Aleksandra Rymanowska-Doleżal JĘZYK POLSKI 6 Karty pracy i ćwiczenia dla uczniów klas szóstych szkoły podstawowej część 2 Zgorzelec 2016/17
ILUSTRACJE: Grzegorz Rutkowski GRAFIKA KOMPUTEROWA: Anna Rymanowska Jacek Bieganowski Roman Mięsok Aleksandra Rymanowska-Doleżal PROJEKT OKŁADKI: Grzegorz Rutkowski Aleksandra Rymanowska-Doleżal GRAMATYKA MORFOLOGIA FONETYKA FLEKSJA SŁOWOTWÓRSTWO SKŁADNIA FLEKSJA 2
Powtórzenie wiadomości o czasowniku. CZASOWNIK CZASOWNIK jest odmienną częścią mowy. Nazywa czynności i stany. Odpowiada na pytania: Co robi? Co się z nim dzieje? W jakim jest stanie? Ćwiczenie: 1. Podkreśl dziesięć czasowników. przód, tył, żyły, tętnice, dziura, łata, śmiecą, śmieci, ściąga, schła, pchła, szachy, gra, ryba, piła, jadła, BEZOKOLICZNIK: to czasownik w formie nieosobowej (bezosobowej), zakończony na -C lub -Ć. Ćwiczenie: 2. Podkreśl kolorem zielonym czasowniki w formie osobowej, a kolorem niebieskim -czasowniki w formie nieosobowej. topnieje, wzięła, kupić, wyłysiał, śpiewać, podkreślam, biec, śmiać się, malujemy, zgubić, strzec, wybiera, ginęli, ratować, DOKONANE czas przeszły poszedłem, poszedłeś, poszedł, czas przyszły (w formie prostej) pójdę, pójdziesz, pójdzie, Ćwiczenie: 3. Podkreśl czasowniki niedokonane. CZASOWNIKI NIEDOKONANE czas przeszły szedłem, szedłeś, szedł, czas teraźniejszy idę, idziesz, idzie, czas przyszły (w formie złożonej) będę szedł, będziesz szedł, żartował, utworzą, szła, dzwoniliśmy, doszła, zażartowali, tworzą, pilnuję, uchroniliśmy, dopilnuję, 3
CZASY CZASOWNIKÓW liczba pojedyncza 1. (ja) pisz ę 2. (ty) pisz esz 3. (on,ona, ono) pisz e liczba pojedyncza 1. ja pisałam pisałem 2. ty pisałaś pisałeś 3. ona pisała (ta) on pisał (ten) ono pisało (to) liczba pojedyncza 1. będę pisała będę pisał 2. będziesz pisała będziesz pisał 3. będzie pisała będzie pisał będzie pisało 1. napiszę 2. napiszesz 3. napisze CZAS TERAŹNIEJSZY CZAS PRZESZŁY r. ż. r. m r. ż. r. m. r. ż. r. m. r. n. liczba mnoga 1. (my) pisz - emy 2. (wy) pisz ecie 3. (oni pisz ą one) liczba mnoga 1. my pisałyśmy pisaliśmy 2. wy pisałyście pisaliście 3. one pisały (te) oni pisali (ci) CZAS PRZYSZŁY forma złożona: r. ż. r. m. r. ż. r. m. r. ż. r. m. r. n. forma prosta: liczba mnoga 1. będziemy pisały będziemy pisali 2. będziecie pisały będziecie pisali 3. będą pisały będą pisali 1. napiszemy 2. napiszecie 3. napiszą r. niem-os. r. m-os. r. niem-os. r. m-os. r. niem-os. r. m-os. r. niem-os. r. m-os. r. niem-os. r. m-os. r. niem-os. r. m-os. 4
Ćwiczenie: 4. Odmień w czasie teraźniejszym czasowniki: ROZUMIEĆ GOTOWAĆ liczba... liczba... liczba... liczba... 1.... 1.... 1.... 1.... 2.... 2.... 2.... 2.... 3.... 3... 3... 3... Ćwiczenie: 5. Odmień w czasie przeszłym czasownik gotować. lp. lm. 1.... r. ż. 1.... r. niem-os.... r. m.... r. m-os. 2.... r. ż. 2.... r. niem-os.... r. m.... r. m-os. 3.... r. ż. 3.... r. niem-os.... r. m.... r. m-os.... r. n. 5
Ćwiczenie: 6. Odmień w czasie przyszłym w formie prostej i złożonej czasownik gotować. forma... lp. lm. 1.... r. ż. 1.... r. niem-os.... r. m.... r. m-os. 2.... r. ż. 2.... r. niem-os.... r. m.... r. m-os. 3.... r. ż. 3.... r. niem-os.... r. m.... r. m-os.... r. n. forma... lp. lm. 1.... 1.... 2.... 2.... 3.... 3.... 6
Ćwiczenie: 7. Uzupełnij tabelkę: czasownik liczba osoba czas rodzaj będę pisał zamaluję weźmie napiszemy siadło będziecie jedli krzyczeliście rozumieją wychodzę lubiliście umiem grałyśmy kupisz czeszę zapisałam 7
czasownik liczba osoba czas rodzaj zapiszesz piszecie będę czytał ugotuje będziesz szła zapukamy wynieśliśmy będą trzymali widzą zobaczą widzieli uniesiesz uczeszę uniosą będą nieśli niesiesz 8
