Warszawa, wrzesień 2008 r.

Uwarunkowania i kierunki rozwoju sektora przedsiębiorstw w państwach członkowskich Unii Europejskiej położonych w regionie Morza Bałtyckiego. Wnioski dla Polski Warszawa, wrzesień 2008 r.

1 Wstęp metodologiczny...2 2 Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw w państwach Morza Bałtyckiego...4 2.1 Dania...4 2.1.1 Struktura gospodarki...4 2.1.2 Otoczenie prawne i administracyjne...8 2.1.3 Rynek pracy...10 2.1.4 Finansowanie przedsiębiorstw...12 2.1.5 Handel zagraniczny...13 2.1.6 Sytuacja makroekonomiczna...13 2.1.7 Podsumowanie...14 2.2 Estonia...15 2.2.1 Struktura gospodarki...15 2.2.2 Otoczenie prawne i administracyjne...18 2.2.3 Rynek pracy...19 2.2.4 Finansowanie przedsiębiorstw...20 2.2.5 Handel zagraniczny...20 2.2.6 Sytuacja makroekonomiczna...21 2.2.7 Podsumowanie...22 2.3 Finlandia...23 2.3.1 Struktura gospodarki...23 2.3.2 Otoczenie prawne i administracyjne...26 2.3.3 Rynek pracy...27 2.3.4 Finansowanie przedsiębiorstw...27 2.3.5 Handel zagraniczny...28 2.3.6 Sytuacja makroekonomiczna...29 2.3.7 Podsumowanie...29 2.4 Litwa...30 2.4.1 Struktura gospodarki...30 2.4.2 Otoczenie prawne i administracyjne...32 2.4.3 Rynek pracy...33 2.4.4 Finansowanie przedsiębiorstw...34 2.4.5 Handel zagraniczny...34 2.4.6 Sytuacja makroekonomiczna...35 2.4.7 Podsumowanie...36 2.5 Łotwa...37 2.5.1 Struktura gospodarki...37 2.5.2 Otoczenie prawne i administracyjne...39 2.5.3 Finansowanie przedsiębiorstw...40 2.5.4 Rynek pracy...40 2.5.5 Handel zagraniczny...41 2.5.6 Sytuacja makroekonomiczna...42 2.5.7 Podsumowanie...42 2.6 Niemcy...43 2.6.1 Struktura gospodarki...43 2.6.2 Otoczenie prawne i administracyjne...45 2.6.3 Rynek pracy...47 2.6.4 Finansowanie przedsiębiorstw...48 2.6.5 Handel zagraniczny...49 2.6.6 Sytuacja makroekonomiczna...49 2.6.7 Podsumowanie...50

2.7 Szwecja...51 2.7.1 Struktura gospodarki...51 2.7.2 Otoczenie prawne i administracyjne...54 2.7.3 Rynek pracy...56 2.7.4 Finansowanie przedsiębiorstw...56 2.7.5 Handel zagraniczny...57 2.7.6 Sytuacja makroekonomiczna...58 2.7.7 Podsumowanie...58 3 Analiza porównawcza uwarunkowań rozwoju przedsiębiorstw w Polsce na tle państw regionu Morza Bałtyckiego...60 3.1 Struktura gospodarki...60 3.2 Otoczenie prawne i administracyjne...64 3.3 Rynek pracy...65 3.4 Finansowanie przedsiębiorstw...67 3.5 Handel zagraniczny...68 3.6 Sytuacja makroekonomiczna...72 4 Wnioski...73 1

1 Wstęp metodologiczny Raport składa się z dwóch części. Pierwszą część stanowi analityczny przegląd najważniejszych zagadnień mających wpływ na sytuację przedsiębiorstw w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej regionu Morza Bałtyckiego. Druga część zawiera najważniejsze wnioski sformułowane na podstawie analizy oraz rekomendacje dotyczące zagadnień, które zdaniem autorów powinny stać się elementem Strategii Morza Bałtyckiego. W pierwszej części autorzy poddali analizie strukturę gospodarczą poszczególnych państw, ze szczególnym uwzględnieniem najbardziej znaczących gałęzi przemysłu i usług. Elementem analizy jest także sytuacja na rynku pracy, gdzie opisano najważniejsze wskaźniki dotyczące zatrudnienia i bezrobocia, a także perspektywy rozwoju rynku. Kolejnym elementem analizy jest otoczenie prawne i gospodarcze. Źródłem danych w tej części są dane World Economic Forum oraz Banku Światowego. Część analityczna zawiera ponadto informacje dotyczące rozwoju rynku finansowego, oraz dostępności finansowania dla przedsiębiorstw. Istotnym elementem analizy jest handel zagraniczny, informacja dotycząca głównych partnerów handlowych ze szczególnym uwzględnieniem roli państw regionu oraz struktury obrotów w handlu zagranicznym. Końcowym elementem analizy sytuacji każdego z państw są najnowsze dane makroekonomiczne dotyczące tempa wzrostu PKB oraz inflacji. Najważniejszym źródłem informacji dotyczącej sytuacji przedsiębiorstw w państwach regionu Morza Bałtyckiego były publikacje Economist Intelligence Unit Country profile edycja 2008 lub 2007, Country finance, oraz miesięczne Country reports omawiające najważniejsze zagadnienia gospodarcze każdego z państw. Źródłem danych statystycznych do raportu były najnowsze dostępne publikacje statystyczne omawiające opisywane zagadnienia opracowywane m.in. przez krajowe urzędy statystyczne, Eurostat, OECD, Total Economy Database utrzymywana przez The Conference Board oraz Groeningen Growth and Development Centre, dane Światowej Organizacji Handlu. Pomimo tego, że autorzy opracowania korzystali z najnowszych dostępnych publikacji statystycznych często zawierają one dane z 2006 lub nawet 2005 roku (dotyczy to np. danych obrazujących działalność badawczorozwojową). Ujęcie sytuacji przedsiębiorstw w Polsce jest nieco odmienne, gdyż została ona przeanalizowana na tle innych państw regionu. W dużo większym stopniu wykorzystano w tej części dane benchmarkingowe i porównawcze. Ważną przesłanką do formułowania wniosków, było uwzględnienie istniejących już dotychczas form współpracy regionalnej. Państwa regionu Morza Bałtyckiego współpracują w dziedzinie rozwoju gospodarczego już od wielu lat, a najważniejszą płaszczyzną tej współpracy jest członkostwo w Unii Europejskiej. Acquis communautaire stwarza już teraz wiele możliwości kooperacji, w tym w tak ważnych obszarach jak usuwanie barier dla swobodnego przepływu towarów, pracowników, usług oraz swobody przedsiębiorczości. Powielanie tych instrumentów w ramach współpracy bałtyckiej byłoby niecelowe a nawet mogłoby zostać uznane za niezgodne z prawem wspólnotowym. Zdaniem autorów współpraca w ramach Strategii powinna zatem koncentrować się na tych dziedzinach, które nie zostały do tej pory objęte prawodawstwem wspólnotowym i tworzyć korzystne warunki przede wszystkim przez wymianę informacji i doświadczeń, w dziedzinach najistotniejszych dla spójności gospodarczej regionu. 2

Ze względu na to, że Strategia Morza Bałtyckiego ma być w założeniu dokumentem wewnętrznym Unii Europejskiej, zakres przedmiotowy niniejszej analizy został ograniczony do państw regionu, będących państwami członkowskimi UE. Jednakże w ramach niektórych zestawień porównawczych uwzględniono także Rosję, Norwegię oraz Islandię. Na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej można sformułować wiele wniosków dotyczących priorytetów polityki gospodarczej Polski, także w sferze wewnętrznej. Jednakże ze względu na zakres tematyczny raportu autorzy koncentrują się na tych wnioskach, które mogą stanowić podstawę formułowania polskiego stanowiska wobec Strategii Morza Bałtyckiego pomijając wskazania do polityki wewnętrznej bądź wspólnotowej. 3

