Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Wydział Nauk o Zwierzętach Monika Kwiatkowska Sprawozdawczość według nowej Ustawy na przykładzie Zwierzętarni Wydziału Biologii UW Praca podyplomowa na kierunku Zwierzęta laboratoryjne: hodowla, utrzymanie i użytkowanie Praca wykonana pod kierunkiem dr inż. Katarzyny Kisiel Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa, maj 2016 1
Streszczenie Zgodnie z Ustawą o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych i edukacyjnych, każda jednostka zarejestrowana jako hodowca, użytkownik czy dostawca powinna przesłać do Ministerstwa sprawozdanie, gdzie dokładnie wykaże liczbę, gatunki i losy zwierząt wykorzystywanych w doświadczeniach oraz tych utrzymywanych w celach hodowlanych. Niniejsza praca jest swoistą instrukcją jak należy poprawnie wypełniać sprawozdania na przykładzie Zwierzętarni Wydziału Biologii UW. Słowa kluczowe <sprawozdawczość, rejestr, zwierzęta laboratoryjne > 2
3
Spis treści 1. Wstęp... 5 1. 1 Wyznaczenia... 6 1. 2 Rodzaje rejestrów... 7 2. Sprawozdawczość... 13 2.1 Sprawozdanie hodowcy, załącznik numer 4... 13 2.2 Sprawozdanie z wykonanych działań na rzecz dobrostanu zwierząt, załącznik numer 5... 16 2.3 Sprawozdanie użytkownika, załączniki 7 i 8... 17 2.3.1 Załącznik 8... 17 2.3.2 Załącznik 7... 18 4
1. Wstęp W roku 2015 weszły w życie dwa akty prawne: Ustawa o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych i edukacyjnych z dnia 15 stycznia oraz Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 4 listopada w sprawie informacji dotyczących zwierząt wykorzystywanych w procedurach oraz trybu przekazywania tych informacji. Ustawa nakłada obowiązek na określone jednostki, wymienione i opisane w art.2, sprawozdawania się z liczby i gatunków zwierząt, które zostały wykorzystane w doświadczeniach oraz w tym celu wyhodowane. Z kolei Rozporządzenie wyjaśnia, które załączniki przedstawione w formie formularzy powinien odpowiednio wypełnić hodowca, użytkownik i dostawca. Oprócz wysłania prawidłowo wypełnionych złączników 4, 6, 7, 8 do Ministerstwa, każda jednostka, bez względu na rodzaj, jest zobowiązana wysłać załącznik numer 5, który informuje o wykonywaniu zadań w zakresie dobrostanu zwierząt. Wydział Biologii UW jest zarejestrowany zarówno, jako hodowca jak i użytkownik, co sprawia, że musi sprawozdawać się w załączniku 4, 7 i 8, a także w 5, który jest wspólny w obydwu przypadkach. W dalszej części niniejszej pracy zostanie dokładnie wyjaśnione, w jaki sposób należy wypełnić poszczególne pola formularza, jak i skąd uzyskać liczby potrzebne do prawidłowego wypełnienia sprawozdania. Zwierzętarnia Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego rozpoczęła swoje funkcjonowanie w 2003 roku. W Zwierzętarni na potrzeby eksperymentatorów hodowane są dwa gatunki zwierząt laboratoryjnych: myszy oraz szczury, w hodowli znajdują się również chomiki dżungarskie i nornice rude. Dzięki posiadaniu odpowiednio wyposażonych pomieszczeń istnieje też możliwość utrzymywania na czas trwania doświadczenia królików oraz kur. Liczba zwierząt przebywających w jednostce na stałe jest duża i bywa zmienna, co zmusza do prowadzenia dokumentacji pozwalającej wszystko uporządkować. Zwierzętarnia Wydziału Biologii prowadzi specjalne rejestry, dzięki którym jest w stanie kontrolować praktycznie wszystko co się dzieje ze zwierzętami przebywającymi w obrębie całego Wydziału Biologii (łącznie z doświadczeniami wykonywanymi w terenie). 5