STRONY CZASOWNIKÓW Kategoria strony związana jest z relacją między wykonawcą czynności (podmiotem), a samą czynnością (orzeczeniem) wyrażoną za pomocą formy osobowej. Wyróżniamy trzy formy strony: czynną, bierną i zwrotną. Czasownik w stronie czynnej wskazuje na wykonawcę czynności. Podmiot jest wykonawcą czynności. widzę, siedzisz, Magda przyniosła ciastka. Jan czyta gazetę. być, zostać, Czasownik w stronie biernej wskazuje, że podmiot jest odbiorcą (przedmiotem) czynności. Ciastka zostały przyniesione przez Magdę. Gazeta jest czytana przez Jana. Ćwiczenie: 1. Podkreśl w poniższych zdaniach czasowniki; zielonym kolorem czasowniki w stronie czynnej, a niebieskim kolorem czasowniki w stronie biernej. Moja siostra zjadła pyszny chleb. Pyszny chleb został zjedzony przez moją siostrę. Pies jest strzyżony przez fryzjerkę. Na pewno zrobię szóstoklasistom kartkówkę ze stron czasowników. Moja klasa została nagrodzona przez dyrektora. 9
Ćwiczenie: 2. Zdania z czasownikami w stronie czynnej przekształć na zdania z czasownikami w stronie biernej. Mama ugotowała obiad.... Dziadek zerwał dojrzałe jabłka.... Natalia i Monika napisały ciekawe wypracowanie.... Mama zauważyła plamę na tapczanie Ewy.... Ćwiczenie: 3. Zdania z czasownikami w stronie biernej przekształć na zdania z czasownikami w stronie czynnej. Jabłka zostały zjedzone przez dzieci.... Zadanie zostało rozwiązane przez Ewę.... Czwartkowa dyskoteka została zorganizowana przez dziewczyny z klasy szóstej c....... Zadanie domowe było rozwiązywane przez uczniów.... 10
Ćwiczenie: 4. Zaznacz zdania, których nie można przekształcić na zdania z czasownikami w stronie biernej. Wesoła sprzedawczyni sprzedała chleb. Grzecznie poprosiliśmy o kilka cukierków. Sprzedawczyni odmówiła nam. Poszliśmy grzecznie do domu. Zasnęliśmy szybko. CZASOWNIKI PRZECHODNIE - są to czasowniki, które występują w stronie czynnej i biernej. wynaleźć, został wynaleziony, kupił, został kupiony, CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE -są to czasowniki, które występują tylko w stronie czynnej. leżeć, siedzieć, patrzeć Ćwiczenie: 5. Utwórz stronę bierną poniższych czasowników. Postaw kreskę przy czasownikach nieprzechodnich. czytać - znać - straszyć - gonić - łamać - ukrywać - leżeć - jeść - kupować - kraść - Ćwiczenie: 6. Podkreśl czasowniki nieprzechodnie. żyć myśleć leżeć spać być iść osiągnąć dokonać zrobić wziąć zbić zdać 11
Czasownik w stronie zwrotnej wskazuje, że podmiot jest jednocześnie odbiorcą (przedmiotem) i wykonawcą czynności. Czasowniki w stronie zwrotnej składają się z: czasownika (w formie osobowej) oraz zaimka się (siebie) Gosia myje się. (podmiot, wykonawca i odbiorca czynności). Zdarza się, że niektóre formy zwrotne czasownika nie mają znaczenia strony zwrotnej. Są to czasowniki, przy których stojącego zaimka SIĘ nie można przekształcić na zaimek SIEBIE. Ćwiczenie: 7. Podkreśl czasowniki w stronie (formie) zwrotnej. Robert uczesał włosy. Robert uczesał się ładnie. Wanda ubrała się ładnie. Wanda umyła talerze. Zosia śmiała się głośno. czasownik w stronie (formie).. czasownik w stronie (formie).. czasownik w stronie (formie).. czasownik w stronie (formie).. czasownik w stronie (formie).. np. cieszy się - str. czynna ubiera się (ubiera siebie) - str. zwrotna 12
Ćwiczenie: 8. Określ stronę poniższych czasowników. malowała się - strona zostałem zauważony strona czeka - siedzi - ubrała się - czeszę się - został zgubiony - widzę - boję się - jestem zmartwiona - była zachwycona - został uczesany - myje się - jest myty - myje - jestem uczesany - czeszę - zauważyłem - spostrzegłam - wycierasz się - wyciera - jest wytarty - śmieje się - 13