2 Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw w państwach Morza Bałtyckiego 2.1 Dania 2.1.1 Struktura gospodarki Udział Danii w tworzeniu PKB UE wyniósł w 2005 roku 1,9% 1. Sytuuje to gospodarkę Danii w grupie średnich państw UE (od 1 do 5% PKB UE). Wartość PKB per capita (z uwzględnieniem siły nabywczej) wynosi w Danii 126% średniej UE. 2 Proces uprzemysłowienia rozpoczął się w Danii stosunkowo późno. Sektor produkcyjny zyskał dominującą rolę w duńskim eksporcie dopiero w latach 60. Ze względu na dobrze rozwinięte rolnictwo do dzisiaj dużą rolę odgrywa przemysł przetwórczy, w tym także przetwórstwo rybne. Przetwórstwo żywności, produkcja napojów oraz przemysł tytoniowy ma 23% udział w przychodach sektora przemysłowego Danii 3. W sektorze przemysłowym dużą rolę odgrywa produkcja tradycyjnych dóbr konsumpcyjnych takich jak przemysł odzieżowy oraz meblarski. Obydwa sektory produkują przede wszystkim na eksport np. 70% produktów odzieżowych jest eksportowanych. W wyniku silnej presji konkurencyjnej przede wszystkim ze strony państw azjatyckich, duńskie przedsiębiorstwa z sukcesem przestawiły się na wydajne technologie i produkcję wyrobów o wysokiej jakości dodanej. Duńscy producenci odgrywają istotną rolę w produkcji turbin wiatrowych. W Danii swoją siedzibę ma dwóch czołowych producentów tych urządzeń- Vestas oraz NEG Micon, którzy łącznie mają niemal 25% udział w rynku światowym. Duńskie przedsiębiorstwa odgrywają wiodącą rolę na świecie także w sektorze farmaceutycznym (biotechnologicznym). Medicon Valley funkcjonujący na pograniczu Szwecji i Danii w rejonie Lund-Malmö-Kopenhaga jest głównym ośrodkiem inwestycji biotechnologicznych. Dania jest uznanym ośrodkiem badawczym w zakresie nowych szczepionek. W ostatnich latach sektory o największej dynamice wzrostu to biotechnologia, farmacja (Dania jest jednym z największych producentów insuliny), ICT, przemysł spożywczy (napoje) oraz wyposażenie związane z technologiami ochrony środowiska. W ostatnich latach rośnie znaczenie sektora petrochemicznego. Dania jest eksporterem netto ropy naftowej. Aktualnie eksploatacja złóż ropy naftowej odbywa się na 19 polach duńskiej części Morza Północnego. Bardzo dużą rolę w gospodarce Danii odgrywa sektor usług. W sektorze tym dominują usługi bankowe i finansowe oraz ICT. W 2006 roku w sektorze usług zatrudnionych było niemal ¾ siły roboczej. Sektor usług charakteryzuje się także największą dynamiką wzrostu. 1 European Economic Statistics, Eurostat, 2008 r., s. 29 2 Tamże s. 161 3 Country Profile 2007. Denmark, Economist Intelligence Unit s. 33 4

W sektorze usług poza usługami finansowymi stosunkowo dużą rolę odgrywa transport. Sektor transportowy wytworzył 6,8% wartości dodanej w 2006 r., więcej niż budownictwo czy sektor rolny. Sektor transportowy (wliczając w to telekomunikację i usługi pocztowe) zatrudniał 184 000 pracowników i był piątym pod względem ilości zatrudnianych osób. Szczególnie dynamicznie w ostatnich latach rozwijał się podsektor transportu morskiego 4. Udział budownictwa w PKB wynosi około 5,5%. Około 1/3 pracowników firm budowlanych zatrudnionych jest w firmach remontowych. Około 2/3 firm budowlanych zatrudnia mniej niż 5 osób. W 2005 r. średnia wartość dodana 5 wytwarzana przez duńskie przedsiębiorstwa wyniosła 28 %. Największa wartość dodana była wytwarzana w sektorze HORECA (hotele i restauracje)- 42% i usług dla biznesu (48%). Najmniejszą wartość dodaną reprezentuje handel hurtowy- 14% oraz detaliczny 19% 6. Zestawienie specjalizacji sektorowej poszczególnych państw członkowskich dokonane przez Komisję Europejską w 2005 r. wykazało, że sektorami w których specjalizuje się Dania są: transport wodny (wartość wskaźnika 6.1), górnictwo (mining and quarrying) (1,94), produkcja odbiorników radiowo-telewizyjnych (1,67), handel hurtowy (1,49), budownictwo i remonty statków (1,48), zdrowie i usługi socjalne (1,47). 7 Zróżnicowania międzyregionalne struktury przemysłowej są w Danii niewielkie. Dania jest państwem o najniższej wśród krajów OECD średniej specjalizacji sektorowej (0,21), oraz o jednym z najniższych wskaźników Giniego obrazującym różnice w strukturze gospodarczej poszczególnych regionów 8. Strukturę gospodarczą pod względem wartości dodanej przedstawia poniższy wykres. 4 Tamże, s 19 5 Liczona jako przychód pomniejszony o wartość dóbr i usług wykorzystywanych w działalności przedsiębiorstw 6 Statistical Yearbook 2008. General economic statistics, s. 5 7 EU sectoral competitiveness indicators. Enterprise and industry publications. Enterprise and Industry Directorate-General of the European Commission, 2005, s. 23. Wskaźnik specjalizacji sektorowej wykorzystany przez Komisję Europejską porównuje udział poszczególnych sektorów danego państwa w tworzeniu wartości dodanej w danym kraju, ze średnią dla wszystkich państw VA członkowskich Unii Europejskiej wg wzoru Sij = j j VA ij VA ij EU, j VA EU, j gdzie i oznacza państwo członkowskie UE, j- sektor przemysłowy, EU- oznacza 15 starych państw członkowskich. Wskaźnik 1 dla danego sektora oznacza wynik równy średniej UE. 8 OECD Regions at a glance, OECD 2007 edition, s. 71 W metodologii OECD specjalizacja sektorowa mierzona jest współczynnikiem procentowego zatrudnienia w danym sektorze w określonym regionie w stosunku do średniego udziału danego sektora w zatrudnieniu ogółem dla całego kraju (wskaźnik Balassy-Hoovera). Średni współczynnik specjalizacji regionalnej dla państwa stanowi średnie odchylenie standardowe od 1 dla wszystkich sektorów gospodarczych objętych klasyfikacją ISIC. Współczynnik Giniego jest stosowaną w statystyce miarą koncentracji rozkładu zmiennej losowej. Współczynnik Giniego przyjmuje wartości z przedziału [0,1]. Wyższa wartość współczynnika wskazuje na wzrost nierównomierności rozkładu. 5