1. 1 Wyznaczenia Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie szkoleń, praktyk i staży dla osób wykonujących czynności związane z wykorzystywaniem zwierząt do celów naukowych lub edukacyjnych określa jakie kwalifikacje powinny mieć osoby chcące pracować ze zwierzętami. Każda jednostka zarejestrowana jako użytkownik lub hodowca powinna wydać odpowiednie wyznaczenia dla swoich pracowników: Dla osób odpowiedzialnych za planowanie procedur i doświadczeń oraz za ich przeprowadzenie Dla osób wykonujących procedury Dla osób uczestniczących w wykonywaniu procedur Dla osób uśmiercających zwierzęta wykorzystywane w procedurach Dla osób sprawujących opiekę nad zwierzętami utrzymywanymi w ośrodku Dla osób odpowiedzialnych za nadzór nad osobami sprawującymi opiekę nad zwierzętami utrzymywanymi w ośrodku i dobrostanem tych zwierząt Dla zespołu ds. dobrostanu zwierząt w ośrodku W celu otrzymania konkretnego wyznaczenia należy dostarczyć wszystkie wymagane dokumenty m. in informację o odbytych szkoleniach i takie, które potwierdzają staż pracy ze zwierzętami niezbędny do wydania wyznaczenia. W Zwierzętarni wszystkie dokumenty przechowuje się w odpowiednich segregatorach osobnych dla planujących, wykonujących i uśmiercających zwierzęta. Zanim wyda się wyznaczenie należy dokładnie sprawdzić, czy wniosek jest prawidłowo wypełniony oraz czy kwalifikacje osoby zgłaszającej się spełniają wymagane kryteria. Znacznym ułatwieniem w pracy z wyznaczeniami jest prowadzenie bazy danych w której znajdują się wszystkie niezbędne informacje dotyczące osób, które otrzymały konkretne wyznaczenie a także kluczowa rzecz, data wydania wyznaczenia oraz data jego wygaśnięcia. Dzięki temu w każdej chwili można sprawdzić liczbę dowolnych aktywnych wyznaczeń. Na Wydziale Biologii wyznaczenia wydaje się według standardowego wzoru dostępnego na stronie Krajowej Komisji Etycznej. Wzory na wyznaczenia dla opiekunów, nadzorujących opiekunów oraz członków zespołu ds. dobrostanu nie figurują na tej stronie, dlatego jednostki powinny same stworzyć oficjalny wzór według, którego będą je wypełniać. Rycina 1 przedstawia przykładowe wyznaczenie dla pracowników Wydziału Biologii UW 6
Ryc. 1 Wzór wyznaczenia dla osoby nadzorującej opiekunów 1. 2 Rodzaje rejestrów W Zwierzętarni prowadzonych jest kilka rejestrów, które znacznie usprawniają pracę i pozwalają na wgląd we wszystko co się dzieje ze zwierzętami, które są w niej utrzymywane. Przede wszystkim ważne jest regularne uzupełnianie rejestrów oraz nadanie im jak najbardziej przystępnej, wystandaryzowanej formy. Zwierzętarnia Wydziału Biologii swoją dokumentację posiada zarówno w formie papierowej jak i w formie elektronicznej, w programie Microsoft Office Excel, oba warianty są równocześnie aktualizowane. Rozpocząć można od rejestru zwierząt wyhodowanych (Ryc. 2) i odstawionych do doświadczeń w danej jednostce. Dane w nim zawarte są dobrym punktem wyjścia dla kolejnych baz danych. Rejestr powinien zawierać w sobie wszystkie niezbędne informacje takie jak gatunek, szczep, 7
liczbę, datę urodzenia oraz płeć zwierząt, które znajdują się w konkretnej klatce. Niezbędna jest również wiedza o tym dla jakiej osoby, bądź dla jakiego zakładu zostały te zwierzęta wyhodowane, a dodatkowo można wpisać datę wstawienia klatki do pomieszczenia gdzie oczekują na rozpoczęcie doświadczenia oraz, o ile to możliwe, datę odebrania klatki. Wszystkie te informacje pozwalają na dokładne śledzenie losów poszczególnych zwierząt, co ułatwia pracownikom późniejszą weryfikację tych danych, już podczas pisania sprawozdania. Ryc. 2 Rejestr zwierząt wyhodowanych Równocześnie niezbędne jest prowadzenie rejestru zwierząt, które zostały odstawione do doświadczeń i odebrane przez eksperymentatorów (Ryc. 3), co jest bazą na której można później wypełniać rozliczenia i sprawozdania. W takim formularzu powinny znaleźć się takie rubryki jak nazwisko eksperymentatora, zakład w którym pracuje, oczywiście liczba, płeć, szczep, gatunek i data urodzenia pobranych zwierząt, data kiedy je zabrano oraz numer zgody na doświadczenie udzielonej przez Lokalną Komisję Etyczną, dzięki czemu można sprawdzić ile jeszcze zwierząt może wykorzystać lub ile już ich wykorzystano na ten konkretny projekt. 8
