJ SER NA TARCE OBIERANIE ZIEMNIAKÓW obniż temperaturę do 160 stopni i czekaj aż ser się roztopi (~3 min) (2) POCIĄĆ NA PLASTERKI ( ) GOTUJ 1 MIN UWAŻAJ, ŻEBY NIE PRZEGOTOWAĆ ZIEMNIAKÓW!!! FUNKCJE WYKONAWCZE O ŚĆ ie) nie obrane ziemniaki złożone działanie (au gratin) ITO RO W I WA E (p rze LOZ NI rzu AD E tn oś ANI ć, h O am WO ow Ś an Ć proste działanie INFORMACJA ZWROTNA MO N WŁÓŻ DO ŻAROODPORNEGO NACZYNIA na 30 min ZETRZYJ SER NA TARCE obniż temperaturę do 160 stopni i czekaj aż ser się roztopi (~3 min)
główne funkcje wykonawcze uwaga wykonawcza: selekcjonowanie (przy użyciu uwagi) co ma być przetwarzane, aby osiągnąć cel. przerzutność: przenoszenie uwagi wykonawczej pomiędzy zadaniami hamowanie: ignorowanie informacji niezgodnych z zadaniem planowanie: szeregu czynności monitorowanie: sprawdzanie czy zadanie jest wykonywane poprawnie Dlaczego te czynności nazywa się wykonawczymi / zarządczymi? w korporacji człowiek na stanowisku CEO czyli Chief Executive Officer - zarządca, menager zarządza procesem wykonania zadania ale sam nie angażuje się w jego wykonanie a więc: procesy zarządcze są to procesy odrębne od innych, podstawowych procesów poznawczych, których działanie koordynują. Być może nie powinniśmy tłumaczyć na polski termin executive jako wykonawcze lecz jako zarządcze? Skąd pochodzi ta koncepcja? Model pamięci roboczej (Baddeley, Hitch, 1974) Centralny system zarządczy (CES) Skąd pochodzi ta koncepcja? Model pamięci roboczej (Baddeley, Hitch, 1974) Pętla fonologiczna Bufor epizodyczny Szkicownik wzrokowo-przestrzenny Funkcje CES to: przechowywanie, korygowanie, monitorowanie tego co w pamięci krótkotrwałej; regulowanie przepływu informacji
Dokładne określenie funkcji poznawczych zależy od podłoża teoretycznego: pamięć (robocza): przechowywanie, operowanie na / zarządzanie materiałem pamięciowym kontrola działania: zarządzanie procesami wykonania zadania neuroanatomia: funkcje określonych obszarów mózgu neuropsychologia: syndrom (behawioralny) określonego uszkodzenia mózgu Wprowadzenie Teorie kontroli wykonawczej Zadania wykorzystywane do badania kontroli wykonawczej np. dysexecutive syndrom - syndrom utraty zdolności samokontroli w efekcie uszkodzeń przedczołowych Teorie kontroli wykonawczej (a więc systemu zarządczego) Schematy Nadzorczy system uwagi (ang. Supervisory Attentional System, SAS) Norman, D.A, Shallice, T. (1980). Attention to action. Willed and automatic control of behavior. Technical Raport, University of California San Diego (przedrukowany w podręczniku Cognitive Neuroscience pod redakcją Gazzanigi w 2000 r) to wyuczone szeregi myśli i czynności powodują, że zachowanie jest specyficzne, zależne od sytuacji (tak jak skrypty) mają organizację hierarchiczną schematy na niższym poziomie (np. proste czynności) schematy na wyższym poziomie (np. rozwiązywanie problemów) istnieje ogromna, ale skończona ilość schematów wykonywane są wtedy, gdy ich aktywacja przekroczy próg pobudzenia mogą być aktywowane przez: bodźce percepcyjne (zewnętrznie) wcześniej wzbudzony schemat (wewnętrznie, np. poprzez skojarzenie) Donald Norman Tim Shallice potencjalna lokalizacja w mózgu: bardziej w tylnych częściach kory
