UNIWERSYTET TRZECIEJ GENERACJI STAN I PERSPEKTYWY ROZWOJU

UNIWERSYTET TRZECIEJ GENERACJI STAN I PERSPEKTYWY ROZWOJU

Filip Nowacki * AKTYWNOŚĆ PRZEDSIĘBIORCZA UNIWERSYTETU TRZECIEJ GENERACJI UNIWERSYTET CZY PRZEDSIĘBIORSTWO? STRESZCZENIE: Niska pozycja polskich uniwersytetów w skali świata skłania do podjęcia rozważań na temat słuszności przyjętego modelu ich funkcjonowania. O ile zgodnie z tradycją uniwersytetu Humboldtowskiego zadanie uczelni wyższych polegało na prowadzeniu działalności dydaktycznej oraz badawczo-rozwojowej, o tyle wymagania rynkowe wymogły powstanie nowego modelu, tak zwanego uniwersytetu trzeciej generacji. Poza wymienionymi już obowiązkami pojawia się w nim dodatkowo pojęcie aktywności przedsiębiorczej i to zarówno pośród studentów, jak i absolwentów. Nawiązywanie współpracy ze sferą biznesową, przeprowadzanie badań na zamówienie przedsiębiorstw czy też wspólne kształtowanie programów nauczania stają się jego podstawowymi elementami. Ich efektem powinna być zgodnie z zasadami rynkowymi wyższa efektywność przejawiająca się choćby w wyższym niż dotychczas poziomie innowacyjności oraz wzroście liczby przedsiębiorstw odpryskowych powstających przy uczelniach wyższych. Należy sobie jednocześnie zadać pytania, czy model zarządzania uniwersytetami w sposób podobny do przedsiębiorstw jest właściwym kierunkiem ewolucji oraz w jaki sposób połączyć działanie uczelni wyższych przy współpracy z biznesem na zasadach rynkowych, przy zachowaniu ich istniejącej kultury oraz wielowiekowej tradycji, na której opiera się ich siła. Słowa kluczowe: uniwersytet trzeciej generacji, aktywność przedsiębiorcza, powiązania sieciowe, przedsiębiorstwa odpryskowe Kod klasyfikacji JEL (Classification System for Journal Articles): F20, F60, I21, I23, M13. 1. WPROWADZENIE Nadrzędnym celem uniwersytetów było niegdyś szerzenie wiedzy z różnego zakresu dziedzin. Począwszy od weterynarii na inżynierii skończywszy. Wielokrotnie dokonywane obserwacje oraz badania przez uznany autorytet uzyskiwały miano prawa, którego następnie nauczano. Stwierdzono bowiem, że zaobserwowane zachowania są powtarzalne i pozwalają na wyciąganie odpowiednich wniosków. * Doktorant w Katedrze Marketingu Międzynarodowego Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.

FILIP NOWACKI Tak też w pewnym uproszczeniu kształtowało się powstawanie wiedzy. W procesie ewolucji z uniwersytetu średniowiecznego wykształcił się model uniwersytetu Humboldtowskiego, którego trwanie szacuje się do roku 1950. Kwestią dyskusji byłoby natomiast stwierdzenie, że pomimo wystąpienia okresu przejściowego, tak naprawdę w niektórych, o ile nie w większości, gospodarkach ten model uczelni wyższej jest wciąż obowiązującym. W procesie tym nastąpiły daleko idące zmiany. Przede wszystkim nauczane prawa nie stanowiły dłużej efektu pracy autorytetu, którego nie można by podważyć. Nowa wiedza powstawała na skutek obserwacji, a w oparciu o jej wynik formułowano nowe nauki. Co istotne, wyniki badań zaczęły stawać się coraz szerzej dostępne 1. Najistotniejsze były jednak zmiany zachodzące w gospodarce światowej. Na skutek postępu oraz globalizacji można mówić wręcz o zmierzchu modelu uniwersytetu Humboldtowskiego w dotychczasowej jego postaci. Należy sobie zdać sprawę z tego, w jak znacznym stopniu zmieniło się podejście ludzi do kwestii wykształcenia. Dawniej był to luksus dostępny wyłącznie dla wybranych. Obecnie wykształcenie staje się dobrem powszechnym, towarem takim, jak każdy inny. Zgodnie z postanowieniami Unii Europejskiej zawartymi w Strategii Europa 2020 2 odsetek osób posiadających wyższe wykształcenie w wieku 30-34 lata musi wzrosnąć do poziomu co najmniej 40%, przy obecnym 31% 3. Zauważalna jest więc zmiana w pojmowaniu znaczenia edukacji wyższej. Kolejnym czynnikiem, który spowodował spore zmiany, jest postępująca globalizacja. Ułatwienia w migracji ludności, pojawienie się Internetu jako szybkiego dostępu do nieskończonej liczby informacji oraz wzrost konkurencyjności jako skutek ułatwionego