Ryc. 3 Rejestr zwierząt wydanych do doświadczeń Kolejny rejestr (Ryc. 4), który zobowiązani jesteśmy prowadzić to ten dotyczący zwierząt sprowadzonych do placówki, czy to do doświadczenia, czy też w celach hodowlanych. Rejestr powinien zawierać właściwie takie same rubryki co ten opisujący zwierzęta wyhodowane, dodatkowo oczywiście z nazwą jednostki i miasta z którego przywiezione zwierzęta pochodzą i dla kogo zostały sprowadzone. Ryc. 4 Rejestr zwierząt sprowadzonych W hodowli zdarzają się przypadki, kiedy liczba urodzonych zwierząt przewyższa zapotrzebowanie, bądź kiedy do doświadczeń zamówione są zwierzęta jedynie o określonej płci. 9
Wtedy takie zwierzęta oddaje się do ogrodu zoologicznego lub do adopcji. Zwierzętarnia posiada odpowiedni formularz adopcyjny, który wypełnia osoba chcąca przygarnąć dane zwierzę (Ryc. 5). Prowadzony jest rejestr (Ryc. 6), który pozwala kontrolować liczbę wraz z gatunkiem zwierząt tam wydawanych. Nie oddajemy do ogrodu zoologicznego zwierząt modyfikowanych genetycznie, są one usypiane. Ryc. 5 Formularz adopcyjny 10
Ryc. 6 Rejestr zwierząt wydanych do zoo Zwierzęta, które są wykorzystywane do pobrania tkanek i nie biorą udziału w doświadczeniach, są również odpowiednio rejestrowane (Ryc. 7). Ryc. 7 Rejestr zwierząt wydanych w celu pobrania tkanek lub narządów 11
Warto jest także prowadzić rejestr dotyczący zwierząt, które były zamówione do konkretnego doświadczenia jednak z różnych przyczyn nie zostały odebrane i w efekcie zostały uśmiercone. W takim formularzu również należy zawrzeć standardowe, znane z poprzednich rejestrów informacje (Ryc.11). 12
2. Sprawozdawczość 2.1 Sprawozdanie hodowcy, załącznik numer 4 Wydział Biologii UW zarejestrowany jest jako hodowca, dlatego sprawozdaje się w załączniku 4. Początek formularza jest prosty do wypełnienia, wystarczy wpisać wszystkie dane dotyczące hodowcy (Ryc. 8). W każdym kolejnym załączniku pierwsze rubryki zawsze zawierają rozmaite informacje dotyczące hodowcy czy też użytkownika, dlatego w późniejszych przykładach nie będą już omawiane. Ryc. 8 Dane hodowcy, załącznik 4 (źródło:http://www.bip.nauka.gov.pl/tabele-dosprawozdan_zwierzeta/) Następnie można przejść do punktu drugiego, gdzie wpisuje się konkretne liczby dotyczące zwierząt wyhodowanych przez hodowcę. Jako pierwsze uzupełnia się zwierzęta niezmienione genetycznie (Ryc. 9). W rubryce gatunek wybiera się z prostej listy nazwę gatunku, którego hodowlą zajmuje się nasza jednostka, w wypadku Zwierzętarni Wydziału Biologii są to myszy, szczury i chomiki dżungarskie. Liczbę zwierząt wyhodowanych uzyskujemy po podsumowaniu wszystkich liczb z rejestru zwierząt wyhodowanych (Ryc. 9), oczywiście dzieląc je wcześniej na gatunki, poprzez ustawienie filtrowania w Excelu, a także wyłączając z tego szczepy zwierząt zmienione genetycznie, które będzie trzeba policzyć oddzielnie. 13
Ryc. 9 Tabela dla zwierząt niezmienionych genetycznie (źródło:http://www.bip.nauka.gov.pl/tabeledo-sprawozdan_zwierzeta/) Ryc. 10 Rejestr zwierząt wyhodowanych z zaznaczeniem liczb do sumowania Liczba zwierząt uśmierconych znajduje się w rejestrze zwierząt zamówionych do doświadczeń jednak nieodebranych (Ryc. 11). Na rycinie również zaznaczono czerwonym prostokątem kolumnę, którą należy zsumować, widać również, że zastosowano filtry aby umożliwić podział danych na poszczególne gatunki. 14
