MULTILATERALIZM I BILATERALIZM W POLITYCE HANDLOWEJ: WNIOSKI DLA POLSKI

Anna Wróbel Instytut Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski MULTILATERALIZM I BILATERALIZM W POLITYCE HANDLOWEJ: WNIOSKI DLA POLSKI Streszczenie: Ważnym ubocznym skutkiem przedłużających się negocjacji na forum WTO w ramach Rundy Doha jest proliferacja bilateralnych porozumień handlowych jako alternatywy globalnego systemu handlowego. Od zakończenia rundy Urugwajskiej minęło 19 lat, w trakcie których nie udało się wprowadzić w życie nowych projektów liberalizacyjnych. Tak długiej przerwy w skutecznych negocjacjach handlowych nie odnotowano dotychczas w historii powojennego międzynarodowego systemu handlowego. Wiele państw niezadowolonych z przebiegu negocjacji katarskich dążąc do pogłębienia przyjętych multilateralnych zobowiązań liberalizacyjnych wyraża przekonanie, iż w związku z ograniczeniem liczby państw uczestniczących w procesie negocjacji większy postęp w zakresie liberalizacji handlu można osiągnąć w drodze regionalnych lub bilateralnych rokowań. Celem artykułu jest analiza obserwowanej w ostatnich latach bilateralizacji stosunków handlowych oraz wskazanie konsekwencji tego procesu dla Unii Europejskiej i Polski. Szczególny nacisk zostanie położony na skutki jakie z wspomnianych tendencji w polityce handlowej mogą wynikać dla Polski w związku z jej członkostwem w Unii Europejskiej. Abstract: One important side effect of the protracted negotiations in the World Trade Organization (WTO) under the Doha Development Round (DDR) is the proliferation of bilateral trade agreements as an alternative global trade system. It has to be emphasised that so far the idea of multilateral trade liberalisation has never met so many difficulties. The aforementioned problems are stressed by the fact that during the whole history of the GATT/WTO multilateral trade system there has never been so long a break in successful trade negotiations as the current one. Many states, dissatisfied with the course of the Doha Development Round negotiations and striving to deepen the multilateral liberalisationrelated commitments adopted in the WTO, express the conviction that because of the limitation of the number of states participating in the negotiation process, greater progress in liberalisation of trade can be achieved under regional or bilateral negotiations. The aim of the study is to analyze the process of proliferation of bilateral trade agreements and its consequences for European Union and Poland. Particular emphasis will be placed on the effects of these trends for Poland in connection with its membership in the European Union. Słowa kluczowe: Multilateralizm, Bilateralizm, Unia Europejska, Polska, Wspólna Polityka handlowa, Światowa Organizacja Handlu Kay wards: Multilateralism, Bilateralism, European Union, Poland, Common Commercial Policy, World Trade Organisation 1. Wprowadzenie Jedną z istotnych tendencji obserwowanych we współczesnej gospodarce światowej jest wzrost liczby bilateralnych umów handlowych. Dwustronne porozumienia preferencyjne są zawierane zarówno przez państwa wysoko rozwinięte jak i rozwijające. Obejmują one coraz szerszy zakres zagadnień oprócz tradycyjnej liberalizacji handlu towarami zawierają one postanowienia dotyczące przepływu usług, ochrony własności intelektualnej, inwestycji, zamówień publicznych, praw pracowniczych czy wręcz postanowienia dotyczące standardów pracy i ochrony środowiska naturalnego. Za główną przyczynę bilateralizacji współczesnych stosunków handlowych uznaje się brak postępu w negocjacjach prowadzonych na forum WTO. Dotychczas idea liberalizacji wielostronnych powiązań handlowych nie napotkała na tak wiele trudności. O wspomnianych problemach świadczy fakt, iż w całej historii wielostronnego systemu handlu GATT/WTO, nie było tak długiej przerwy w skutecznych negocjacjach handlowych z jaką mamy obecnie do czynienia. W efekcie państwa, które dotychczas opierały swoje strategie liberalizacyjne na wielostronnych negocjacjach handlowych w ramach systemu GATT/WTO zostały niejako zmuszone do poszukiwania alternatywnych