dostępu do szerszej liczby uniwersytetów ukazały zagrożenia, które nie były wcześniej brane pod uwagę. Jeśli spojrzeć również na koszty badań naukowych oraz przemysłowych i ich znaczny wzrost, nie trudno dostrzec, jakie trudności napotkały na swojej drodze uniwersytety w XX wieku. W Strategii Europa 2020 powstałej przy udziale państw członkowskich Unii Europejskiej zauważalne są różnice w wydatkach na B+R w państwach Triady. O ile Europa przeznacza na działalność badawczo rozwojową poniżej 2% swojego PKB, w USA poziom ten wynosi 2,6% a w Japonii aż 3,4% 4. Dane dla gospodarki muszą oczywiście przekładać się na różnice w funduszach posiadanych przez publiczne szkoły wyższe. Wspomniane zostały wyłącznie główne różnice, jakie są efektem postępu występującego w gospodarce światowej, który doprowadził do sytuacji, 1 G. Grosskreutz, Rola firm spin-off w zwiększaniu efektywności uczelni wyższych, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis. Oeconomica 2010, nr 60 (282). 2 Komisja Europejska, Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM, Bruksela 2010, s. 12. 3 Dla porównania, odsetek ludzi posiadających wyższe wykształceniu w wieku 25-34 lata w USA wynosi około 40%, natomiast w Japonii ponad 50%. 4 Komisja Europejska, Europa 2020. Strategia, op. cit., s. 13. 26

KONKURENCYJNOŚĆ UNIWERSYTETU PRZYSZŁOŚCI w której uniwersytet Humboldtowski nie jest już wystarczającym modelem i tak naprawdę konieczne było stworzenie koncepcji nowego modelu uniwersytetu trzeciej generacji. 2. ZMIANY W SYSTEMIE EDUKACJI NA POZIOMIE UCZELNI WYŻSZYCH W POLSCE PO ROKU 1989 Największe zmiany w polskim systemie edukacji wyższej zaszły niewątpliwie po roku 1989. Wystarczy porównać liczbę studentów na przełomie ostatniego dwudziestolecia. Rysunek 1. Charakterystyka zmian liczby studentów oraz uczelni wyższych w Polsce po roku 1989 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 Liczba studentów 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Uczelnie publiczne Uczelnie niepubliczne Rok 1990/1991 Rok 2005/2006 Rok 1992/1993 Rok 2010/2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Liczba studentów w Polsce, http://www.studenckamarka.pl/serwis.php?pok=1909&s=73 [dostęp: 05.03.2013] oraz Dane statystyczne o szkolnictwie wyższym, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/dane-statystyczne-o-szkolnictwie-wyzszym [dostęp: 07.02.2013]. W roku 1990 w Polsce na uczelniach wyższych studiowało zaledwie 403 tys. osób, podczas gdy w roku 2007 liczba studentów wynosiła 1.930 tys. 5. Oznacza to wzrost liczby osób podejmujących studia wyższe przez okres zaledwie niecałych dwóch dekad o prawie 480% (por. rys. 1). W efekcie powinniśmy stać się pionierami europejskiej gospodarki. Zgodnie z zależnością studia wyższe = wyższy poziom wiedzy = większa innowacyjność i produktywność, polscy absolwenci powinni doprowadzić do znacznego wzrostu gospodarczego w Polsce. Nie da się zaprzeczyć, 5 Liczba studentów w Polsce, http://www.studenckamarka.pl/serwis.php?pok=1909&s=73 [dostęp: 13.02.2013]. 27

FILIP NOWACKI że taki nastąpił, trudno jednak doszukiwać się zależności pomiędzy tym faktem oraz tak znacznym wzrostem liczby osób podejmujących wyższe studia. O ile liczba studentów wzrosła w ciągu dwudziestu lat pięciokrotnie, o tyle wydatki budżetowe na szkolnictwo wyższe wzrosły w tym okresie zaledwie o 50%. Jak zauważył J.T. Hryniewicz, zagranicą środki na edukację są na zdecydowanie odmiennym poziomie, a dzięki ich względnej obfitości nieporównywalne są warunki badawcze choćby w laboratoriach 6. Tak naprawdę dane o wysokim poziomie edukacji w Polsce, z uwagi na wzrost liczby studentów oraz co najmniej zadowalający w skali świata poziom skolaryzacji, są zafałszowane, jak ma to zresztą miejsce przy operowaniu wartościami bezwzględnymi, nie mając jednocześnie dostępu do informacji na temat danych jakościowych. Podążając za danymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, w roku 1992/93 w Polsce istniało 106 szkół wyższych publicznych oraz zaledwie 