Przykład schematu idąc do kuchni, widzisz brudne naczynia brudne naczynia to zewnętrzny bodziec uruchamiający schemat mycie naczyń schemat mycie naczyń może składać się, hierarchicznie, z wielu prostszych schematów woda w zlewie dodać płyn do naczyń mycie naczyń spłukać naczynia pod ciepłą wodą wytrzeć naczynia ręcznikiem gdy skończy się schemat mycie naczyń, może wewnętrznie uruchomić schemat użyj balsamu do rąk środowisko system percepcyjny bodziec brudne naczynia Nadzorczy System Uwagi SAS kontrola na niższym poziomie Działanie Kontrola schematów: przetwarzanie schematu na niższym poziomie (ang. contention scheduling) kontrola przetwarzania schematów na niższym poziomie uruchamiany dla dobrze znanych sytuacji sekwencja typowych schematów np. rytuał porannego przygotowywania się do wyjścia z domu hamowanie oboczne zapewnia powstrzymanie od wykonania schematy, które są blisko związane z aktualnie aktywowanym (np. najpierw umyj naczynia, potem spłucz i dopiero wtedy wysusz) zapobiega równoczesnemu wykonaniu kilku schematów (np. jeżeli więcej niż jeden został aktywowany powyżej progu pobudzenia) środowisko system percepcyjny bodziec brudne naczynia Nadzorczy System Uwagi SAS kontrola na niższym poziomie Działanie
SAS Kontrola schematów: nadzorczy system uwagi (SAS) kontrola przetwarzania schematów na wyższym poziomie zdolność do zamiany aktywowanych schematów i planu wykonywania działania (ang. contention scheduling) jest niezbędny w następujących sytuacjach: nowa sytuacja (np. brak odpowiedniego schematu) złożone planowanie i podejmowanie decyzji przezwyciężenie nawykowych zachowań krytyczne sytuacje (np. niebezpieczne lub bardzo trudne) pozostałe funkcje: monitorowanie wykonania schematu tworzenie nowych schematów potencjalna lokalizacja: przedczołowe, boczne obszary mózgu Neuroanatomiczna lokalizacja SAS i schematów Neuroanatomiczna lokalizacja SAS i schematów Ruch Dotyk Ruch Dotyk Funkcje wykonawcze Funkcje wykonawcze Słyszenie Widzenie Słyszenie Widzenie Emocje Stan fizyczny Emocje Stan fizyczny
Fu Neuroanatomiczna lokalizacja SAS i schematów SAS zlokalizowany w obszarach przedczołowych kory Schematy zlokalizowane w tylnych częściach mózgu uszkodzenie kory przedczołowej powoduje zachowanie niezaburzonych schematów (np. podstawowych czynnoś zaburzenie SAS (np. koordynacji schematów) R Sł W Neuroanatomiczna lokalizacja SAS i schematów Gdy SAS nie działa dobrze: błędy przyciągania uwagi gdy zachowanie bazuje na zewnętrznych bodźcach, a nie na planie zachowanie użytkowania (ang. utilisation behaviour) perseweracja np. test Wisconsin (Wisconsin Card Sorting Test) - hamowanie boczne p zbyt słabą aktywację innych zasad. W konsekwencji zmiana strategii je niemożliwa. upośledzenie planowania np. wieża Hanoi podatność na dystrakcję brak inhibicji (hamowania) wpływu bardzo silnych zewnętrznych bodź zadaniu Stroopa) Gdy SAS nie działa dobrze u ludzi zdrowych: Reason (1990). Human Error. Norman (1981). Categorization of action slips. Psychological review, 88(1). Podsumowanie dotyczące modelu SAS nadal popularny model funkcji zarządczych (w szczególności w obszarze psychologii klinicznej) problem: skąd SAS wie jaki schemat aktywować? czy SAS = homunculus?