TRYBY CZASOWNIKÓW Za pomocą formy trybu czasownika nadawca wypowiedzi wyraża swój stosunek do tego o czym mówi. Wyróżniamy tryby: inf. tryb oznajmujący (orzekający) - nadawca wypowiedzi informuje o czynnościach, które odbywały się, odbywają lub będą się odbywały; - osoby; - liczby; - czasy; - rodzaje (tylko w czasach: przeszłym i przyszłym f. złożonej) tryb rozkazujący - nadawca wypowiedzi wyraża polecenie, rozkaz lub prośbę; - osoby; - liczby; tryb przypuszczający - czynności przypuszczalne, takie które mogłyby mieć miejsce; - osoby; - liczby; - rodzaje. Odmieniają się przez: liczba pojedyncza 1. mówię 2. mówisz 3. mówi mówi mówi liczba mnoga 1. mówimy 2. mówicie 3. mówią mówią liczba pojedyncza 1. -------- 2. mów 3. niech mówi niech mówi niech mówi liczba mnoga 1. mówmy 2. mówcie 3. niech mówią niech mówią liczba pojedyncza 1. mówiłabym mówiłbym 2. mówiłabyś mówiłbyś 3. mówiłaby mówiłby mówiłoby liczba mnoga 1. mówiłybyśmy mówilibyśmy 2. mówiłybyście mówilibyście 3. mówiłyby mówiliby W czasownikach tych akcent pada na trzecią sylabę od końca. zapytaliby 14
Ćwiczenie: 1. Stwórz swoje notatki na temat trybów czasowników: CZASOWNIKI W TRYBIE: OZNAJMUJĄCYM PRZYPUSZCZAJĄCYM ROZKAZUJĄCYM Ćwiczenie: 2. Podkreśl: kolorem niebieskim kolorem zielonym kolorem różowym - czasowniki w trybie oznajmującym; - czasowniki w trybie rozkazującym; - czasowniki w trybie przypuszczającym. mów, siedziałaby, popatrzmy, czyta, przynieśliby, mówcie, gotowałbym, powiesz, zagraj, śni, czekaliby, czytalibyśmy, sprzedaje, mówilibyśmy, uczesałby się, śpiewamy, grałbym, przyjdę, czeszemy, przyniósłby, znajdź, zaczekałbym, omów, gotujmy, zamówimy, zaczeka, niech zje, będą siedzieli, narysujcie, znalazł, nie kłam, umówilibyście, Ćwiczenie: 3. Określ tryby czasowników. mówisz siedzę siedź niech siedzi - tryb oznajmujący (orzekający) -.. -.. -.. 15
siedzielibyśmy piszę niech pisze pisz pisalibyśmy -.. -.. -.. -.. -.. Ćwiczenie: 3. Znajdź w poniższej wykreślance czasowniki i umieść je odpowiednim miejscu w tabeli. A D C K H T E T F G J T D Z N A Ł B Y M Z K K E E P I S Z C I E O T W K A R M I L I B Y G R A J C I E H S J L E E L H E K W T Y S T W S I E D Ź A G J I N K Y B U Z U J Ą G F T J Ż Y W I K Ą C Y N J G H Ś N I J K Z J F Z F J M Ó W I Ł B Y S D T K Y G T E Z K Z C K CZASOWNIKI W TRYBIE: OZNAJMUJĄCYM PRZYPUSZCZAJĄCYM ROZKAZUJĄCYM 16
TEST SPRAWDZAJĄCY WIADOMOŚCI O CZASOWNIKU A. Zmęczeni uczniowie czekają na dzwonek. B. Kolorowe kwiatki rosną w dużym ogrodzie. C. Czekamy na pociąg. D. Małe krasnoludki będą pracowały w nowej firmie. E. Ciekawy prezent został kupiony przez babcię. F. Wszystkie lalki spadły z półki. G. Grzeczna uczennica odrobiła zadanie domowe. H. Wszystkie dzieci czytały o przygodach Kajtka. I. Zielony długopis kupił wczoraj rano grzeczny uczeń. J. Smaczne ciasto zrobi jutro dziadek. K. We wtorek będziemy czytali ciekawą książkę. L. Grześ posiał marchewkę w swoim ogródku. M. Wesoła Agnieszka pomalowała się nowymi kosmetykami. N. Dziecko śpiewało swoja ulubioną piosenkę. O. Zielona żaba skakała po łące. P. Przeczytalibyśmy ciekawą książkę. R. Niech Magda zje obiad! 17
Test sprawdzający wiadomości o czasowniku Zadanie: 1. Wypisz czasowniki ze zdań: A, C, D, J, K, L, N, O i określ ich formy gramatyczne. czasowniki liczba osoba czas rodzaj Zadanie: 2. Wypisz ze zdań: F, I, J, O czasowniki i pogrupuj je na czasowniki : PRZECHODNIE -...,..., NIEPRZECHODNIE -...,..., Zadanie: 3. Określ stronę czasownika ze zdania oznaczonego literą E.... Zadanie: 4. Określ tryb czasownika ze zdania oznaczonego literą F.... 18