18 szkół wyższych niepublicznych, potocznie nazywanych prywatnymi. Nastąpiły jednak pewne daleko idące zmiany. Otwarcie gospodarki, rynkowe podejście do szkolnictwa wyższego przy niskich barierach wejścia na rynek doprowadziły do zmiany tej sytuacji. W roku 2010 w Polsce istniały 132 szkoły wyższe publiczne oraz 338 szkół wyższych niepublicznych. Oznacza to, że liczba szkół publicznych wzrosła w tym okresie o 24%, podczas gdy na rynku pojawiło się 19-krotnie więcej szkół niepublicznych (por. rys. 1). Ponownie fakt ten powinien świadczyć o bogactwie polskiego systemu edukacyjnego. Trudno się z tym jednak zgodzić. Cytując M. Ratajczaka, można dostrzec aż cztery powody, które każą stwierdzić, że bogactwo jest iluzoryczne 7 : wieloetatowość służąca spełnieniu wymagań kadrowych; aktywizacja zawodowa emerytowanych już nauczycieli akademickich bez względu na ich wiek czy też stan zdrowia; angażowanie cudzoziemców bez zważania na posiadane przez nich kompetencje językowe; prowadzenie zajęć dydaktycznych z przedmiotów odległych tematycznie od specjalności naukowej danej osoby wykształconej na przestrzeni lat. Dodatkowo nastąpił niekorzystny trend w postaci wzrostu studentów zaocznych, którzy w roku akademickim 1988/1989 stanowili 23% ogółu, natomiast w roku akademickim 2008/2009 odsetek ten wzrósł do 51%. Wszystko to przy opinii, że niestety, studia zaoczne nie gwarantują takiej samej jakości, jak studia dzienne 8. Podsumowaniem przytoczonych danych jest tak naprawdę ranking uczelni z całego świata. Skoro polskie szkolnictwo wyższe tak dobrze prezentuje się w da- 6 J.T. Hryniewicz, Państwo a reformowanie polskiej nauki, Przegląd Organizacji 2010, nr 9. 7 M. Ratajczak, Państwo jako podmiot polityki rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce, Przegląd Organizacji 2010, nr 7-8, s. 6. 8 Tamże, s. 5. 28

KONKURENCYJNOŚĆ UNIWERSYTETU PRZYSZŁOŚCI nych liczbowych, równie dobrze powinno wyglądać w rankingach. Konfrontując to stwierdzenie z rzeczywistością, okazuje się jednak, że tak nie jest. W światowym rankingu 500 najlepszych uczelni na świecie obecne są tylko dwie polskie uczelnie wyższe, tj. Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet Warszawski. Obie zresztą na dalekich pozycjach pomiędzy 300 a 400 miejscem 9. Próżno w tych rankingach szukać również polskich uczelni niepublicznych. Podobnie ma się sytuacja w krajowych rankingach. Praktycznie jedyną niepubliczną uczelnią zajmującą stosunkowo wysoką pozycję jest Akademia im. L. Koźmińskiego w Warszawie 10. Trudno więc zgodzić się z iluzorycznym bogactwem uczelni oraz liczbą ich absolwentów. Posiadanie dyplomu nie stanowi już bowiem w żadnym stopniu nobilitacji czy też uznania w oczach przyszłego pracodawcy. Pełni raczej funkcję swoistego sita umożliwiającego wstępną selekcję potencjalnych kandydatów. Analizując wszystkie informacje, można dyskutować na temat słuszności podjętych decyzji upublicznienia wyższej edukacji. Bez sprawowania przez państwo rzeczywistej funkcji kontrolnej oraz decyzyjnej trudno stwierdzić, by za ilościowym wzrostem liczb bezwzględnych w edukacji podążało identyczne bogactwo jakościowe. 3. UNIWERSYTET TRZECIEJ GENERACJI W ASPEKCIE INTER- NACJONALIZACJI UCZELNI WYŻSZYCH Pojęcie, a raczej model uniwersytetu trzeciej generacji, nazywanego również Uniwersytetem Przedsiębiorczym, ewoluowało w naturalny sposób jako kontynuacja wcześniejszej wizji uczelni wyższej w postaci uniwersytetu Humboldtowskiego. Oczywiście, zachowuje on ideę prowadzenia prac badawczo-rozwojowych, które mają się przekładać na dydaktykę, dążąc analogicznie do wzrostu jej poziomu, pojawia się w nim jednak dodatkowy aspekt (zob. rys. 2). Co istotne, uniwersytety zgodnie z tym modelem nie mają możliwości istnieć dłużej jako niezależne instytucje, czyli w sposób, jaki kształtowało się to dotychczas. Najistotniejszy wpływ na taką sytuację ma globalizacja, a w jej konsekwencji internacjonalizacja uczelni wyższych oraz pewnych wzorców ich funkcjonowania, przejawiająca się między innymi w unifikacji programów nauczania, które niegdyś były wyłącznym zasobem danej uczelni. Ponieważ edukacja stała się masowa, należy wprowadzić pewne zmiany. Kreatywność powinna odzyskać swe utracone znaczenie, gdyż w inny sposób jednostki wybitne nie będą miały możliwości uzyskania należnego im miejsca. Większość z państw, nawet tych funkcjonujących jako welfare states, nie jest w stanie dłużej finansować edukacji dla tak znacznej liczby potencjalnie zainteresowanych. W konse- 9 Academic Ranking of World Universities 2012, http://www.shanghairanking.com/arwu2012. html [dostęp: 08.02.2013]. 