Czym jest świadomość? Czym jest świadomość? Co to znaczy być świadomym? Czym jest świadomość? Co to znaczy być świadomym? Świadomy umysł MRI Co to znaczy być świadomym? Patrz! wiewórka" fmri Nieświadomy umysł automatyczna analiza uprzedzenia skojrzenie kolor: brązowa moja ogon: siostra puszysty doprowadzą panicznie - wiewiórki bała ruch: Polskę sięwspinaczka wiewiórek do ruiny dystans: około 20 m -
procey poddane kontroli ograniczone zasoby wymaga uwagi powolne męczące świadome kontrolowalne plastyczne: mogą się łatwo zmienić pod wpływem nowych okoliczności Automatyzacja procesy automatyczne nieograniczone zasoby nie wymaga uwagi szybkie nie wymaga wysiłku nieświadome niekontrolowalne sztywne: nie poddają się łatwo zmianie pod wpływem nowych okoliczności Niektóre teorie dychotomizują procesy na: procesy kontroli i procesy automatyczne, podczas gdy inne teorie opisują je jako właściwości każdego procesu, umiejscowione na dwóch końce kontinuum. Automatyzacja Kontrolowane czy automatyczne? chodzenie prowadzenie samochodu Automatyzacja Automatyzacja Schneider, Shiffrin, 1977 A B C D X 3 7 B 1 zróżnicowane mapowanie czy w tym drugim zestawie znajduje się litera z zestawu 1? spójne mapowanie w jaki sposób uczynić zachowanie automatyczny? - poprzez praktykę - ale jak praktykować? Schneider, Shiffrin (1977) - procesy poddane kontroli i automatyczne zachodzą w obrębie tych samych procesów poznawczych - praktyka / ćwiczenia skutkuje wzrostem efektywności zachodzenia tych mechanizmów A B C D X 1 K B 7 zróżnicowane spójne mapowanie mapowanie
Automatyzacja egzemplaryczna teoria automatyzacji Logana (ang. instance theory of automaticity ) - to alternatywne podejście do wyjaśnienia Schneidera i Shiffrina - procesy powoduje zmianę strategii wykonania zadania - to oznacza, że u podłoża procesów poddanych kontroli i automatycznych leżą różne procesy poznawcze - na czym polega brak wprawy? Opieramy się na ogólnym algorytmie rozwiązywania problemów (procesy poddane kontroli) - praktyka - wprawa: to wydobyte z pamięci wcześniej wypracowane rozwiązanie (procesy automatyczne) Automatyzacja egzemplaryczna teoria automatyzacji Logana - przykład: pomnóż: 5 x 4 - dzieci: dokonałem sumy 5 cztery razy (5 + 5=10;+5=15;+5=20). To jest powolne i męczące - procesy poddane kontroli. - praktyka - ćwiczenia, powoduje, że uczymy się, że 5 x 4 = 20. Gdy rozwiązaliśmy problem, łatwo jesteśmy w stanie przywołać z pamięci jego rozwiązanie. Jest to szybkie i nie męczące - porcesy automatyczne Automatyzacja egzemplaryczna teoria automatyzacji Logana - W wykonywaniu jakiś działań, nowicjusze są ograniczeni brakiem wiedzy, a nie brakiem zasobów - podczas praktyki / ćwiczeń zmienia się twoja wiedza - im więcej wiedzy jest wykorzystywanej do wykonania zadania/rozwiązania problemu, tym mniej zasobów uwagi jest przy tym wymaganych procesy automatyczne są sztywne / nieplastyczne - Shiffrin, Schneider (1977) - trening spójności mapowania - w zestawie pamięciowym zawsze prezentowano litery pomiędzy B - L - w zestawie 2 litery pomiędzy Q - Z zawsze były dystraktorami A B C D Automatyzacja X Q Z R T Q Z R T po 2000 prób trudne zadanie badani zaczęli wykonywać tak jak zadanie łatwe