Zadanie: 5. Wybierz jedno zdanie z czasownikiem w stronie biernej i zmień je na zdanie z czasownikiem w stronie czynnej....... Zadanie: 6. Wypisz czasowniki ze zdań: C, F, G, H, I, L i utwórz od nich bezokoliczniki. C.... -... F.... -... G.... -... H.... -... I.... -... L.... -... Zadanie: 7. Ze zdań oznaczonych znaczkami: C, F, J, L wypisz: CZASOWNIKI DOKONANE... CZASOWNIKI NIEDOKONANE... Zadanie: 8. Określ stronę czasownika znajdującego się w zdaniu oznaczonym literą: M.... Zadanie: 9. W którym ze zdań znajdują się czasowniki w trybie: PRZYPUSZCZAJĄCYM-... ROZKAZUJĄCYM... 19
CZASOWNIK utrwalenie wiadomości Zadanie: 1. Uzupełnij: CZASOWNIK jest...... Odmienia się przez......... Odpowiada na pytania...... Zadanie: 2. Określ formy gramatyczne czasowników. CZASOWNIK LICZBA OSOBA CZAS RODZAJ Zadanie: 3. Wpisz podane czasowniki w odpowiednie miejsca. CZASOWNIKI PRZECHODNIE -... CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE -... 20
Zadanie: 4. Określ tryb czasowników:... -...... -...... -...... -...... -...... -... Zadanie: 5. Określ stronę czasowników:... -...... -...... -...... -...... -...... -... Zadanie: 6. Wpisz podane czasowniki w odpowiednie miejsca. CZASOWNIKI DOKONANE -... CZASOWNIKI NIEDOKONANE -... Zadanie: 7. Od podanych czasowników w formie osobowej utwórz bezokoliczniki.... -...... -...... -...... -...... -...... -... 21
PRZYMIOTNIKOWY IMIESŁOWY PRZYSŁÓWKOWY BIERNY CZYNNY UPRZEDNI WSPÓŁCZESNY -n- -y -y -t- -a - ąc -a - wszy, -łszy - ąc -on- -e -e -ymi itp. pisany, pisani, pisane, umyta, umyte, itp. piszący, pisząca, piszące, gotujący, gotująca, gotujące przeczytawszy, zrobiwszy, usiadłszy, skończywszy pisząc, mówiąc, szyjąc, rzucając, gotując, Imiesłowy przymiotnikowe = czasownik + przymiotnik cz. - oznaczają czynność lub stan pm. - odmieniają się jak przymiotniki (liczby, przypadki i rodzaje) ODMIENNE Imiesłowy przymiotnikowe z "nie" piszemy łącznie. Imiesłowy przysłówkowe = czasownik + przysłówek cz. - oznaczają czynność lub stan psł. nie odmieniają się NIEODMIENNE Imiesłowy przysłówkowe z "nie" piszemy oddzielnie. Ćwiczenie: 1. Podpisz imiesłowy. czytający -... siedząc -... umywszy -... czytany -... mówiących -... ujrzawszy -... 22
przyniesiona -... mówiący -... czytając -... gotowany -... siedzących -... ujrzawszy -... czekając -... wyniesiona -... siedzący -... zrobiwszy -... płynących -... rozwiązawszy -... mówiąc -... skończona -... Ćwiczenie: 2. Do podanych imiesłowów dopisz przeczenie nie....znoszącym...podpisane... zwlekając...sprawdziwszy...oczekiwany...patrząc...czytający...siedząc...umywszy...czytany...mówiących...ujrzawszy...grając...przyniesiona...mówiący...czytając...gotowany...siedzących...ujrzawszy...czekając...wyniesiona...siedzący...zrobiwszy...płynących 23
RZECZOWNIK RZECZOWNIK jest odmienną częścią mowy, nazywającą rzeczy, ludzi, rośliny, zwierzęta, zjawiska, itd... Odmienia się przez liczby i przypadki. Odpowiada na pytania: kto? co? Ćwiczenie: 1. Wypisz osiem rzeczowników znajdujących się w miejscu, w którym przebywasz.......................... Rzeczowniki posiadają temat i końcówkę: dom + ek = domek temat + końcówka Temat rzeczownika przeważnie zakończony jest spółgłoską. Końcówki: wskazują na funkcje rzeczowników w zdaniu. wka zerowa (tzw. zero morfologiczne, brak Ćwiczenie: 2. Oddziel pionową kreską końcówkę od tematu. 24 zeszytach ręce nodze noga głowę głowa rower muchom krzesłami Ćwiczenie: 3. Odmień rzeczownik dom, oddzielając końcówkę od tematu.