Ryc. 11 Rejestr zwierząt zamówionych a nieodebranych Ryc. 12 Tabela dla zwierząt zmienionych genetycznie (źródło:http://www.bip.nauka.gov.pl/tabeledo-sprawozdan_zwierzeta/) Ostatnie pola, które wypełnia Zwierzętarnia Wydziału Biologii jako hodowca to te dotyczące zwierząt zmienionych genetycznie, które zostały wykorzystane do utrzymania stabilnych zmienionych genetycznie linii (Ryc. 12). Dane liczbowe do uzupełnienia tej tabeli bierze się z 15
dokładnie tych samych rejestrów co poprzednio, należy jedynie tym razem wyświetlić szczepy, które są zmienione genetycznie. 2.2 Sprawozdanie z wykonanych działań na rzecz dobrostanu zwierząt, załącznik numer 5 Załącznik numer 5 jest wspólny dla wszystkich sprawozdających się i to właśnie w nim należy opisać jakie zadania zrealizował w danym roku Zespół do spraw dobrostanu zwierząt, który zgodnie z nową Ustawą powinien znajdować się w każdej jednostce (Ryc. 13). Należy pamiętać, że członkowie zespołu powinni posiadać odpowiednie kwalifikacje pozwalające im przeprowadzać profesjonalne kontrole. Oprócz sprawdzania i dbania o dobrostan zwierząt w hodowli czy też jedynie utrzymywanych z zwierzętarniach, powinni także mieć możliwość kontrolowania warunków podczas prowadzonych doświadczeń i dostęp do zwierząt, które tam aktualnie przebywają. Odpowiedzialni są również za kontrolę całych eksperymentów, na które została wydana zgoda LKE. W załączniku 5 należy opisać jak zespół ds. dobrostanu zapewnia w ośrodku realizację zadań polegających na udzielaniu porad w sprawach związanych z zapewnieniem dobrostanu zwierząt, w tym odnoszących się do obowiązku stosowania zasad zastąpienia, ograniczenie i udoskonalenia a także wskazówek dotyczących znalezienia nowego opiekuna dla zwierząt, które nie będą wykorzystywane w procedurach oraz prowadzenia rehabilitacji zwierząt dzikich przed przywróceniem ich do siedliska przyrodniczego. Kolejne zadania dla zespołu ds. dobrostanu to porady w sprawach organizacji szkoleń, opracowywanie i kontrolowanie wewnętrznych zasad postępowania ze zwierzętami utrzymywanymi w ośrodku, monitorowanie przypadków uśmiercania zwierząt w celu pozyskania narządów lub tkanek i monitorowanie dobrostanu zwierząt przebywających w ośrodku. Zespół ds. dobrostanu ma obowiązek zgłaszać wszelkie przypadki naruszenia dobrostanu i jednocześnie określić czynności, które należy podjąć w celu przywrócenia go. Zadania realizowane przez zespół powinny także uwzględniać kontrolę przeprowadzania doświadczeń i ich wyników, z uwzględnieniem wpływu tych doświadczeń na wykorzystane w nich zwierzęta oraz ocena zgodności przeprowadzanych doświadczeń z zasadami zastąpienia, ograniczenia i udoskonalenia. 16
Wydział Biologii UW jako hodowca i użytkownik wysyła ten załącznik tylko raz, wspólnie dla obydwu podmiotów. Ryc. 13 Rubryka dotycząca działań na rzecz dobrostanu zwierząt (źródło:http://www.bip.nauka.gov.pl/tabele-do-sprawozdan_zwierzeta/) 2.3 Sprawozdanie użytkownika, załączniki 7 i 8 2.3.1 Załącznik 8 Dzięki regularnemu i skrupulatnemu prowadzeniu rejestrów wypełnienie rubryk w tym załączniku nie powinno stanowić problemu (Ryc. 14). Zaczyna się od wybrania z listy wszystkich gatunków, które użytkownik utrzymał od hodowców, co w przypadku Zwierzętarni Wydziału Biologii wiąże się z dodaniem, oprócz hodowanych bezpośrednio w jednostce myszy, szczurów i chomików dżungarskich, zwierząt sprowadzonych specjalnie do doświadczeń, w tym wypadku królików, kur i przepiórek. Do liczby zwierząt dostarczonych wpisuje się liczbę z rejestru zwierząt pobranych do doświadczeń oraz liczbę zwierząt sprowadzonych do jednostki z rejestru o tej samej nazwie. Dopiero suma tych dwóch wartości jest prawidłową liczbą zwierząt dostarczonych, jeżeli mowa o myszach, szczurach i chomikach. Zaś w przypadku królików, kur oraz przepiórek wstawiany jedynie liczbę pobraną z rejestru zwierząt sprowadzonych. Liczba zwierząt uśmierconych to w tym wypadku liczna zwierząt figurująca jako zamówione i nieodebrane. Należy oczywiście pamiętać o rozróżnieniu na zwierzęta zmienione i niezmienione genetycznie, jednak obliczanie prawidłowych wartości w obu przypadkach wygląda tak samo. 17