Automatyzacja procesy automatyczne są sztywne / nieplastyczne - Shiffrin, Schneider (1977) - trening spójności mapowania - w zestawie pamięciowym zawsze prezentowano litery pomiędzy B - L - w zestawie 2 litery pomiędzy Q - Z zawsze były dystraktorami - po treningu: zamienili zestawy miejscami: w zestawie pamięciowym Q - Z, a zestawie 2 B - L Automatyzacja niebezpieczeństwa automatyzacji turyści w Wielkiej Brytanii: przechodząc na pasach patrzą w złą stronę kierowcy w Wielkiej Brytanii: źle wjeżdżają na rondo Q Z R T X A B C D ponad 1000 prób przeprowadzono, aby odautomatyzować wyuczoną reakcję Automatyzacja - podsumowanie przykład - zadanie Stroopa nie wymaga wysiłku, szybka, nie wymaga świadomości redukuje wymagania wobec uwagi i procesów kontroli największą wadą procesów zautomatyzowanych jest ich sztywność mogą zostać osiągnięte poprzez praktykę / ćwiczenia interferencja Stroopa
interferencja Stroopa czytanie jest czynnością automatyczną dlatego czynność tab interferuje z zadaniem nazywania koloru czcionki słowa procesy poddane kontroli są konieczne do tego, aby przezwyciężyć czynność automatyczną Dowody, że tak jest: osoby, które mają problemy z czytaniem wykazują mniejszą interferencję w zadaniu Stroopa zadanie Stroopa w drugim języku - mniejsza interferencja Stroopa Procesy automatyczne mogą być przezwyciężone poprzez: Funkcje wykonawcze (ang. executive); procesy kontroli wykonawczej Uwaga wykonawcza (Michael Posner) Zadanie Stroopa nazwij kolor czcionki: czerwony (warunek zgodny), zielony (warunek niezgodny) oddzielne komponenty przetwarzania (Mac Donald i wsp., 2000) 1. dopasowanie zachowania - wprowadzenie kontroli wykonawczej - grzbietowo - boczna kora przedczołowa (DLPFC) 2. detekcja konfliktu, np. potrzeba kontroli zarządczej - przednia część zakrętu obręczy (ACC) Zadanie Go-No Go zareaguj zawsze gdy zobaczysz liczbę, ale nie wtedy gdy będzie to 4 Zadanie Stop signal zareaguj na liczbę, ale nie wtedy gdy usłyszysz dźwięk sygnał bo powstrzymać reakcję ( stop signal ) może wystąpić po bodźcu Im więcej prób, w których masz zareagować ( go-trails), tym trudniej powstrzymać się od reakcji
Test Sortowania Kart Wisconsin (WCST) sortuj karty eksperymentator mówi jedynie: dobrze lub źle gdy odkrywasz regułę, wtedy się ona zmienia możliwe sposoby sortowania kart: wg koloru, kształtu, lub liczby obrazków na karcie Zadania przerzutności (Task Switching, Jersild, 1927) 3 listy liczb (1) dodaj 3 do każdej liczby: 15 12 08 45 29 (2) odejmij 3 od każdej liczby: 27 75 83 04 13 (3) dodawaj i odejmuj naprzemiennie liczbę 3: 18 24 35 65 w zadaniu naprzemiennego dodawania i odejmowania ludzie stają się wolniejsi - istnieją koszty przełączania się pomiędzy zadaniami koszty przełączania = RT (3) - [RT(1) + RT(2) / 2] Rogers, Monsell, 1995 - paradygmat naprzemiennego działania (ang. alternating runs) zadanie 1. Czy litera to spółgłoska czy samogłoska? zadanie 2. Czy liczba jest parzysta czy nieparzysta? reakcja - dwoma palcami (wskazujący - spółgłoska/parzysta; środkowy - samogłoska - nieparzysta) Liczby są podawane w kwadratach wyjaśnienie kosztów wykonania zadania przełączania (ang task switching costs) - bezwładne wykonywanie zadania: wpływ wcześniej wykonywanego zadania, które trzeba zaprzestać wykonywać - niewystarczające przygotowanie: pomimo tego, że wiesz jakie masz wykonać zadanie, to nastąpi ono dopiero w momencie ekspozycji bodźca. - funkcje wykonawcze w zadaniu przełączania: - przełączenie do nowego zadania - hamowanie wykonania starego zadania Jeśli litery są prezentowane w górne części - wykonaj zadanie 1; jeli w dolnej - zadanie 2