lp. lm. M. kto? co?...... D. kogo? czego?...... C. komu? czemu?...... B. kogo? co?...... N. z kim? z czym?...... Ms. o kim? o czym?...... W. O!...... Ćwiczenie: 4. Odmień przez przypadki i liczby rzeczowniki: głowa, rower, pani, morze, rzeka, gimnazjum, dziecko, krzesło, noga. Każdy rzeczownik ma na stałe przypisany rodzaj! męski (TEN) żeński (TA) nijaki (TO) Rodzaj rzeczownika określamy na podstawie formy mianownika lp. ( kto? co? ) np. rowerom - (kto? co?) - ten rower - r. męski morzem - (kto? co?) - to morze - r. nijaki lampach - (kto? co?) - ta lampa - r. żeński Ćwiczenie: 5. Określ rodzaj rzeczowników. obrazach - (kto? co?) - ten obraz - r. męski krzesłami... panie... motorem... krześle... budą... lalce... piecach... garnkiem... kuchni... morzach... 25
Ćwiczenie: 6. Określ liczbę, przypadki i rodzaj podanych rzeczowników. rzeczownik liczba przypadki rodzaj w M. lp. niedźwiedzie żabami ogniskach domem rowerom piłkami krzesłem wersalki wersalki wiaderkiem Ćwiczenie: 7. Wpisz podane rzeczowniki w odpowiedniej formie gramatycznej. M. lp. pies łyżka krzesło C. lm.......... Ms. lp.......... B. lm.......... D. lm.......... C. lp.......... M. lm.......... N. lm.......... B. lp.......... 26
OBOCZNOŚCI W ODMIANIE RZECZOWNIKÓW OBOCZNOŚĆ wymiana głosek, która występuje w temacie rzeczownika podczas odmiany. TEMATY OBOCZNE różne podstawy jednego rzeczownika. np. ręk-a, ręc-e, ręk-i, rąk - tematy oboczne: ręk-, ręc-, ręk i -, rąk, Ćwiczenie: 1. Wypisz oboczności zachodzące w poniższych tematach. mur mucha stół miód dąb murze musze stole miodem dęby............... dół szkół spór dołu szkoły spory dole szkole sporze......... Litera i będąca końcówką rzeczownika pełni również rolę zmiękczenia spółgłoski. desk-a tort- gal a desk-i torci-e gal i oboczności k : ki t : ci l : li 27
Ćwiczenie: 2. Wypisz oboczności zachodzące w poniższych tematach. ręka noga kartka droga błąd ręki nogi kartce dróg błędu ręce nodze kartki drogi błędzie rąk nóg drodze............... Ćwiczenie: 3. Wypisz oboczności. głoska, głoski -... szyba, szybie -... stół, stole -... waza, wazie -... ząb, zębie, zęby -... waga, wagi, wadze -... róg, rogi -... mól, mole -... sól, soli -... klasa, klasie -... broda, brodzie -...... -...... -... 28
RZECZOWNIKI pospolite własne żywotne nieżywotne osobowe nieosobowe Podział rzeczowników wg S. Szobera RZECZOWNIKI POSPOLITE to nazwy gatunkowe zwierząt i przedmiotów. Rzeczowniki te piszemy małą literą. np. rzeka, pies, wieś, miasto, parapet, RZECZOWNIKI WŁASNE to nazwy indywidualnych osobników danego gatunku. Są to najczęściej imiona i nazwiska osób, imiona zwierząt domowych, nazwy geograficzne, tytuły książek i czasopism, nazwy instytucji. Rzeczowniki własne piszemy wielką literą. np. Poznań, Wenus, Jowisz, Wisła, Janek, Gazeta Wyborcza, Ćwiczenie: 1. Podkreśl rzeczowniki własne. KSIĄŻKI, WARSZAWA, RZEKA, MIASTO, WISŁA, ARTUR, PLUTON, PLATON, WRÓBEL, PSZCZOŁA, CHŁOPIEC, AGNIESZKA, ROWER, GUMKA, PANI, RAFAŁ, ZOSIA, ODRA RZECZOWNIKI NIEŻYWOTNE - nazwy przedmiotów naturalnych i wytworzonych przez człowieka oraz roślin. np. długopis, dywan, chmura, książka, kwiat RZECZOWNIKI ŻYWOTNE nazwy oznaczające ludzi i zwierzęta. np. kot, człowiek, Ala, wąż, karp, 29