10 Ranking uczelni akademickich 2012, http://www.perspektywy.pl/index.php?option=com_content &task=view &id=5074&itemid=909 [dostęp: 11.02.2013]. 29

FILIP NOWACKI kwencji oznacza to mniej środków na prace badawczo-rozwojowe czy też dydaktykę, a przecież zgodnie ze Strategią Unii Europejskiej 2020 środki te powinny wzrastać. M. Ratajczak mówi wręcz o Mcdonaldyzacji uniwersytetów, z czym nie do końca można się zgodzić 11. W pewnym bowiem uproszczeniu, gdyby wszystkie uczelnie wyższe funkcjonowały faktycznie w ten sam zestandaryzowany sposób, przy użyciu tych samych narzędzi, nie powinna mieć miejsca sytuacja, w której jedne uniwersytety są inaczej oceniane oraz klasyfikowane od pozostałych. A fakt ten został przecież uwydatniony w ramach poprzedniego rozdziału. Niewłaściwe byłoby jednak całkowicie odrzucić racje M. Ratajczaka. Szereg czynności, jakich dokonują uczelnie wyższe, dąży w znacznym stopniu do ich standaryzacji. Zajęcia prowadzone w języku angielskim jako współczesnym lingua franca, wspólne oraz podwójne dyplomy uczelni, wymiany studentów i wykładowców, wszystko to sprzyja ujednolicaniu się wiedzy. Jest to jednak konsekwencja rozwoju świata, globalizacji oraz dostępu do nieosiągalnych wcześniej zasobów wiedzy poprzez użycie Internetu. W ramach świata istnieją uniwersytety posiadające swoje filie zagraniczne, jednak ich znaczenie jest wciąż marginalne, a uniwersytety, które planowały rozwój swojej oferty w ten właśnie sposób, niejednokrotnie napotkały na spory opór ze strony otoczenia 12. Rysunek 2. Główne cechy uniwersytetu Humboldtowskiego oraz uniwersytetu trzeciej generacji Przedsiębiorczość akademicka Szerzenie wiedzy B+R Dydaktyka Osiąganie zysku Źródło: opracowanie własne 11 M. Ratajczak, Państwo, op. cit., s. 5. 12 K. Pawłowski, Internacjonalizacja a globalizacja we współczesnym szkolnictwie wyższym, Organizacja i Kierowanie 2005, nr 4 (122), s. 28-30. 30

KONKURENCYJNOŚĆ UNIWERSYTETU PRZYSZŁOŚCI Ideą uniwersytetu trzeciej generacji jest połączenie sfery naukowej z biznesem oraz wszelkimi instytucjami. Poprzez powiązania sieciowe możliwe jest prowadzenie wspólnych prac B+R, a także ich komercjalizacja, o ile powstały one przy uczelni. Dotyczy to zresztą nie tylko aspektu krajowego, ale dzięki współczesnym możliwościom technologicznym również powiązań międzynarodowych. Uczelnie coraz silniej zaczynają również rywalizować o studentów na rynku światowym. Chociaż studenci zagraniczni stanowią wciąż mały odsetek całości, to trend ten zyskuje na znaczeniu w ramach modelu Uniwersytetu Przedsiębiorczego. Uczelnia zaczyna funkcjonować niczym przedsiębiorstwo pozyskujące najlepsze zasoby ludzkie ze środowiska, dążąc do rozwoju nauki poprzez powiązania sieciowe, a w konsekwencji, mając za cel maksymalizację zysku. W wyścigu tym przodują obecnie Stany Zjednoczone, których uczelnie znajdują się w ścisłej światowej czołówce, a prawie 20% wszystkich uczniów studiujących zagranicą wybiera jako kraj destynacji właśnie USA 13. 4. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ AKADEMICKA I ZNACZENIE PRZEDSIĘBIORSTW ODPRYSKOWYCH Aby odnieść się bezpośrednio do przedsiębiorczości akademickiej, należałoby wcześniej wspomnieć o prywatnych kosztach studiowania. Aspekt ten jest bardzo często pomijany, co w kontekście uniwersytetów przedsiębiorczych wydaje się sporym zaniedbaniem. Studenci podejmujący studia na wyższej uczelni ponoszą z tego tytułu określone koszty: koszty studiowania (czesne, zakup podręczników, opłaty za korzystanie z biblioteki, opłaty za ewentualne egzaminy poprawkowe, itd.); koszty utrzymania; inne (np. koszty dojazdu z domu na uczelnię, wynajem mieszkania, spłata kredytu zaciągniętego na okres podjęcia studiów wyższych); Tym samym osoba rozpoczynająca studia i ponosząca obecnie z tego tytułu koszty prognozuje, że ukończenie studiów wyższych przełoży się na wyższe przychody rekompensujące jej poniesione wydatki. Sytuacja taka możliwa jest wyłącznie w przypadku prawidłowego i wydajnego funkcjonowania uniwersytetów, w innym przypadku zwiększać się może wyłącznie liczba osób bezrobotnych z wyższym wykształceniem. Dochodzimy w ten sposób do najbardziej efektywnego modelu uczelni wyższej. Oczywiście, w zależności od odpowiednich warunków gospodarczych oraz rynkowych będzie on różny, jednak realia edukacyjne wskazują na upowszechnienie modelu uczelni wyższej trzeciej generacji jako wiodącego rozwiązania. Uczelnie w po- 13 Global flow of tertiary-level students, UNESCO, Institute for Statistics, http://www.uis.unesco.org/education/pages/international-student-flow-viz.aspx [dostęp: 13.02.2013]. 31

FILIP NOWACKI staci przedsiębiorstw są najczęściej spotykane w USA 14. Niepubliczne uczelnie, które dbają o swoją ofertę, aby przyciągnąć do siebie nowych studentów, doskonale sprawdzają się we współczesnej gospodarce. Specyficzną odmianą są uczelnie stricte for profit. Ich ideą jest przede wszystkim osiąganie zysku 15, co odbywa się poprzez silną koncentrację na dydaktyce, przy jednoczesnym pominięciu aspektu badawczego. Jest to pewne odchylenie od standardów nauczania, nazywane wręcz modą. Nie należy jednak lekceważyć trendów, jakie pojawiają się w gospodarce, a w szczególności tych, które aktualnie zyskują na znaczeniu. Przedsiębiorczość akademicka niewątpliwie skupia się na osiąganiu przez uniwersytet zysku, jednak w ramach nowego modelu jest to raczej droga zrównoważonego rozwoju, aniżeli gwałtownych zmian, jak ma to miejsce w przypadku podmiotów for profit. Przedsiębiorczość akademicka jest bardzo silnie akcentowana w przypadku powstawania odpryskowych przedsiębiorstw tworzonych przy uniwersytetach. Według modelu przedsiębiorczego, badania naukowe powstające w ramach uczelni wyższej powinny być komercjalizowane. Osiągane z tego tytułu zyski przekładają się w dalszym etapie na wzrost środków przeznaczanych na kolejne badania. Dzięki takiemu pozytywnemu transferowi wiedzy zwiększać się może znaczenie uniwersytetów, zaś same więzi sfery badawczo-naukowej z praktyczno-biznesową ulegają scaleniu oraz umocnieniu 16. Uczelnie w Polsce dotychczas skupiały swoją uwagę przede wszystkim na działalności dydaktycznej oraz B+R, pomijając niejako znaczenie ich konkurencyjności 17. Należy zauważyć, że promowana powinna zostać aktywność przedsiębiorcza nie tylko pośród aktualnych studentów oraz pracowników uczelni, ale także jej absolwentów, zgodnie z tym, co zaobserwować można na rynkach zagranicznych. Przedsiębiorstwa odpryskowe, czyli spin-offs, są integralnym elementem najlepszych uczelni na świecie, jak amerykańskie MIT czy Stanford. W tym miejscu należy zapytać, dlaczego w Polsce miałoby być inaczej. Akademickie spin-offs pozwalają uczelni oraz jej pracownikom na czerpanie zysków z wdrożenia w praktykę biznesową nowatorskich rozwiązań i efektów prac badawczych. Dzięki temu powstaje pozytywna korelacja innowacyjności oraz ciągłej aprecjacji środków przeznaczanych na prace badawcze. Technostartery, jak nazywane są te jednostki przez J.G. Wissema 18, 14 A. Jeran, Uniwersytet czy przedsiębiorstwo dylemat kultury organizacyjnej szkół wyższych w Polsce, Przegląd Organizacji 2009, nr 7-8, s. 20. 15 Udział przychodów z czesnego wynosi w nich średnio 95%. Źródło: M. Kolasiński., Zarządzanie marketingowe w amerykańskich uczelniach for-profit, referat podczas konferencji pt. Marketingowe zarządzanie uczelnią, Poznań 2005. 16 E. Skawińska, Instytucjonalne warunki współpracy między nauką i przemysłem dla wzrostu innowacyjności w Polsce, Marketing i Rynek 2010, nr 12. 17 A. Marszałek, Rola przedsiębiorstw odpryskowych tworzonych przy uniwersytetach w transferze wiedzy i technologii, Marketing i Rynek 2010, nr 2, s. 20. 18 J.G. Wissema, Technostarterzy dlaczego i jak?, PARP, Warszawa 2005, s. 10. 32