rozwiązań służących otwarciu rynków zbytu na ich produkty. Wzorem innych gospodarek podjęły one wysiłki na rzecz liberalizacji handlu w ramach porozumień zawieranych z ważnymi partnerami gospodarczymi. Dobrą ilustracją tego procesu jest omówiony w niniejszym opracowaniu przykład Unii Europejskiej. Celem opracowania jest analiza obserwowanej w ostatnich latach bilateralizacji stosunków handlowych oraz wskazanie konsekwencji tego procesu dla Unii Europejskiej i Polski. Szczególny nacisk został położony na skutki jakie z wspomnianych tendencji w polityce handlowej mogą wynikać dla Polski w związku z jej członkostwem w Unii Europejskiej. 1

2. Multilateralizm w polityce handlowej UE i Polski Głównym multilateralnym forum liberalizacji handlu międzynarodowego jest wielostronny system handlowy GATT/WTO, stanowiący rodzaj reżimu międzynarodowego, czyli zestaw milczących i formalnych zasad, norm, reguł i procedur podejmowania decyzji dotyczących handlu międzynarodowego, co do których panują zbieżne oczekiwania. Podstawowym celem wielostronnego systemu handlowego WTO jest zapewnienie postępu w zakresie liberalizacji handlu, poprzez kolejne rundy negocjacji handlowych, w ramach których dochodzi do wymiany zobowiązań handlowych uczestników systemu. Do momentu powstania WTO w okresie funkcjonowania systemu GATT1947 odbyło się osiem rund negocjacyjnych, które doprowadziły do znaczącej liberalizacji handlu artykułami przemysłowymi oraz ustanowienia norm prawno-traktatowych dotyczących poszczególnych aspektów wymiany handlowej. W 2001 roku rozpoczęła się pierwsza runda negocjacyjna na forum WTO, która dotychczas nie przyniosła znaczących rezultatów. W przypadku Unii Europejskiej od początku formułowania wspólnej polityki handlowej wielostronny system handlowy stanowił ważną płaszczyznę realizacji interesów handlowych członków procesu integracji europejskiej. Polityka handlowa Unii Europejskiej opiera się bowiem na koncepcji politycznej, która zakłada istnienie konkurencyjnej gospodarki europejskiej w otwartym systemie handlu światowego opartej na wielostronnych regułach. Stąd też kondycja międzynarodowego systemu handlowego WTO oraz rola Unii Europejskiej w tej organizacji należy do najważniejszych interesów gospodarczych UE w skali globalnej. Szczególne miejsce Światowej Organizacji Handlu w polityce handlowej UE wynika z jej pozycji w światowym systemie gospodarczym i związanej z tym odpowiedzialności za powodzenie wielostronnych negocjacji prowadzonych na forum WTO 1. Wynika stąd zarówno waga, jaką UE przywiązuje do obecnych negocjacji WTO, jak i znaczenie niepowodzeń tego przedsięwzięcia 2. Potwierdzeniem znaczenia międzynarodowego reżimu handlowego dla polityki handlowej UE jest dotychczasowa praktyka prowadzenia stosunków handlowych, zgodnie z którą dwustronne oraz regionalne porozumienia handlowe zawierane przez Unię są częścią strategii opartej na WTO i wielostronnym systemie handlowym 3. Dla Unii Europejskiej Światowa Organizacja Handlu jest bowiem instrumentem służącym realizacji celu jakim jest liberalizacja handlu i tworzenie stabilnego międzynarodowego systemu handlowego, zapewniającego przedsiębiorcom pochodzącym z różnych państw jednakowe warunki konkurencji i możliwość swobodnego poruszania się na globalnym rynku. Celem działań podejmowanych przez Unię na forum organizacji jest upowszechnianie rozwiązań sprzyjających budowaniu dobrobytu przez stabilizację wewnętrzną i rozwój gospodarczy krajów w różnych regionach 4. Zastanawiając się nad rolą Unii Europejskiej w WTO należy również stwierdzić, iż obok Stanów Zjednoczonych jest ona głównym inicjatorem i siłą napędową liberalizacji handlu w rokowaniach prowadzonych na tym forum. Potwierdzeniem takiego stanu rzeczy jest obserwacja wcześniejszych rund negocjacji handlowych prowadzonych w ramach systemu GATT. Od decyzji podejmowanych przez UE i USA, a w dużej mierze ustępstw wobec państw trzecich, zależał bowiem proces dochodzenia do porozumienia, w poprzednich rundach negocjacji, a zwłaszcza w ramach Rundy Urugwajskiej. Bez współpracy tych dwóch potęg handlowych nie udałby się