Wykres 1. Struktura gospodarcza Danii 9 Rolnictw o 1,6% Inne usługi 27,0% Przemysł 20,5% Budow nictw o 5,5% Usługi finansow e i biznesow e 24,0% Handel, transport, telekomunikacja 21,5% Źródło: European Economic Statistics (Eurostat 2008) Wśród przedsiębiorstw dominują firmy jednoosobowe (55%). Struktura przedsiębiorstw pod względem ilości zatrudnionych osób przedstawia się następująco: Tabela 1. Struktura przedsiębiorstw według wielkości (ilości zatrudnionych) Liczba pracowników Źródło: Rocznik statystyczny Danii, 2008 r. Liczba przedsiębiorstw 0 162 994 1-9 106 597 10-19 12 654 20-49 7 322 50-99 2 151 100+ 2 167 Niemal 2/3 duńskich firm to firmy małe, zatrudniające do 5 pracowników. Największa koncentracja zatrudnienia w dużych przedsiębiorstwach notowana jest w przemyśle (około 63% pracowników zatrudnionych jest w przedsiębiorstwach 9 Kategoria rolnictwo uwzględnia także rybołówstwo, łowiectwo, leśnictwo 6

liczących powyżej 100 osób). Mimo to także w przemyśle zdecydowana większość spośród 34 000 przedsiębiorstw to przedsiębiorstwa małe i średnie. Przedsiębiorstwo produkcyjne zatrudnia średnio 20 osób. Pomimo dominacji małych i średnich przedsiębiorstw w przemyśle, niektóre duńskie przedsiębiorstwa osiągnęły międzynarodowy sukces np. Lego, Carlsberg, Danisco, Novo Nordisk (farmeceutyki), Bang& Olufsen, Maersk. Pod względem struktury działalności liczba przedsiębiorstw przedstawia się następująco: Tabela 2. Struktura sektorowa przedsiębiorstw w Danii Sektor Liczba przedsiębiorstw Finanse, usługi biznesowe 75 156 Handel detaliczny, hotele, restauracje 63 031 Rolnictwo, rybołówstwo, łowiectwo 46 277 Usługi sektora publicznego i prywatnego 40 361 Budownictwo 31 109 Produkcja 18 571 Transport, poczta i telekomunikacja 14 859 Prąd, Gaz, Woda 3 832 Źródło: Rocznik Statystyczny Danii, 2008 r. Według ostatnich dostępnych danych, w 2005 roku powstało w Danii 35 500 przedsiębiorstw. W ostatnich latach największą dynamiką przyrostu nowych przedsiębiorstw charakteryzowały się sektory finansowy i usług biznesowych (niemal 1/3 wszystkich nowych przedsiębiorstw) oraz budownictwo. Najmniej przedsiębiorstw powstało w sektorze produkcyjnym (tylko 4% przedsiębiorstw). W 2005 roku upadło 31 772 przedsiębiorstw. Rok 2005 był dla duńskiej gospodarki wyjątkowy, gdyż w odróżnieniu od kilku poprzednich lat, zostało utworzonych więcej przedsiębiorstw niż upadło. Spośród 27 000 nowych przedsiębiorstw utworzonych w 2002 roku, 55% przetrwało do 2005 roku. Największy odsetek firm, które przetrwały przynajmniej dwa lata działało w sektorze budownictwa (64%). Sektorem, w którym ten odsetek był najmniejszy jest rolnictwo i rybołówstwo (47%). Chociaż pod względem ilości przedsiębiorstw, firmy z udziałem kapitału zagranicznego stanowią jedynie około 1%, to ich udział w ogólnych obrotach duńskich przedsiębiorstw wynosi 20%, zaś w ogólnej ilości zatrudnionych 16%. Do sektorów, w których firmy z udziałem kapitału zagranicznego zatrudniają największą liczbę pracowników należą handel, hotelarstwo, usługi restauracyjne (około 20%). Z kolei w budownictwie udział ten jest najmniejszy i wynosi 8%. Największy udział w obrotach firm z kapitałem zagranicznym mają przedsiębiorstwa z udziałem kapitału szwedzkiego (28%) oraz amerykańskiego (16%). W dalszej kolejności największymi inwestorami zagranicznymi są przedsiębiorcy z Norwegii, Wielkiej Brytanii i Irlandii, Niemiec oraz Niderlandów. 10 10 Statistical Yearbook 2008. General Economic Statistics, op. cit. s. 3 7

Charakterystyczne dla Danii jest bardzo niewielkie zróżnicowanie międzyregionalne rozwoju gospodarczego. PKB per capita w regionie o największym poziomie tego wskaźnika wynosi 160%, w regionie o najniższym poziomie PKB per capita 77%. Wskaźnik Giniego obrazujący dysproporcje międzyregionalne w poziomie PKB per capita wynosi 0,12. W latach 1998-2003 średnioroczny wzrost gospodarczy w regionie o najniższej dynamice wzrostu PKB wyniósł 0,4%, podczas gdy w regionie o najwyższej dynamice PKB- 2,9% 11. Duńska gospodarska zdominowana jest przez małe przedsiębiorstwa, co nie sprzyja wysokim nakładom na badania i rozwój. Rząd duński podejmuje rozmaite działania, których celem jest wsparcie firm w działalności badawczo-rozwojowej. Rządowe programy koncentrują się na wsparciu badań i rozwoju, finansowaniu szkoleń oraz wprowadzeniu ułatwień w dostępie do kapitału. Obecny rząd centro prawicowy wprowadził szereg zachęt finansowych, których celem jest wsparcie badań i rozwoju. Na ten cel rząd duński przeznaczył 10 mld koron do roku 2010. Nakłady na badania i rozwój zwiększyły się w Danii w latach 1996-2005 o 90 %. W 2005 roku źródłem około 2/3 nakładów na B&R były przedsiębiorstwa prywatne. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową są szczególnie wysokie w sektorze produkcyjnym (65% nakładów sektora prywatnego na B&R). Przedsiębiorstwa działające w sektorze usług opartych na wiedzy (knowledge services) takich jak konsulting inżynieryjny, usługi ICT odpowiadają za 24% nakładów na badania i rozwój. Większość przedsiębiorstw zwiększa swoją konkurencyjność nie poprzez nakłady na badania i rozwój, ale poprzez innowacje- wprowadzanie nowych produktów i nowych procesów produkcyjnych i marketingowych. W latach 2002-2004 innowacje wprowadziło 42% duńskich przedsiębiorstw (31 % wprowadziło nowe produkty zaś 30 % nowe procesy produkcyjne) 12. 2.1.2 Otoczenie prawne i administracyjne Dania została sklasyfikowana na 3 miejscu w rankingu konkurencyjności sporządzanym przez World Economic Forum. Poniższa tabela prezentuje klasyfikację Danii w ramach poszczególnych filarów konkurencyjności poddanych ocenie w ramach rankingu. 11 OECD Regions at a Glance, op. cit s. 33 12 Statistical Yearbook 2008. op.cit. s. 7 8

Tabela 3. Czynniki konkurencyjności Danii 13 Czynniki podstawowe 3 Instytucje 2 Infrastruktura 7 Stabilność makroekonomiczna 10 Zdrowie i edukacja podstawowa 3 Czynniki efektywności (efficiency enhancers) 4 Edukacja wyższa i szkolenie 3 Efektywność rynków towarowych 3 Efektywność rynku pracy 5 Rozwój rynku finansowego 6 Gotowość technologiczna (Technological readiness) 5 Wielkość rynku 45 Czynniki innowacyjności 8 Dojrzałość biznesowa (Business sophistication) 6 Innowacyjność 10 Indeks konkurencyjności biznesowej 5 Dojrzałość w działalności i strategii przedsiębiorstw 5 Jakość krajowego środowiska biznesowego 5 Źródło: World Economic Forum, strona www.gcr.weforum.org Największymi barierami dla przedsiębiorczości wskazanymi przez ankietowanych przez World Economic Forum są wysokie stawki podatkowe i nieprzejrzyste przepisy podatkowe, trudny dostęp do finansowania, nieodpowiednie do potrzeb przedsiębiorców wykształcenie pracowników oraz restrykcyjne regulacje rynku pracy. Według zestawienia Doing business 2009 przygotowanego przez Bank Światowy Dania zajmuje 5 miejsce na świecie pod względem warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Jest to najwyższe miejsce spośród wszystkich państw regionu Morza Bałtyckiego. Rozpoczęcie działalności gospodarczej w Danii jest stosunkowo łatwe i nie wymaga dużych nakładów finansowych. Z danych zawartych w raporcie Doing Business 14 wynika, że czas potrzebny na rozpoczęcie działalności gospodarczej w Danii wynosi 6 dni i aby taką działalność rozpocząć trzeba wypełnić jedynie 4 procedury. Oba wskaźniki plasują Danię na 4 miejscu tych zestawień. Rozpoczęcie działalności gospodarczej nie wiąże się z żadnymi opłatami administracyjnymi, zaś minimalny kapitał związany z rozpoczęciem działalności gospodarczej wynosi 40,1% średniego rocznego dochodu per capita. Średni czas trwania procedury upadłościowej w Danii to 1,1 roku 15. Koszty administracyjne związane z przeprowadzeniem tego procesu sięgają 4% majątku przedsiębiorstwa. Całkowita stawka podatkowa nakładana na duńskie przedsiębiorstwa została wyliczona przez ekspertów biorących udział w przedsięwzięciu Banku Światowego 13 W tabeli podano pozycję Danii w rankingu konkurencyjności dla danego czynnika 14 Doing business 2009. Comparing regulation in 181 economies, World Bank, 2009 15 Tamże, s.30 9