KONKURENCYJNOŚĆ UNIWERSYTETU PRZYSZŁOŚCI zakładane przez studentów oraz absolwentów są niemniej istotne z punku widzenia uczelni wyższych. Sukces firm zakładanych przy uniwersytecie skłania innych ludzi do podjęcia studiów akurat na tej, a nie innej uczelni, jako dostarczającej najbardziej przydatnej oraz praktycznej wiedzy. Występuje sprzężenie zwrotne transferu knowhow pomiędzy pracownikami naukowymi a studentami i absolwentami ze sfery biznesowej. Zyskuje również najbliższe otoczenie przedsiębiorstwa, które generując zyski i zwiększając zatrudnienie, pozytywnie na nie oddziałuje. Przedsiębiorczość akademicka jest najistotniejszym elementem modelu uniwersytetu trzeciej generacji. Można dyskutować, czy jest to właściwy kierunek, jednak nie da się zaprzeczyć, że najlepsze uczelnie na świecie zmierzają właśnie w tę stronę. Pozostaje więc pytanie, czy należy podążać za ogólnym trendem, czy raczej pozostawać w oportunistycznym stosunku i opierać się na tradycji. Decydując się na to pierwsze rozwiązanie, należy wyróżnić kilka elementów, które mają silny wpływ na budowanie świadomej przedsiębiorczości akademickiej. Nie powstaje ona bowiem mocą jednorazowego działania, a raczej jako skutek i efekt zdobywanego przez dłuższy czas doświadczenia. Modelowe rozwiązania dla promowania współpracy nauki z przemysłem można opisać w następujący sposób: upowszechnianie wiedzy odbywa się poprzez otwarte konferencje oraz seminaria, w których uczestniczą zarówno studenci, pracownicy naukowi, jak i przedstawiciele biznesu; programy nauczania na poziomie uczelni wyższych są przygotowywane we współpracy z wiodącymi podmiotami na rynku jako odpowiedź na ich potrzeby oraz wymagane umiejętności; praktyki oraz staże dla studentów są obowiązkowe i odbywają się w wybranych firmach partnerskich, które nawiązują w ten sposób kontakt ze społecznością uczelnianą. Firmy wybierają w ten sposób przyszłych pracowników, a studenci otrzymują możliwość weryfikacji teorii posiadanej z dydaktyki z praktyką biznesową; przedsiębiorstwa z najbliższego otoczenia współfinansują studia dla najwybitniejszych jednostek; poprzez powiązania sieciowe uniwersytetów i przedsiębiorstw tworzona oraz upowszechniana jest nowa wiedza, a także występuje wymiana pracowników; uczelnia wyższa przeprowadza prace zlecone przez sektor biznesowy, natomiast studenci pomagają w rozwiązaniu prostszych problemów i ustaleniu przyszłych trendów, jakie mogą wystąpić na rynku; przy uniwersytetach powstają inkubatory przedsiębiorczości ułatwiające wejście na rynek nowym firmom; 33

FILIP NOWACKI organizowane są festiwale nauki promujące dyfuzję wiedzy do społeczności oraz scalające wszystkie elementy sieci powiązań 19 ; Wymienione rozwiązania są głównymi elementami rozwoju przedsiębiorczości akademickiej, dzięki której uczelnie wyższe mogą w większym stopniu dążyć do osiągania zysku przy jednoczesnym zmniejszeniu udziału finansowania publicznego. Zyskują także studenci, którym studia wyższe dają nadzieję, że ich rozpoczęcie = wzrost poziomu wiedzy oraz umiejętności = osiągnięcie wyższych przychodów po ukończeniu edukacji. 5. UNIWERSYTET PRZEDSIĘBIORCZY W POLSCE Uniwersytet trzeciej generacji jest modelem, który zyskuje na popularności i, co nie ulega wątpliwości, będzie stawał się obowiązującym. Przykładem polskiej uczelni, która podąża za tym trendem, jest Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy. Przy uczelni już działa Regionalne Centrum Innowacyjności, a w planach jest otwarcie Centrum Transformacji i Transferu Technologii 20. Możliwe jest w takim razie powstawanie takich jednostek w polskim systemie edukacji wyższej. Kolejne pytanie, na jakie należałoby znaleźć odpowiedź, to w jaki sposób regulować poziom