żadne znaczące zmiany w wielostronnym systemie handlowym, o czym świadczy m.in. samodzielna próba Stanów Zjednoczonych w Rundzie Tokijskiej dotycząca zwiększenia zakresu GATT o usługi. W trakcie tej rundy rokowań delegacja amerykańska podniosła temat handlu usługami i wskazała na problemy, z którymi borykają się amerykańskie przedsiębiorstwa operujące poza granicami USA oraz zaproponowała rozpoczęcie negocjacji dotyczących liberalizacji w tym sektorze. Propozycja amerykańska spotkała się ze stanowczym sprzeciwem ze strony państw rozwijających się zwłaszcza tych najmniej rozwiniętych oraz rezerwą państw EWG. W wystąpieniu wiceprzewodniczącego Komisji EWG Wilhelma Haferkamfa ani słowem nie wspomniano kwestii obrotu usługami 5. W tym czasie państwa europejskie nie miały bowiem zidentyfikowanych interesów dotyczących liberalizacji handlu w tym sektorze. Bez wsparcia ze strony EWG Stany Zjednoczone nie miały zatem żadnych możliwości przeforsowania swojej propozycji w tej rundzie rokowań. Dopiero przy wsparciu Wspólnoty oraz intensywnych działaniach na rzecz przekonania państw rozwijających się o korzyściach z liberalizacji handlu usługami udaje się rozszerzyć zakres negocjacji w ramach Rundy Urugwajskiej. Należy również podkreślić, iż również współpraca miedzy USA i Wspólnotą pozwoliła na włączenie do rokowań urugwajskich dwóch innych istotnych z punktu widzenia amerykańskich interesów obszarów tj. handlowe aspekty własności intelektualnej oraz handlowe aspekty inwestycji. Wydaje się również, iż obecny kryzys negocjacji handlowych w ramach rundy Doha potwierdza znaczenie Unii Europejskiej w wielostronnym systemie handlowym WTO i wpływ stanowiska tej organizacji na funkcjonowanie systemu. W szczególności należy w tym przypadku zwrócić uwagę na negocjacje rolne. Sektor rolny mimo, iż w kategoriach statystycznych stanowi margines światowej wymiany towarowej jest jednym z kluczowych problemów negocjacji prowadzonych w ramach Rundy Doha. Unia Europejska jest w tym sektorze głównie celem ataków większości pozostałych członków WTO, zwłaszcza państw rozwijających się, które od liberalizacji handlu rolnego uzależniają ustępstwa w innych obszarach negocjacji. Brak gotowości UE na znaczące ustępstwa w sektorze rolnym 1 M. Gracik-Zajączkowski, Unia Europejska i Stany Zjednoczone w Światowej Organizacji Handlu, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2010, s. 80. 2 J. Kaczurba. Unia Europejska w WTO, Instytut Koniunktury i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004, s. 18. 3 M. Gracik-Zajączkowski, op. cit., s. 81. 4 Ibidem, s. 215-116, 5 T. Bartoszewicz, GATT a międzynarodowa polityka handlowa, PWN, Warszawa 1988, s. 131. 2

stał się zatem jedną z przyczyn braku postępu w rokowaniach katarskich 6. Można zatem uznać, iż Unia Europejska i jej stanowisko negocjacyjne mogą oddziaływać zarówno na funkcjonalność jak i dysfunkcjonalność wielostronnego systemu handlowego. Analiza aktywności Polski w wielostronnym systemie handlowym WTO, oraz rola multilateralnych negocjacji handlowych w polityce handlowej naszego kraju powinna być dokonana na szerszym tle związanym nie tylko z procesem ewolucji wielostronnego systemu handlowego GATT/WTO, lecz również z przemianami systemu gospodarczego Polski. W tym kontekście w szczególności należy zwrócić uwagę na zaangażowanie Polski w negocjacjach urugwajskich. Polska od początku zaangażowała się w prace Rundy Urugwajskiej. Udział w rokowaniach w sposób znaczący ułatwiły zmiany systemowe w polskiej gospodarce, zapoczątkowane na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Rozpoczęte w tym czasie reformy, umożliwiły Polsce przyjęcie ostatecznych wyników negocjacji, przewidzianych dla gospodarek rynkowych. Należy również podkreślić, iż udział w negocjacjach był również ważnym czynnikiem stymulującym prorynkowe reformy gospodarcze w Polsce oraz sprzyjał jej otwarciu na wymianę międzynarodową. W związku ze zmianą uwarunkowań zarówno o charakterze politycznym jak i gospodarczym w styczniu 1990 roku polskie władze wystąpiły do GATT z wnioskiem w sprawie renegocjacji Protokołu o przystąpieniu