na 29,9% 16 zysku przedsiębiorstw. Czynności związane z opłaceniem podatków duńskim przedsiębiorcom zajmują 135 godzin rocznie 17. Kolejnym czynnikiem analizowanym przez Bank Światowy był wskaźnik ochrony inwestorów. Indeks ochrony interesów akcjonariuszy 18 w przypadku Danii wynosi 6,3 w skali 10 punktowej. Kluczowym elementem reformy podatkowej wdrażanej od 2001 roku jest zamrożenie wszystkich podatków, oraz innych obciążeń o charakterze fiskalnym. W kwietniu 2007 roku koalicja liberalno-konserwatywna uzgodniła reformę obciążeń podatkowych nakładanych na zyski przedsiębiorstw. Elementem reformy jest docelowe obniżenie stawki podatku od przedsiębiorstw z 28% do 25%. 2.1.3 Rynek pracy Korzystna koniunktura gospodarcza ostatnich lat miała pozytywny wpływ na sytuację rynku pracy. Poziom bezrobocia spadł do 3,8% w 2007 roku 19. Cechą charakterystyczną dla Danii jest niewielkie zróżnicowanie regionalne sytuacji na rynku pracy. Wskaźnik Giniego obrazujący dysproporcje międzyregionalne w poziomie bezrobocia wynosi w Danii 0,14. Różnica pomiędzy regionem o najszybszym tempie tworzenia miejsc pracy w latach 1998-2003, a regionem o najniższej dynamice wyniosła 2% (odpowiednio 1% i -1%). Różnica w wydajności pracy pomiędzy poszczególnymi regionami także jest relatywnie niewielka. Wydajność pracy w regionie o najniższej wartości tego wskaźnika wynosi 80% średniej krajowej zaś w regionie o najniższym poziomie- 110% średniej krajowej 20. Niskiemu bezrobociu towarzyszy brak wykwalifikowanych pracowników w niektórych sektorach oraz obawy o pojawienie się presji na wzrost płac. Największe braki dotyczą inżynierów, specjalistów z zakresu technologii komputerowych, ale także pracowników sektora ochrony zdrowia, opieki socjalnej oraz nauczycieli. Cechą charakterystyczną duńskiego rynku pracy, odzwierciedlającą stosunkowo niskie bezrobocie jest relatywnie wysoki wzrost płac, przewyższający od 1994 roku niemal stale średni wzrost płac w UE. W latach 2000-2004 średnie płace rosły w tempie 3,7%. Dynamika wzrostu wynagrodzeń spadła w 2006 roku osiągając poziom 3,1%. Zjawisko to może w dłuższym okresie obniżyć konkurencyjność duńskiej gospodarki. Analiza konkurencyjności Danii dokonana przez duński bank centralny 21 wykazała, że w ostatnich latach wzrost płac w porównaniu do wzrostu wydajności pracy był jednym z najważniejszych czynników obniżenia konkurencyjności Danii w stosunku do innych państw. Pomimo tego, głównie z uwagi na korzystne zmiany dotyczące terms of trade, udało się Danii utrzymać pozytywny bilans obrotów bieżących. 16 tamże s.21. Jest to wskaźnik przedstawiający liczbę podatków i opłat przez przedsiębiorstwo w drugim roku jego funkcjonowania. Wskaźnik ten jest określany w procentach zysku przedsiębiorstw i jest sumą różnych podatków. 17 Tamże, s.20 18 Tamże, s.18. Strength of investor ptotection składowa 3 czynników: (1) przejrzystości działalności, (2) stopnia odpowiedzialności władz, (3) wskaźnika łatwości dochodzenia praw przez akcjonariuszy. 19 Według metodologii EU/OECD 20 OECD Regions at a glance,op. cit. s. 65 21 Erik Haller Pedersen, Johanne Dinsen Rillshoj Denmark s Wage Competetiveness w Monetary Review, 2 nd quarter, Danmarks Nationalbank, June 2008 10

Mimo tego, że Dania charakteryzuje się największym w Unii Europejskiej wskaźnikiem zatrudnienia (77,4% w populacji osób w wieku 15-64 lata) dalszy wzrost zatrudnienia i wiążące się z tym rozszerzenie bazy podatkowej jest jednym z priorytetów polityki gospodarczej rządu. Jest to jeden z istotnych elementów porozumienia na rzecz dobrobytu z czerwca 2006 r. Wdrażane na mocy tego porozumienia reformy rynku pracy koncentrują się na zachęcaniu ludzi starszych do pozostawania na rynku pracy dłużej, promocji zatrudnienia wśród osób bezrobotnych, imigrantów oraz azylantów. W ramach reform mają wzrosnąć także progi wiekowe uprawniające do wcześniejszej emerytury (od 2019 roku) oraz powszechny wiek emerytalny (od 2024 roku). Wygospodarowane w ten sposób większe dochody budżetowe mają przyczynić się do realizacji rządowej Strategii Globalizacji poprzez większe finansowanie edukacji oraz działalności badawczo-rozwojowej. Podobnie jak w innych państwach nordyckich bardzo dużą rolę w gospodarce i na rynku pracy zajmuje sektor publiczny. Zatrudnienie w sektorze publicznym wyniosło 36,6% w 2006 r. Duński model rynku pracy jest często określany nazwą modelu elastycznego bezpieczeństwa (flexicurity). Duńskie doświadczenia w reformowaniu rynku pracy często przywoływane są w oficjalnych dokumentach Komisji Europejskiej jako wzór do naśladowania. 22 Model duński definiuje się jako kombinację elastycznego rynku pracy, aktywnej polityki rynku pracy i hojnego systemu socjalnego. W systemie duńskim pracodawcy mogą stosunkowo łatwo zatrudniać i zwalniać pracowników. Dania jest jednym z państw OECD o najniższym poziomie ochrony zatrudnienia tj. krótki czas wypowiedzenia, relatywnie długi okres próbnego zatrudnienia, niskie odprawy. Średnia fluktuacja miejsc pracy (tworzone i likwidowane miejsca pracy) wynosi 12%. Co roku na rynku pracy likwidowane jest 250 tys. miejsc pracy, ale przynajmniej tyle samo jest tworzone 23. Każdego roku bezrobocie dotyka około 25% osób aktywnych zawodowo. Drugim elementem duńskiego modelu flexicurity jest system socjalny zapewniający wysoki poziom ochrony socjalnej w przypadku bezrobocia. Głównym filarem tego systemu jest system ubezpieczenia od bezrobocia zarządzany przez prywatne fundusze subsydiowane przez państwo. Czas wypłacania zasiłku może wynosić do 4 lat, a jego poziom jest przez ten czas stabilny. Wysokość zasiłku uzależniona jest od sytuacji rodzinnej bezrobotnego. Trzecim filarem duńskiego systemu rynku pracy jest aktywna polityka rynku pracy. W 2003 roku udział wydatków na aktywną politykę rynku pracy wynosił w Danii około 1,74% PKB, co jest jednym z najwyższych wskaźników w Unii Europejskiej. Najważniejszą kategorią tych wydatków są szkolenia dla bezrobotnych i dla pracowników, którzy są zagrożeni utratą pracy. Obiegowe opinie dotyczące elastyczności rynku pracy potwierdzają także analizy Banku Światowego. W przypadku Danii indeks sztywności zatrudnienia jest dość niski i osiągnął wartość 10 24. Koszty związane ze zwolnieniem pracownika nie przekraczają 8 tygodniowych zarobków. 22 Por. Konkluzje Prezydencji z wiosennego szczytu Rady Europejskiej, marzec 2008 r. 23 Madsen P.K The Danish Model of Flexicurity: A Paradise with some snakes w Labour market and social protection reforms in international perspective: Parallel or converging tracks? Za Dany Lang Duński model elastycznego bezpieczeństwa, 24 Doing Business 2009 op. cit. W raporcie oszacowane zostały dwa wskaźniki: sztywność wskaźnika zatrudnienia (rigidity of employement index) oraz koszty zwolnienia (firing cost). Wskaźnik pierwszy jest składową trzech zależnych: (1) trudności zatrudnienia (difficulty of hiring), (2) sztywności godzin (rigidity of hours), (3) trudności związanych ze zwolnieniem (difficulty of firing). Wskaźnik przybiera wartości od 0 do 100, przy czym niższa wartość wskaźnika wskazuje na bardziej 11