Ćwiczenie: 2. Spośród rzeczowników znajdujących się poniżej wybierz rzeczowniki żywotne i nieżywotne. ołówek, góra, dziecko, Marek, kot, żyrafa, rurka, kolor, książka, but, spodnie, mrówka, królik, pies rz. żywotne...... rz. nieżywotne...... Ćwiczenie: 3. Rozejrzyj się po klasie i napisz dwa rz. żywotne i dwa rz. nieżywotne znajdujące się koło Ciebie. rz. żywotne... rz. nieżywotne... RZECZOWNIKI ŻYWOTNE OSOBOWE nazwy ludzi NIEOSOBOWE nazwy zwierząt Ćwiczenie: 4. Spośród podanych niżej rzeczowników żywotnych wybierz rzeczowniki osobowe i nieosobowe. kot, Ala, pies, Robert, ptak, Gosia, rz. osobowe:... rz. nieosobowe:... 30
Ćwiczenie: 5. Uzupełnij tabelkę według wzoru. rzeczowniki pospolite własne żywotne nieżywotne osobowe nieosobowe miasto + - - + - - dziewczynka + - + - + - Tomek rower pies Zgorzelec bułka kwiatek żyrafa mucha rzeżucha Wisła krokodyl Agata kucharz robak mapa Jowisz rzeka nauczyciel lew chleb Marcin tulipan Sienkiewicz ulica pani wieloryb dom chłopiec Warszawa 31
RZECZOWNIKI ABSTRAKCYJNE I KONKRETNE RZECZOWNIKI KONKRETNE są to rzeczowniki, które nazywają osoby, rośliny, przedmioty o konkretnym kształcie, barwę, zapach, które można rozpoznać z pomocą zmysłów, np. dom, pies, cień, szum, zapach. RZECZOWNIKI ABSTRAKCYJNE są to rzeczowniki, które nazywają pojęcia ogólne, takie, których nie da się rozpoznać za pomocą zmysłów, np. wolność, szczerość, łagodność, myśl, tęsknota, błękit, kształt. Ćwiczenie: 6. Wpisz poniższe rzeczowniki w odpowiednie miejsca. człowiek, piec, słońce, papier, radość, białość, rozum, dom, pies, cień, szum, zapach, wolność, szczerość, łagodność, myśl, tęsknota, błękit, kształt, RZECZOWNIKI KONKRETNE RZECZOWNIKI ABSTRAKCYJNE Ćwiczenie: 7. Wpisz poniżej rzeczowniki zawierające, którąś z podanych liter: u, ó, rz, ż, ch, h...... 32
RZECZOWNIK - powtórzenie Zadanie: 1. Uzupełnij. Rzeczownik jest...... ODMIENIA SIĘ PRZEZ... ODPOWIADA NA PYTANIA... Zadanie: 2. Utwórz liczbę mnogą podanych rzeczowników. rzeka - róża - rower - rok - samochód - oko - liść - żółw - Zadanie: 3. Uzupełnij tabelkę. RZECZOWNIKI POSPOLITE WŁASNE ŻYWOTNE NIEŻY- WOTNE ogród lis miasto Marek kwiatek Zgorzelec pani OSOBOWE NIEOSO- BOWE Zadanie: 4. Określ formy gramatyczne rzeczowników. rzeczownik liczba przypadki rodzaj muchach głowie szybom gruszką poduszce rowerowi 33
Zadanie: 5. Odmień rzeczowniki: dziecko, droga. lp. lm. lp. lm. Zadanie: 6. Od podanych wyrazów utwórz rzeczowniki: czytać - czysty - gotować - stary - Zadanie: 7. Wpisz rzeczowniki w odpowiednich formach. MORZE RZEKA BASEN M. lm. C. lm. D. lp. Ms.lm. N. lp. W. lp. B. lm. C. lp. 34
Powtórzenie wiadomości z klasy 4. PRZYMIOTNIK PRZYMIOTNIK jest odmienną częścią mowy, nazywającą cechy i właściwości przedmiotów, ludzi, zwierząt, itd... Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które? Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. Ćwiczenie: 1. Wypisz pięć przymiotników, które mogłyby scharakteryzować Twoją osobę................ Ćwiczenie: 2. Do podanych liter dopisz litery, które wspólnie utworzą przymiotnik. a..., b..., c..., ch..., d..., e..., f..., g..., h..., i..., j..., k..., l..., ł..., m..., n..., o..., p..., r..., s..., t..., u..., w..., z..., RODZAJE PRZYMIOTNIKÓW: r. męski (ten) r. żeński (ta) r. nijaki (to) lp. lm. r. m-os. (ci) r. niem-os. (te) 35
Ćwiczenie: 3. Wypisz odpowiednie formy przymiotnika śmieszny. M. m. r. m-os. (ci) -... M. lm. r. niem-os. (te) -... M. lp. r. m. (ten) -... M. lp. r. ż. (ta) -... M. lp. r. n. (to) -... RZECZOWNIK Z PRZYMIOTNIKIEM Ćwiczenie: 4. Określ część mowy, liczbę i rodzaj. mała dziewczynka małe dziewczynki dzielny chłopiec dzielni chłopcy groźny pies -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., -.., liczba., rodzaj.., 36