edukacji. Obecny regulator w postaci Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zważając na rankingi uczelni światowych i miejsce w nich rodzimych podmiotów, nie jest najlepszy. Próba powstania uczelni niepublicznych w Polsce poskutkowała wzrostem liczebności szkół o wątpliwej jakości kształcenia, przy małym odsetku szkół dążących do pozycji uczelni publicznych. Uczelnie niepubliczne skupiły swoją uwagę na dydaktyce, rezygnując niejako z promowania nowej kadry oraz prac badawczo-rozwojowych. Rynek, który powinien być skutecznym regulatorem, okazał się w tym przypadku zawodny. Nie oznacza to jednak, że należy całkowicie odrzucić funkcję rynku jako efektywnego regulatora. Jeśli uczelnie, choćby w USA, opierające swoją pozycję na konkurencji rynkowej, są w stanie osiągać wysoki poziom kształcenia, prac B+R oraz przedsiębiorczości, działanie takie jest możliwe. To rynek ma za zadanie eliminację najsłabszych podmiotów oraz nobilitację najlepszych i najbardziej innowacyjnych. Powinien więc wpłynąć na dążenie uczelni wyższych do osiągania wysokiej pozycji, zysku oraz ciągłego rozwoju. Oczywiście, państwo powinno pełnić pewne funkcje regulacyjne. Uniwersytety mają za zadanie nie tylko kształcić studentów, ale również doktorantów i własnych pracowników, którzy przyczyniają się do wzrostu jakości edukacji oraz prac badawczych. Uczelnie przedsiębiorcze muszą mieć na uwadze współpracę z innymi podmiotami w ramach sieci biznesowo- 19 T. Malczyk., Festiwal nauki jako międzynarodowy instrument dyfuzji wiedzy, Przegląd organizacji 2010, nr 12. 20 Adres strony Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy: http://www.utp.edu.pl. 34

KONKURENCYJNOŚĆ UNIWERSYTETU PRZYSZŁOŚCI uczelnianych. Ale właśnie rynek przy pomocy państwa powinien być najskuteczniejszym regulatorem. Uczelnie wyższe muszą zrozumieć, że polska edukacja oddala się od światowej. Jeżeli zostanie wprowadzone profesjonalne zarządzanie uniwersytetami, możliwe będzie przekształcenie ich w uniwersytety trzeciej generacji. Poprzez osiąganie zysku oraz komercjalizację swojej działalności, możliwe będzie przeznaczanie zwiększonych środków na prace badawcze, przyczyniające się w głównej mierze do pozycji, jaką zajmuje dana jednostka. Rynek natomiast zweryfikuje przydatność prowadzonej dydaktyki, efektywność funkcjonowania oraz skuteczność przygotowanych badań. Tym samym uczelnie reprezentujące wysoki poziom będą zmierzały w kierunku najlepszych uczelni światowych, natomiast jednostki najsłabsze powinny zacząć znikać z rynku. Sytuacja, w której studenci świadomie podejmują studia na uczelni nie oferującej żadnego poziomu dydaktyki, a wyłącznie nieakceptowany przez podmioty rynkowe papier magistra, jest sprzeczna z prawidłowym funkcjonowaniem rynku. Jeśli tak się nie stanie, renoma uczelni będzie wciąż się pogarszała, a uzyskany dyplom stanie się mało wartościowym dokumentem na coraz to bardziej konkurencyjnym rynku 21. Nie jest również istotne czy rozwijać w tym kierunku będą się uczelnie publiczne czy niepubliczne. Ich wzajemna konkurencja o najlepszych pracowników oraz studentów może się bowiem przyczynić wyłącznie do ogólnego wzrostu poziomu edukacji wyższej. Sytuacja, w której uniwersytety są traktowane przez państwo jak każde inne przedsiębiorstwo, rezygnując tym samym z bezpośredniego finansowania na rzecz określonych subwencji, świadczy o tym, że spełnione są warunki funkcjonowania Uniwersytetu Przedsiębiorczego 22. 6. ZAKOŃCZENIE Jak otwierać kulturę na rynek, nie niszcząc jej tradycji, a w jaki sposób tworzyć hierarchię, uwzględniając wymogi rynku 23, to główne dylematy stojące przed uczelniami wyższymi w Polsce. Uniwersytety jako twory publiczne uważane są za instytucje konserwatywne i skostniałe. Niemniej należy mieć na uwadze ich nieustanną ewolucję oraz to, jak zmieniły się od czasów ich powstania w swojej pierwotnej formie do obecnej postaci. Zmiany są niejako zapisane w statucie uczelni, więc nie powinno być przeszkód, aby połączyć dotychczasowe osiągnięcia oraz tradycje z nowoczesnymi metodami funkcjonowania uniwersytetu trzeciej generacji. Jednakże dotychczas model ten nie zyskał powszechnej akceptacji w środowisku akademickim. Największym wyzwaniem okazuje się prawdopodobnie konieczność przedstawienia celowości takiej transformacji. Wydaje się, że istnieje konieczność prowadzenia dalszych badań nad rozwojem koncepcji Uniwersytetu Przedsiębiorczego oraz 21 M. Markowski, W. Popławski, O konieczności tworzenia strategii szkół wyższych w Polsce, Przegląd Organizacji 2009, nr 4. 