2.1.4 Finansowanie przedsiębiorstw Badania ankietowe przygotowane na zlecenie Komisji Europejskiej wykazały, że w opinii przedsiębiorców, dostęp do kredytowania poprzez banki jest relatywnie łatwy w porównaniu do innych państw europejskich. Dania uzyskała w tych badaniach drugi wynik za Finlandią. 25 Najpopularniejszą formą finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Danii jest overdraft w ramach konta firmowego. Z takiej formy korzysta 83% małych i średnich przedsiębiorstw. Stosunkowo dobrze, na tle innych państw członkowskich Unii Europejskiej rozwinięty jest rynek venture capital. Wartość inwestycji dokonanych w 2005 r. w ramach venture capital na etapie powstawania firm w Danii wyniosła 0,051% PKB, jest to drugi po Szwecji wynik w Unii Europejskiej. 26 Z kolei Dania jest liderem jeśli chodzi o finansowanie w ramach venture capital firm w okresie ekspansji oraz zmiany struktury finansowania (expansion and replacement capital). Wysokość inwestycji typu venture capital w późniejszych fazach rozwoju przedsiębiorstw sięga tam 0,351 % PKB 27. Cechą charakterystyczną duńskiego rynku finansowego jest relatywnie duże znaczenie rynku obligacji. Rynek obligacji jest siódmym na świecie i piątym w Europie pod względem obrotów. Relatywnie duże znaczenie w krajowym systemie finansowym rynek obligacji zawdzięcza obligacjom hipotecznym. Na kopenhaskiej giełdzie pod koniec 2006 roku było notowanych 2300 duńskich obligacji (w większości hipotecznych). Rynek obligacji jest rynkiem płynnym, inwestorzy mogą dokonywać transakcji w sposób zbliżony do obrotu akcjami. Kapitalizacja rynku obligacji jest stosunkowo wysoka i na koniec 2006 roku osiągnęła poziom 156% PKB. 28 Jednakże rola tego rynku w finansowaniu przedsiębiorstw jest znikoma. Duński rynek kapitałowy jest stosunkowo niewielki. Pod względem kapitalizacji- 82,8% PKB - plasuje się za giełdą szwedzką, fińską oraz norweską. Kopenhaska giełda połączyła się w 2005 roku z grupą OMX, która w ten sposób stała się właścicielem niemal wszystkich giełd w krajach nordyckich i bałtyckich (z wyjątkiem Oslo). Od 2005 roku funkcjonuje w Danii alternatywny rynek akcji, na którym przy zmniejszonych obowiązkach regulacyjnych i formalnych mogą pozyskiwać kapitał małe i średnie firmy. W ramach rządowej Strategii Globalizacyjnej wprowadzono szereg inicjatyw mających na celu ułatwienie dostępu przedsiębiorców do finansowania. W wyniku częściowej prywatyzacji Funduszu Wzrostu został powołany nowy Fundusz typu venture capital, z którego będą mogły korzystać nowopowstałe przedsiębiorstwa oraz wcześniej już istniejące małe firmy 29. elastyczne przepisy. Wskaźnik drugi, koszt zwolnienia, mierzy koszt wymaganego wcześniejszego zawiadomienia, odprawy, grzywny należne zwalnianemu pracownikowi, wyrażone w tygodniach należnego wynagrodzenia, przy czym wskaźnik ten przyjmuje wartość 0 w przypadku gdy koszty związane ze zwolnieniem nie przekraczają 8 tygodniowej płacy. 25 SME Access to Finance, Flash Eurobarometer, October 2005, s. 40 26 Venture capital investments, Statistics in focus 36/2007, Eurostat, s.2 27 Tamże, s. 3 28 Financial Integration in the Nordic-Baltic Region. Challenges for Financial Policies, International Monetary, 2007, s.36 29 Krajowy Program Reform Danii na lata 2005-2008 12

2.1.5 Handel zagraniczny Od 1986 roku Dania ma stałą nadwyżkę w obrotach towarowych z zagranicą. Nadwyżka ta swój największy poziom osiągnęła w 2003 roku. W kolejnych latach w związku ze wzrostem popytu wewnętrznego i zwiększonym importem, a także aprecjacją korony duńskiej w stosunku do dolara, nadwyżka na rachunku obrotów towarowych stale zmniejszała się, aż do pojawienia się deficytu w roku 2007. Jednak dzięki pozytywnemu bilansowi usług (przede wszystkim dzięki usługom transportu morskiego), na rachunku obrotów bieżących Danii nadal notowana jest niewielka nadwyżka. Fakt utrzymywania się dodatniego bilansu w handlu zagranicznym wynika z korzystnego eksport mix. W ostatnich latach rośnie udział dóbr, na które popyt jest mniej wrażliwy na zmiany koniunktury w gospodarce światowej takich jak np. turbiny wiatrowe, farmaceutyki, żywność. Największym źródłem przychdoów eksportowych są maszyny i urządzenia, artykuły żywnościowe, farmaceutyki, produkty przemysłu odzieżowego, meble. Dzięki silej dynamice handlu światowego w ostatnich latach ważnym źródłem przychodów eksportowych stał się transport morski. 69,7% duńskiego eksportu kierowane jest do państw UE. Udział UE w duńskim imporcie jest także największy i wynosi 72,7%. Spośród krajów UE największym partnerem handlowym Danii są Niemcy (15,9% udział w eksporcie; 21,5% w imporcie). Kolejne miejsca zajmują Szwecja (odpowiednio 13,8% w eksporcie i 14,2% w imporcie) oraz Wielka Brytania (8,1% oraz 5,6%). Eksport duńskich firm do Szwecji jest dwukrotnie większy niż eksport do Norwegii oraz czterokrotnie większy niż do Finlandii 30. Od 2004 roku Dania jest eksporterem netto inwestycji bezpośrednich. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie dokonywane przez duńskie przedsiębiorstwa koncentrują się w państwach członkowskich UE, przede wszystkim w Wielkiej Brytanii, Szwecji i Niemczech. 31 2.1.6 Sytuacja makroekonomiczna Od 1998 roku, z wyjątkiem roku 2003, rząd odnotowuje corocznie nadwyżkę budżetową, która w latach 2005 i 2006 przekroczyła 4% PKB. Dług publiczny (sektora rządowego) osiągnął poziom 30% PKB w 2006 roku. Po okresie relatywnie wysokiego wzrostu gospodarczego, przekraczającego średni poziom państw członkowskich UE, w okresie ostatniego kwartału 2007 r. i pierwszego kwartału 2008 r. duńska gospodarka odnotowała spadek PKB (0,6% w pierwszym kwartale 2008 r.) Niepokojący jest także spadek wskaźnika zaufania konsumentów do poziomu najniższego od 16 lat. W powiązaniu z negatywnymi tendencjami na rynku nieruchomości i na rynku giełdowym oznaczać to będzie w najbliższych miesiącach ograniczenie tempa wzrostu popytu krajowego. Wszystkie te czynniki mogą według Economist Intelligence Unit przyczynić się do zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego w Daniii poniżej 1% w latach 2008-2009. Spadkowi dynamiki PKB towarzyszy wzrost płac i inflacji. Stopa inflacji, która wyniosła w 2007 roku 1,7% zwiększyła się w ostatnich miesiącach 2007 roku i pierwszych miesiącach 2008 roku do poziomu 4,2% (w czerwcu 2008 r.). 30 Denmark country profile 2007, op. cit. s. 39 31 Maria Carlsen, Annett Melgaard Jensen Globalisation and Danish Direct Investments, Monetary Review, 2 nd Quarter 2008, s. 54 13