Ćwiczenie: 5. Odmień przez przypadki, liczby i rodzaje przymiotnik ładny. liczba pojedyncza r. męski r. żeński r. nijaki M.... M.... M.... D.... D.... D.... C.... C.... C.... B.... B.... B.... N.... N.... N.... Ms.... Ms.... Ms.... W.... W.... W.... liczba mnoga r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy M.... M.... D.... D.... C.... C.... B.... B.... N.... N.... Ms.... Ms.... W.... W.... 37
FORMY GRAMATYCZNE PRZYMIOTNIKÓW - ćwiczenia Spróbuj uzupełnić poniższe ćwiczenie według wzoru. mały (chłopiec) liczba poj., przypadek M., rodzaj męski mały (sklep) liczba poj., przypadek B., rodzaj męski mały (chłopcze) liczba poj., przypadek W., rodzaj męski wesołe (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... wesołe (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... wesołe (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... wesołe (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... wesołe (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... wesołe (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... młodego (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... młodego (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... młodego (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... miłym (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... miłym (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... miłym (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... miłym (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... miłym (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... miłym (...) liczba..., przypadek..., rodzaj... Zadanie domowe: Odmień przez przypadki, liczby i rodzaje przymiotniki: WESOŁY, GROŹNY, SZYBKI, KOLOROWY, DŁUGI, DUŻY, RÓŻOWY. 38
OGRÓD DIANY Lucy Maud Montgomery Ogród państwa Barry to istny gąszcz kwiatów, które w każdej innej nie tak decydującej i podniosłej chwili wprawiłby w zachwyt wrażliwą Anię. Otaczały go rozłożyste, stare wierzby i wielkie, wysokie sosny, pod którymi tuliły się kwiaty nie znoszące nadmiaru słońca. Wymuskane, o prostych liniach ścieżki, schludnie obrzeżone z obu stron muszlami, przerzynały go na wszystkie strony niby czerwone, wilgotne wstęgi, na klombach zaś pstrzyła się istna orgia najbardziej uroczych kwiatów. Kwitły tam różowe stokrotki i wielkie, wspaniałe, karmazynowe piwonie; białe narcyzy o upajającej woni i cierniste różyczki polne; czerwone, niebieskie i białe orliki i liliowe dzwonki; kępy piołunu, wstęga trawy i mięty; purpurowe bratki, żonkile i mnóstwo słodkiej koniczyny o delikatnym, wonnym, puszystym kwieciu; szkarłatna szałwia, wystrzelająca swymi płomiennymi lancami ponad wymuskane białe pelargonie. Był to ogród pełen promieni słońca, brzęku pszczół i powiewów wietrzyka, który szemrał i szeleścił pośród drzew, zachwycony najwidoczniej swą włóczęgą. Fr. powieści Ania z Zielonego Wzgórza ----------------------------------- orgia przesadna obfitość; karmazynowy, szkarłatny intensywnie czerwony kolor; lanca broń o wąski grocie osadzania na drzewcu. Zad. 1. Narratorem powyższego tekstu jest... Zad. 2. Co wprawiłoby w zachwyt Anię?...... Zad. 3. Wypisz z tekstu nazwy kwiatów....... 39