Ryc. 14 Tabela użytkownika z opisem zwierząt dostarczonych przez hodowców Uzupełniając punkt 4 (Ryc. 15) w tabeli należy wpisać liczbę zwierząt, które zostały uśmiercone wyłącznie w celu pobrania tkanek, co można łatwo zrobić korzystając z wpisów do rejestru zwierząt wydanych na tkanki, z wcześniejszym podziałem na konkretne gatunki. Ryc. 15 Tabela dla zwierząt uśmierconych w celu pobrania tkanek 2.3.2 Załącznik 7 Załącznik numer 7 z początku może wydawać się trudny do wypełnienia, jednak dzięki posiadaniu dokładnej, obszernej bazy danych i zastosowaniu odpowiednich narzędzi, nie powinno to sprawiać większych problemów. Na początku należy zaznaczyć, że narzędziem programu Excel, które jest niezbędne w tego typu pracy jest Filtrowanie. Na rycinie 15 znajduje się po prawej stronie paska z narzędziami (na górze strony) a zaznaczone zostało grubym, czerwonym prostokątem. W celu poprawnego uzupełnienia załącznika 7 dobrze jest zastosować 4 18
różne filtry nakładane na odpowiednie kolumny, dla porządku nadano im kolejne numery 1, 2, 3 i 4 (Ryc. 16): Filtr 1 dla kolumny Gatunek (gatunki zwierząt laboratoryjnych) Filtr 2 dla kolumny Cele (cele badań według obowiązującej klasyfikacji) Filtr 3 dla kolumny GMO (zwierzęta zmienione i niezmienione genetycznie) Filtr 4 dla kolumny Stopień dotkliwości (podział na stopnie dotkliwości procedur) Analizując kolumny w tabeli z załącznika 7 widać odpowiadające stworzonym wcześniej przez nas filtrom, kolumny. Dlatego dla porządku i przejrzystości trzeba zacząć od początku. Jedna z pierwszych kolumn to Rodzaj zwierzęcia (gatunek) tutaj wpisuje się wszystkie gatunki zwierząt, wykorzystane przez użytkownika w procedurach, jest to filtr, który zakłada się jako pierwszy, wtedy też decydujemy, które zwierzęta opisujemy jako pierwsze. Następnie trzeba uzupełnić kolumnę liczba zwierząt, my jednak wypełnimy ją jako ostatnią, ponieważ wcześniej musimy przygotować do tego bazę danych na której pracujemy. Kolejna kolumna to status genetyczny, która odpowiada filtrowi numer 3, zakładając go dzielimy zwierzęta na zmienione i niezmienione genetycznie. Kolejna rubryka to cele badań, dla niej stosujemy filtr 2, dzięki czemu uzyskamy informacje o konkretnych gatunkach zwierząt wykorzystywanych w projektach zaklasyfikowanych do poszczególnych odgórnie określonych kategorii badań. Ostatnia kolumna to stopień dotkliwości procedur przeprowadzanych na zwierzętach, które dzielimy na terminalną, łagodną, umiarkowaną i dotkliwą. 19
Ryc. 16 Baza danych z zaznaczonymi filtrami 20
Ryc. 17 Tabela z załącznika 7 21
Jeżeli już zastosuje się wszystkie cztery filtry wtedy powinno się uzyskać tylko dane dotyczące wybranych zagadnień co jest jednoznaczne z możliwością wpisania dokładnej liczby zwierząt do tabeli załącznika 7 (Ryc. 18). Na rycinie 18 widać, że dzięki zastosowaniu filtrów, uzyskano dane dotyczące liczby myszy, niezmienionych genetycznie, wykorzystanych w badaniach celi podstawowych o oznaczeniu PB1, o stopniu dotkliwości procedur łagodnym. Ryc. 18 Tabela po zastosowaniu czterech wybranych filtrów Podczas wypełniania tego załącznika, a następnie w trakcie przeszukiwania bazy danych należy zwrócić uwagę na zezwolenia, gdzie na przykład: wykorzystano dwa różne gatunki zwierząt, a wszystkie inne elementy są takie same, gdzie występuje ten sam gatunek jednak wykorzystano zwierzęta zmienione i niezmienione genetycznie albo kiedy różnica jest tylko w stopniu dotkliwości procedur, wtedy informacje te należy podać w oddzielnych rubrykach. 22