2.1.7 Podsumowanie Według międzynarodowych rankingów Dania jest jedną z najbardziej konkurencyjnych gospodarek świata. Poziom PKB per capita jest największy spośród państw regionu. Uwagę zwraca struktura duńskiej gospodarki w której dużą rolę odgrywają sektory tradycyjne (przetwórstwo żywności, przemysł odzieżowy, meblarski). Duńscy przedsiębiorcy działający w tych sektorach potrafili znaleźć takie technologie i sposoby produkcji, które zapewniają ich konkurencyjność nawet wobec krajów o niższych kosztach produkcji. W ostatnich latach wysoka jest dynamika wzrostu nowoczesnych sektorów takich jak biotechnologia, przemysł farmaceutyczny, ICT. Szczególnie wart uwagi z polskiego punktu widzenia jest bardzo dynamiczny rozwój sektora biotechnologicznego. Istotnym katalizatorem rozwoju tego sektora była działalność badawczo-rozwojowa w sektorze żywnościowym. Otoczenie prawne i administracyjne w Danii jest korzystne dla przedsiębiorców, szczególnie w zakresie procedur i regulacji związanych z rozpoczynaniem działalności gospodarczej. Sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości są także regulacje rynku pracy, które pozwalają przedsiębiorcom stosunkowo łatwo dostosowywać strukturę zatrudnienia do koniunktury gospodarczej. Co ważne duńskie rozwiązania pozwalają połączyć elastyczność na rynku pracy z wysokim poziomem ochrony socjalnej zwalnianych pracowników. Rozwojowi przedsiębiorczości sprzyja także stosunkowo dobrze rozwinięty rynek finansowy, w tym rynek venture capital. Warto zauważyć wysoką spójność regionalną i społeczną Danii, którą potwierdzają niewielkie zróżnicowania w poziomie bezrobocia i tempa rozwoju gospodarczego. Spójność gospodarczą wzmacnia największy w Unii Europejskiej poziom zatrudnienia oraz niski poziom bezrobocia. Największym problemem są dla duńskich przedsiębiorców są wysokie podatki oraz nieprzejrzyste procedury podatkowe. Krótkoterminowe perspektywy wzrostu Danii są niekorzystne. Dania jest jednym z pierwszych państw członkowskich Unii Europejskiej dotkniętych recesją gospodarczą (spadek poziomu PKB dwa kwartały z rzędu). Dalszy rozwój sytuacji gospodarczej, podobnie jak innych państw regionu, będzie zależny od sytuacji gospodarki światowej, jednak korzystnym czynnikiem jest wysoka nadwyżka budżetowa. Daje ona możliwośc prowadzenia ekspansywnej polityki fiskalnej, która może przyczynić się do złagodzenia recesji. 14

2.2 Estonia 2.2.1 Struktura gospodarki Udział Estonii w tworzeniu PKB Unii Europejskiej wyniósł w 2007 roku 0,13% 32. Po Malcie, a obok Cypru Estonia jest najmniejszą gospodarką Unii Europejskiej. PKB per capita wynosi w Estonii 68% średniej UE 33. Od czasu odzyskania niepodległości, estońskie rządy promowały rozwój liberalnej gospodarki i wprowadzały programy dyscypliny fiskalnej. Od końca lat 80 znacznej zmianie uległa także struktura gospodarcza, głównie poprzez rozwój sektora usług. W 2007 roku sektor ten przyczynił się do wytworzenia prawie 70% wartości dodanej w gospodarce. Co szczególnie charakterystyczne, usługi dla sektora biznesu i związane z rynkiem nieruchomości stanowiły niemal 20% wartości dodanej 34. Sektor tekstylny był działem, który rozwijał się bardzo szybko po uzyskaniu niepodległości, jeszcze w 1992 r. produkty odzieżowe stanowiły 12% produkcji przemysłowej, jednak ze względu na rosnące płace, wiele przedsiębiorstw tego sektora przeniosło się do innych krajów. W 2006 roku, choć nadal ważny dla gospodarki, sektor tekstylny miał jedynie 4% udział w produkcji przemysłowej. Podobne tendencje można zaobserwować w sektorze żywnościowym, którego udział w produkcji ogółem spadł z 30% na początku lat 90 do 14% w 2006 r. Z kolei sektorem o największej dynamice rozwoju w ostatnich latach staje się przemysł metalowy, który obecnie ma największy udział w produkcji przemysłowej 35. Dynamicznie rozwija się także sektor elektroniczny. Choć jego udział w produkcji przemysłowej jest stosunkowo niewielki, ma on dość istotne znaczenie w eksporcie. Zgodnie z danymi Eurostat, obszarami specjalizacji Estonii są przemysł drzewny (558,4) oraz przemysł tekstylny (229,2) 36. Sektorem pozaprzemysłowym, który rozwijał się najszybciej w latach 2004-2006 było budownictwo. Jednakże ze względu na fakt, że sektor nieruchomości doświadczył w roku 2007 silnej korekty, która przedłuża się także w 2008 roku dynamika wzrostu tego sektor ulegnie zapewne w najbliższym czasie zahamowaniu. Strukturę gospodarczą Estonii przedstawia poniższy wykres. 32 European Economic Statistics, op. cit. s. 29 33 Tamże, s. 161 34 Estonia Country Profile 2008. Economist Intelligence Unit, s. 15 35 tamże, s 19 36 Dane dla nowych państw członkowskich UE pochodzą z publikacji Key figures on European business with a special feature on the factors of business success, Eurostat 2008, s. 21. W ramach tego zestawienia przyjęto, że wartość 100 oznacza dokładnie taki sam udział danego sektora w PKB danego państwa jak udział sektora w PKB UE. 15

Wykres 2. Struktura gospodarcza Estonii Inne usługi 15,8% Rolnictwo 3,1% Przemysł 21,0% Usługi finansowe i biznesowe 23,2% Budownictwo 7,4% Handel, transport, telekomunikacja 29,6% Źródło: European Economic Statistics (Eurostat 2008) Pomimo niewielkiej powierzchni i liczby ludności gospodarka Estonii charakteryzuje się dość dużym zróżnicowaniem. Centrum gospodarczym tego kraju jest region Harju na północy (obejmujący Tallinn). PKB per capita w regionie Harju jest o 51% wyższe niż średni poziom dla całego kraju. Kolejne regiony pod względem rozwoju gospodarczego to Tartu (91%) oraz Parnu (78%). Najniższy poziom rozwoju gospodarczego reprezentuje wschodni region Jogeva (45% średniej PKB). W estońskiej gospodarce dominują przedsiębiorstwa zatrudniające do 10 pracowników. Tabela 4. Struktura przedsiębiorstw według wielkości (ilości zatrudnionych) Liczba pracowników Liczba przedsiębiorstw 0-10 67 406 10-49 7 187 50-249 1 379 +250 187 16