Zad. 4. Wypisz z tekstu nazwy drzew....... Zad. 5. Gdybyś chciał(a) przedstawić powyższy opis za pomocą kredek, jakich kolorów powinieneś (powinnaś) użyć?...... GRAMATYKA PRZYMIOTNIKI PROSTE I ZŁOŻONE PRZYMIOTNIKI ZŁOŻONE z członów nierównorzędnych znaczeniowo, tzn. takie, w których główne znaczenie zawarte jest w członie drugim, natomiast człon pierwszy określa bliżej to znaczenie, pisze się łącznie: jasnozielony (zielony o jasnym odcieniu) PRZYMIOTNIKI ZŁOŻONE z dwóch członów równorzędnych znaczeniowo piszemy z łącznikiem: biało-czerwony biało-czerwono-niebieski Zad. 6. Poniższe przykłady należy odpowiednio połączyć. jasny + niebieski =... biały + niebieski =... czerwony + czarny =... blady + różowy =... perłowy + szary =... zielony + niebieski =... biały + czarny =... ciemny + zielony =... 40
ROZBIÓR GRAMATYCZNY ZDAŃ Sympatyczna Ania odwiedziła chorą koleżankę. sympatyczna Ania odwiedziła chorą koleżankę Sympatyczne dziewczynki odwiedziły chore koleżanki. sympatyczne dziewczynki odwiedziły chore koleżanki Sympatyczni chłopcy odwiedzili chorych kolegów. sympatyczni chłopcy odwiedzili chorych kolegów 41
Powtórzenie wiadomości. PRZYSŁÓWEK PRZYSŁÓWEK - jest nieodmienną częścią mowy, informującą o okolicznościach, które towarzyszą czynności lub stanowi. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? Ćwiczenie: 1. Podkreśl przysłówki. pięknie, mówił, piękny, wysoko, drogo, śmiesznie, szybki, łatwo, tajemniczy, szeroko, słaby, łapczywie, młody, zła, źle, Przysłówki zazwyczaj tworzymy od przymiotników. przysłówki przymiotniki ( jak? ) ( jaki? ) szybko śmiesznie szybki śmieszny Ćwiczenie: 2. Utwórz przysłówki od podanych przymiotników. głośny -... ładny -... znakomity -... wysoki -... gwałtowny -... mądry -... miły -... głupi -... drogi -... piękny -... biedny -... krzywy -... Przysłówek tworzy z czasownikiem związek wyrazowy. W związku z tym przysłówek jest wyrazem podrzędnym. pracuje jak? ciężko czasownik przysłówek ( wyraz nadrzędny ) (wyraz podrzędny) 42
ROZBIÓR GRAMATYCZNY ZDAŃ Wesoła Marta podarowała wczoraj zaskoczonej Natalce smaczne kremówki. wesoła Marta podarowała wczoraj zaskoczonej Natalce smaczne kremówki Wysoki chłopiec zrywa zręcznie soczyste, czerwone jabłka. wysoki chłopiec zrywa zręcznie soczyste czerwone jabłka 43
STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW Przymiotniki i przysłówki podlegają stopniowaniu. Wyróżniamy trzy stopnie przymiotników oraz trzy stopnie przysłówków: stopień równy stopień wyższy stopień najwyższy szybki szybszy najszybszy szybko szybciej najszybciej Za pomocą stopniowania przymiotników i przysłówków wyrażamy natężenie cechy. Rodzaje stopniowania przymiotników i przysłówków: Stopniowanie proste młody młodszy najmłodszy głośno głośniej najgłośniej Stopniowanie opisowe miękki bardziej miękki najbardziej miękki mniej miękki najmniej miękki krzywo bardziej krzywo najbardziej krzywo mniej krzywo najmniej krzywo Stopniowanie nieregularne duży większy największy źle gorzej najgorzej Ćwiczenie: 1. Wpisz odpowiednie formy przymiotników i przysłówków. 44 stopień równy stopień wyższy stopień najwyższy zimny głośno smutniej najgłośniejszy najsmutniejszy
Ćwiczenie: 2. Utwórz stopień wyższy i najwyższy poniższych przysłówków i przymiotników. cichy cicho zimny ciemno długi śmieszny wesoły zdolny młody grzeczny ciekawy słodki wolny jasny 45
ciemny słynny grzeczny Istnieją przymiotniki i przysłówki, które stopniują się w sposób nieregularny: przymiotniki: zły, dobry, duży, mały oraz przysłówki: źle, dobrze, dużo, mało. Ćwiczenie: 3. Utwórz stopień wyższy i najwyższy. zły źle dużo mały duży mało dobry dobrze Niektóre przymiotniki i przysłówki się nie stopniują. metalowy, drewniany, zawsze, przeważnie. Ćwiczenie: 4. Ułóż dwa zdania z przymiotnikami, które się nie stopniują. 46
47
48