koszty wykonania zadania przełączania obserwowane tylko wtedy gdy: - rodzaj reakcji lub bodziec jest niejednoznaczny zadanie przełączania plus - minus (Jersild, 1927) 15 21 16 45 29 76 zadanie przełączania liczby - litery (Rogers, Monsell, 1995) koszty wykonania zadania przełączania - czy istnieją jakieś sytuacje życiowe, w których to występuje? - Hebrajska klawiatura mają alfabet hebrajski i łaciński: jeden klawisz posiada dwie różne litery brakuje innych przykładów + + + - G7 7 G pomimo braku aplikacji do codziennego życia jest to bardzo popularny paradygmat badawczy. Prawdopodobnie dlatego, że dużo mówi nam o mentalnej organizacji umysłu. pamięć robocza (Working Memory; WM) - przechowywanie informacji związanych z wykonywanym zadaniem i dokonywanie na nich operacji umysłowych (Baddeley, Hitch, 1974) - pamięć robocza to system zawierający: (1) pamięć długotrwałą, która jest w stanie aktywacji powyżej pewnego progu pobudzenia; (2) procedury i umiejętności potrzebne do osiągnięcia i utrzymania tej aktywacji; (3) uwagę endogenną (poddaną kontroli), która ma ograniczone zasoby (Engle, 2000) czyli WM = STM + uwaga endogenna (a uwaga endogenna, czyli poddana kontroli = kontrola wykonawcza, czyli funkcje zarządcze) STM - Short term memory; pamięć krótkotrwała pamięć robocza (Working Memory; WM) - zadania badające zasoby pamięci roboczej - zasoby czytania (ang. reading span; Daneman, Carpenter, 1980) - zadanie: (1) przeczytaj zdanie i zapamiętaj ostatnie słowo Przyjechałem do domu taksówką. Kierowca dał mi trochę pieniędzy. Chmury typu Cumulus, a niebo jest przy tym niebieskie. (2) odtwórz wszystkie słowa wg kolejności ich pojawiania się - taksówka - pieniądze - niebieskie
pamięć robocza (Working Memory; WM) - zadania badające zasoby pamięci roboczej - zasoby operacyjne (ang. operation span) - zadanie: (1) rozwiąż równanie matematyczne i zapamiętaj literę 3 x 4 + 2 = 14 - Tak czy nie? litera: D 10/2-4 = 2 - Tak czy nie? litera: Q (2) odtwórz wszystkie litery wg kolejności ich pojawiania się - D - Q - podsumowanie - mamy wiele różnych - np. Stroop, Go-No Go, przełączania/przerzutności, zasoby pamięci,. (inne: np. zadania równoczesnego wykonywania kilku czynności, zadanie flankerów) - wiele wskazuje, że podczas ich wykonywania zaangażowane są funkcje zarządcze: - czy są zadanie te są wykonywane przez jednorodny mechanizm zarządczy? - czy też może funkcje zarządcze są różnorodne, podzielone na różne funkcje? - badania: - są takie, które wskazują, że istnieją korelacje pomiędzy poziomem wykonania różnych zadań (hipoteza jednorodnego mechanizmu) - ale są też takie, które wskazują, że są różnice pomiędzy nimi (hipoteza różnorodnych mechanizmów) Miyake i wsp. (2000). The unity and diversity of executive function. Cognitive Psychology. Wprowadzenie Teorie kontroli wykonawczej Zadania wykorzystywane do badania kontroli wykonawczej