22 J. G. Wissema, Technostarterzy, op. cit., s. 58. 23 A. Jeran, Uniwersytet, op. cit., s. 21. 35

FILIP NOWACKI tego, w jaki sposób model ten może zostać zaimplementowany w polskich warunkach. Artykuł nie precyzuje, w jaki sposób można tego dokonać, co najwyżej wskazuje na istniejące tendencje oraz zalety określonych rozwiązań. Tym samym należy przeprowadzić dalsze badania nad tym, jakie są możliwości wprowadzenia tego modelu w Polsce. Niewątpliwie, istnieje potrzeba szczegółowego określenia modelu Uniwersytetu Przedsiębiorczego oraz tego, czy powinien on zastępować obecne uniwersytety, czy też raczej występować równolegle w ramach ich istnienia. Tym samym konieczne jest uzmysłowienie, że z uwagi na malejącą liczbę studentów, konieczne staje się rozpoczęcie konkurencji pomiędzy uczelniami. Zachętą taką z pewnością może być uniwersytet, który dzięki działalności komercyjnej jest w stanie osiągać z tego tytułu zysk i gwarantować większe szanse dla przyszłego absolwenta na odniesienie sukcesu na rynku pracy. Jeśli polskie szkolnictwo wyższe nie chce pozostawać w tyle za czołowymi, a nawet średnimi uniwersytetami światowymi, musi się poddać rozwojowi oraz ewoluować. W przeciwnym razie tendencja będzie zapewne postępować, a rodzime uczelnie będą spychane na margines światowych podmiotów edukacyjnych na poziomie wyższym. BIBLIOGRAFIA Academic Ranking of World Universities 2012, http://www.shanghairanking.com/arwu2012.html. Dane statystyczne o szkolnictwie wyższym, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www. nauka.gov.pl/dane-statystyczne-o-szkolnictwie-wyzszym. Global flow of tertiary-level students, UNESCO, Institute for Statistics, http://www.uis.unesco.org/ Education/Pages/international-student-flow-viz.aspx. Grosskreutz G., Rola firm spin-off w zwiększaniu efektywności uczelni wyższych, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis. Oeconomica 2010, nr 60 (282). Hryniewicz J.T., Państwo a reformowanie polskiej nauki, Przegląd Organizacji 2010, nr 9. Jeran A., Uniwersytet czy przedsiębiorstwo dylemat kultury organizacyjnej szkół wyższych w Polsce, Przegląd Organizacji 2009, nr 7-8. Kolasiński M., Zarządzanie marketingowe w amerykańskich uczelniach for-profit, referat podczas konferencji pt. Marketingowe zarządzanie uczelnią, Poznań 2005. Komisja Europejska, Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM, Bruksela 2010. Liczba studentów w Polsce, http://www.studenckamarka.pl/serwis.php?pok =1909&s=73. Malczyk T., Festiwal nauki jako międzynarodowy instrument dyfuzji wiedzy, Przegląd organizacji 2010, nr 12. Markowski M., Popławski W., O konieczności tworzenia strategii szkół wyższych w Polsce, Przegląd Organizacji 2009, nr 4. Marszałek A., Rola przedsiębiorstw odpryskowych tworzonych przy uniwersytetach w transferze wiedzy i technologii, Marketing i Rynek 2010, nr 2. Pawłowski K., Internacjonalizacja a globalizacja we współczesnym szkolnictwie wyższym, Organizacja i Kierowanie 2005, nr 4 (122). Ranking uczelni akademickich 2012, http://www.perspektywy.pl/index.php?option=com_content&task= view&id=5074&itemid=909. 36

KONKURENCYJNOŚĆ UNIWERSYTETU PRZYSZŁOŚCI Ratajczak M., Państwo jako podmiot polityki rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce, Przegląd Organizacji 2010, nr 7-8. Skawińska E., Instytucjonalne warunki współpracy między nauką i przemysłem dla wzrostu innowacyjności w Polsce, Marketing i Rynek 2010, nr 12. Wissema J.G., Technostarterzy dlaczego i jak?, PARP, Warszawa 2005. 37