Źródło: baza danych estońskiego urzędu statystycznego 37 Estonia jest krajem o największym udziale małych i średnich firm w zatrudnieniu spośród wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Co ciekawe zatrudnienie w mikroprzedsiębiorstwach jest znacznie niższe niż średnia dla wszystkich państw członkowskich UE 38. Tabela 5. Sektorowa struktura przedsiębiorstw Sektor Liczba przedsiębiorstw Obsługa przedsiębiorstw i nieruchomości 18 978 Handel hurtowy i detaliczny 17 440 Rolnictwo 8860 Budownictwo 7804 Transport, magazynowanie 7355 Przemysł wytwórczy 6908 Hotele i restauracje 2300 Inne usługi 2294 Źródło: baza danych estońskiego urzędu statystycznego Tabela 6. Liczba zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki Sektor Liczba pracowników Przemysł wytwórczy 130 943 Handel hurtowy i detaliczny 94 127 Obsługa przedsiębiorstw i nieruchomości 56 120 Transport, magazynowanie i komunikacja 43 667 Budownictwo 41 179 Hotele i restauracje 16 913 Dostawy prądu, gazu i wody 8 553 Przemysł górniczy i kamieniarski 5 655 Źródło: Eurostat 39 Cechą charakterystyczną dla estońskiej gospodarki jest duży udział firm z kapitałem zagranicznym. Firmy te zatrudniają ponad 30% ogółu pracowników i tworzą ponad 40% wartości dodanej w gospodarce. Spośród państw członkowskich UE wskaźniki te przyjmują wyższe wartości jedynie na Słowacji 40. Sektorem o największym udziale 37 Baza dostępna na stronie http://pub.stat.ee/pxweb.2001/i_databas/economy/06economic_units/06economic_units.asp obejmuje jednostki zobowiązane do rejestracji działalności gospodarczej w Krajowym Rejestrze Przedsiębiorstw. 38 Manfred Schmiemann Enterprises by size class- overwiew of SMEs in the EU ss. 5-6 39 Dane dostępne na stronie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&_dad=portal&_schema=porta L&screen=detailref&language=en&product=REF_TB_industry_trade_services&root=REF_TB_indust ry_trade_services/t_intrse/t_sbs/tin00004 40 Key figures on European business with a special feature on the factors of business success, 2008 edition, Eurostat 2008 17

firm z kapitałem zagranicznym jest transport wodny. W dalszej kolejności firmy z udziałem kapitału zagranicznego są najbardziej aktywne w sektorze produkcji wyposażenia elektrycznego i optycznego oraz w sektorze chemicznym. Krajem, którego przedsiębiorstwa mają największy udział w gospodarce estońskiej jest Finlandia (28,2% wartości dodanej tworzonej przez zagraniczne przedsiębiorstwa) 41. W dalszej kolejności jest Szwecja (27,5%) oraz Wielka Brytania (7,1%) 42. Sektorem o największym wzroście wartości dodanej w latach 2000-2006 był sektor usług (10,1%). W mniejszym stopniu rosła wartość dodana w przemyśle (9,9%) oraz budownictwie (9,1%). Odsetek przedsiębiorstw utworzonych w 2003 roku, które przetrwały przynajmniej 2 lata jest stosunkowo niewielki i wynosi 65,61%, przy czym w dwóch poprzednich latach przekraczał 70%. Odsetek nowo powstałych firm w stosunku do ogólnej liczby przedsiębiorstw wyniósł w Estonii 10,98%, zaś odsetek firm, które zakończyły działalność w 2005 roku osiągnął poziom 10,66%. Warto zauważyć, że zarówno w roku 2003 jak i w roku 2004, odsetek nowo powstałych firm przekraczał 15,5% 43. Odsetek przedsiębiorstw, które prowadzą działalność innowacyjną w Estonii, jest największy spośród wszystkich państw bałtyckich. 2.2.2 Otoczenie prawne i administracyjne Według corocznego zestawienia przygotowywanego przez World Economic Forum Estonia znajduje się na 27 miejscu rankingu konkurencyjności. Szczegółowe zestawienie poszczególnych czynników, które wchodzą w skład rankingu przedstawia poniższa tabela. Tabela 7. Czynniki konkurencyjności Estonii Czynniki podstawowe 29 Instytucje 34 Infrastruktura 36 Stabilność makroekonomiczna 14 Zdrowie i edukacja podstawowa 30 Czynniki efektywności (efficiency enhancers) 27 Edukacja wyższa i szkolenie 23 Efektywność rynków towarowych 27 Efektywność rynku pracy 26 Rozwój rynku finansowego 31 Gotowość technologiczna (Technological readiness) 19 Wielkość rynku 91 Czynniki innowacyjności 35 Dojrzałość biznesowa (Business sophistication) 44 Innowacyjność 31 Indeks konkurencyjności biznesowej 26 Dojrzałość w działalności i strategi przedsiębiorstw 35 Jakość krajowego środowiska biznesowego 26 41 Tamże s. 105 42 Michaela Grell Foreign-controlled enterprises in the EU Eurostat. Statistics in focus 30/2008 s. 5 43 Eurostat 18

Źródło: World Economic Forum, strona www.gcr.weforum.org Największym problemem dla przedstawicieli przedsiębiorstw ankietowanych przez World Economic Forum jest nieadekwatne do potrzeb wykształcenie pracowników oraz nieefektywna administracja rządowa. Estoński system podatkowy jest stosunkowo prosty z jedną stawką podatkową na poziomie 21%, która zgodnie z planami rządu ma zostać obniżona do 2011 roku do 20%. Stawka podatku od przedsiębiorstw także wynosi 21% a podatek jest naliczany jedynie od zysku wypłacanego udziałowcom, reinwestowane zyski nie są przedmiotem opodatkowania. Estonia zajmuje 22 miejsce w rankingu Doing Business 2009. Całkowita stopa podatkowa (Total tax rate) wynosi w Estonii 48,7%. Estonia charakteryzuje się niewielką, w porównaniu do innych państw, liczbą płatności rocznych (10), a estońscy przedsiębiorcy poświęcają stosunkowo niewiele czasu na wykonanie czynności związanych z płaceniem podatków ( 81 godzin rocznie) 44. Według danych Banku Światowego 45 średni czas potrzebny na wypełnienie procedur administracyjnych związanych z rozpoczęciem działalności gospodarczej to 7 dni, a liczba niezbędnych procedur wynosi 5. Tworzeniu nowych przedsiębiorstw sprzyjają także przepisy dotyczące opłat administracyjnych związanych z rozpoczęciem działalności (1,7% dochodu per capita), a także minimalnego kapitału (23,7% dochodu per capita). Proces upadłościowy trwa średnio trzy lata, zaś koszty administracyjne z nim związane sięgają około 9% majątku spółki 46. 2.2.3 Rynek pracy Charakterystyczny dla Estonii jest wysoki wskaźnik zatrudnienia - 69,4% ludności, który wśród nowych państw członkowskich UE jest wyższy jedynie na Cyprze 47. Poziom bezrobocia spadł do 4,7% tj. do najniższego poziomu od rozpoczęcia transformacji. Tradycyjnie poziom bezrobocia jest najniższy w północnych rejonach Estonii Harju (3,3% w 2007 r.) a najwyższy w północno-wschodniej Estonii (9% w 2007 r.). Relatywnie wyższy jest także poziom bezrobocia wśród mniejszości rosyjskiej (6,9% w 2007 r.) 48. Najwięcej osób zatrudnionych jest w przemyśle (21%). Kolejne miejsca pod względem zatrudnionych osób zajmują sektor usług publicznych (20%), handel (13%) oraz budownictwo (12%). W wielu sektorach odczuwalne są niedobory pracowników (największe w sektorze usług), co przyczynia się do wzrostu inflacji. W roku 2007 według wstępnych szacunków, średnia miesięczna pensja wzrosła nominalnie o 20,4% 49. 44 Raport Doing Business 2009. Europe & Central Asia. The International Bank of Reconstruction and Development/The World Bank, s.20 45 Tamże, s. 4 46 Tamże, s. 30 47 European Economic Statistics, op. cit. s.205 48 Estonia Country Profile 2008, Economist Intelligence Unit s. 20 49 tamże 19

Z raportu przygotowanego przez Bank Światowy wynika, że przepisy dotyczące zatrudnienia są stosunkowo mało elastyczne. Wskaźnik sztywności zatrudniania (rigidity of employment index) wynosi 58 i jest tym samym jednym z wyższych wśród analizowanych państw regionu. Wskaźnik kosztów zwolnienia pracownika (firing cost) także jest dość wysoki i wynosi 35. 2.2.4 Finansowanie przedsiębiorstw Generalnie w Estonii, podobnie jak w innych krajach bałtyckich finansowanie przedsiębiorstw zdominowane jest przez sektor bankowy. Estonia jest krajem o największej koncentracji sektora bankowego wśród krajów bałtyckich 50. Estoński rynek kapitałowy, pod względem wielkości plasuje się pomiędzy rynkiem litewskim i łotewskim, chociaż pod względem wskaźnika kapitalizacji do PKB jest w Estonii największy wśród państw bałtyckich 51. Rynek obligacji jest stosunkowo słabo rozwinięty w porównaniu do innych państw bałtyckich, jednakże jego struktura jest odmienna. W Estonii zdecydowanie przeważa emisja obligacji przez przedsiębiorstwa i instytucje finansowe. Znikoma jest rola obligacji rządowych 52. Rząd estoński podejmuje szereg działań, których celem jest zwiększenie dostępu przedsiębiorców do finansowania. Do działań tych należą m.in. utworzenie w grudniu 2006 r. Estońskiego Funduszu Rozwoju, którego celem jest finansowanie przedsiębiorstw w początkowych etapach ich rozwoju (start ups). Budżet Estońskiego Funduszu Rozwoju na lata 2007-2012 wynosi 37 068 661 Euro. Ciekawą inicjatywą podjętą przez rząd estoński w 2007 roku jest stworzenie specjalnej platformy IT, umożliwiającej wymianę informacji dotyczących sytuacji finansowej małych i średnich przedsiębiorstw korzystających z mikropożyczek. Wymiana informacji pomiędzy instytucjami rynku finansowego ma na celu skrócenie procedur związanych z finansowaniem przedsięwzięć rozwojowych podejmowanych przez przedsiębiorstwa 53. 2.2.5 Handel zagraniczny Problemem Estonii jest stały wysoki deficyt obrotów bieżących, który osiągnął poziom 17,4% w 2007 roku. Gwałtowny spadek tempa wzrostu gospodarczego w połowie 2007 r. przyczynił się do spadku importu i niewielkiego ograniczenia rozmiarów deficytu. Ze względu na spadek popytu wewnętrznego, estońskie firmy będą zmuszone do poszukiwania zagranicznych rynków zbytu, co może przyczynić się do dalszego ograniczenia deficytu handlowego. Do tej pory Estonia nie miała problemów z finansowaniem deficytu handlowego, jednakże ze względu na światowy kryzys finansowy ta sytuacja może ulec zmianie. Zmusi to rząd do podejmowania dodatkowych działań na rzecz ograniczenia deficytu, co w konsekwencji będzie dodatkowo hamować wzrost gospodarczy. Produkty drzewne oraz żywnościowe nadal stanowią najważniejsze kategorie eksportu, jednak ich udział spada na rzecz produktów o większej wartości dodanej. 50 Financial Integration in the Nordic-Baltic Region. Challenges for Financial Policies, International Monetary, 2007, s.5. W metodologii MFW koncentracja sektora bankowego mierzona jest udziałem 5 największych banków w rynku 51 Financial Integration in the Nordic-Baltic Region., op. cit. s.56 52 tamże 53 Estoński Krajowy Program Reform na lata 2005-2008 20

Przykładem może być podsektor firm świadczących usługi podwykonawcze dla światowych liderów elektroniki. Elcoteq, fińska firma m.in. montująca telefony komórkowe na rzecz wiodących producentów regionu jest w chwili obecnej największym estońskim eksporterem. Największym partnerem handlowym Estonii jest Finlandia, choć w ostatnich siedmiu latach udział Finlandii w całości eksportu spadł z 32% do 18%, zaś w imporcie z 27 do 16%. Kolejne miejsca zajmują w eksporcie Szwecja, Łotwa i Rosja, zaś w imporcie Niemcy, Rosja i Szwecja. W odróżnieniu od negatywnego bilansu obrotów towarowych Estonia ma pozytywny bilans w handlu usługami, sięgający 1,3 mld dolarów w 2007 r. Największy udział w sprzedaży usług mają usługi transportowe i turystyczne. 2.2.6 Sytuacja makroekonomiczna W latach 2005-2007 estońska gospodarka rozwijała się w tempie dwucyfrowym. Jednak od połowy 2007 roku tempo wzrostu radykalnie się zmniejszyło. Według prognoz możliwy jest w roku 2008 realny spadek PKB 54. Główną przyczyną znacznego zmniejszenia tempa wzrostu PKB jest osłabienie popytu wewnętrznego ze strony gospodarstw domowych, na skutek rosnących cen i załamania rynku nieruchomości. W powiązaniu ze znacznym wzrostem płac w ostatnich latach powoduje to ograniczenie zysku przedsiębiorstw oraz ograniczenia inwestycji, co z kolei pogłębia problemy gospodarcze. Wraz ze zmniejszeniem tempa wzrostu zwiększyła się inflacja, jest to jedna z głównych przyczyn odłożenia daty wejścia do strefy euro. Estońskie prawo budżetowe wymaga zbilansowania wydatków i dochodów rządowych. Wyjątkiem od tej zasady są nadzwyczajne sytuacje i inicjatywy, takie jak np. reforma systemu emerytalnego. Od 2001 roku Estonia odnotowuje coroczną nadwyżkę budżetową, która kierowana jest do specjalnego funduszu stabilizacyjnego utworzonego w 1998 r. W latach 2006 i 2007 nadwyżka sięgnęła 3% PKB. Według prognoz Economist Intelligence Unit pomimo faktu, że rząd wprowadził w życie program redukcji wydatków budżetowych, w związku z pogorszeniem sytuacji gospodarczej i w konsekwencji dochodów budżetowych w roku 2008 budżet zanotuje niewielki deficyt, natomiast w kolejnym roku możliwy jest powrót do zbilansowanego budżetu. Podobnie jak w Polsce, przełom lat 80 i 90 charakteryzował się w Estonii wysoką inflacją. Inflację udało się ograniczyć m.in. dzięki stałemu parytetowi wymiany estońskiej korony, najpierw do niemieckiej marki, później do Euro. W ostatnich latach z powodu gwałtownego wzrostu popytu wewnętrznego, wzrostowi ceł oraz cen produktów spożywczych zwiększyła się inflacja. W roku 2007 wskaźnik inflacji wyniósł 6,6% i wzrósł na początku 2008 roku do 11%. 54 Country Report. Estonia 2008, Economist Intelligence Unit, August 2008 21