Polski do Układu ogólnego w sprawie taryf celnych i handlu. Rozmowy na ten temat prowadzono równolegle z negocjacjami handlowymi w ramach Rundy Urugwajskiej. W grudniu 1993 roku Polska złożyła ofertę zawierającą zobowiązania dotyczące celnych i pozataryfowych warunków importu na jej terytorium. Oferta ta została oficjalnie przyjęta przez pozostałych uczestników rokowań w kwietniu 1994 roku. W ten sposób zakończył się okres ułomnego członkowstwa Polski w wielostronnym systemie handlowych. Ostatecznie bowiem Polska zaakceptowała wszystkie reguły wypracowane w ramach rundy. W ten sposób zagwarantowała sobie możliwość uzyskania statusu członka założyciela nowej organizacji. Wobec istotnych dylematów merytorycznych i proceduralnych w Polsce nie udało się zakończyć do końca grudnia 1994 roku procesu ratyfikacji podpisanego 15 kwietnia 1994 roku w Marakeszu Aktu Końcowego 7. W efekcie w okresie od mementu rozpoczęcia działalności przez WTO w dniu 1 stycznia 1995 roku do końca czerwca 1995 roku Polska uczestniczyła w pracach organizacji jako obserwator. Po ratyfikacji przez parlament Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu w lutym 1995 roku Polska stała się członkiem założycielem WTO z dniem 1 lipca 1995 roku 8. Wraz z uzyskaniem członkostwa w Światowej Organizacji Handlu Polska przyjęła zobowiązania dotyczące zwiększenia otwarcie rynku wewnętrznego na wymianę międzynarodową. W obszarze handlu towarami zobowiązano się do: redukcji średniego poziomu protekcji celnej na produkty przemysłowe o minimum jedną trzecią do 1997 roku oraz zmniejszenia do roku 2000 przynajmniej o 36% wszystkich stawek celnych na towary rolno-spożywcze, z równoczesnym obniżeniem barier pozataryfowych. Polska przyjęła również zobowiązania w sektorze usług. Polska była bowiem aktywnym uczestnikiem negocjacji w sprawie liberalizacji międzynarodowych przepływów usługowych od początku trwania Rundy Urugwajskiej GATT. Brała udział zarówno w procesie tworzenia tekstu Układu ogólnego w sprawie handlu usługami (General Agreement on Trade in Services, GATS), jak i w negocjacjach dotyczących przedkładanych ofert oraz w licznych konsultacjach nieformalnych 9. Na uwagę zasługuje fakt, iż w początkowym okresie negocjacji polska gospodarka była gospodarką centralnie planowaną. W związku z tym opracowywane mechanizmy liberalizacji wymiany usług nie mogły mieć zastosowania w przypadku naszego kraju. Na początku lat 90. zaawansowany już proces transformacji systemowej umożliwił Polsce spełnienie wszystkich niezbędnych wymogów stawianych uczestnikom przyszłego układu. Zakres sektorowy liberalizacji handlu usługami w przypadku Polski był znacznie skromniejszy niż w przypadku państw wysoko rozwiniętych. Zobowiązania w zakresie zwiększenia dostępu do polskiego rynku dotyczyły głównie trzeciego trybu świadczenia usług, czyli poprzez obecność handlową (bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze usług). Większość zobowiązań polegała na potwierdzeniu istniejących różnic w warunkach świadczenia usług przez przedsiębiorstwa zagraniczne lokujące swoje inwestycje na terytorium Polski oraz przez krajowe podmioty gospodarcze. Przyjęte zobowiązania można uznać za bardzo ostrożne, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że Polska w końcowej fazie negocjacji usługowych nie stosowała w praktyce zbyt wielu ograniczeń w handlu usługami i w związku z tym mogła przyjąć dalej idące zobowiązania bez konieczności zmiany obowiązujących regulacji prawnych obowiązujących w tym zakresie 10. 6 Szerzej: A. Wróbel, Stanowisko Unii Europejskiej w negocjacjach rolnych WTO i jego implikacje dla Wspólnej Polityki Rolnej, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie 2012, seria Problemy Rolnictwa Światowego, tom 12 (XXVII) zeszyt 2. 7 J. Kaczurba, Polska w WTO, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), Polska w WTO, Instytut Koniunktury i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002, s. 76-77. 8 Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ratyfikacji Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO), Dz.U. 1995 nr 34 poz. 164; Oświadczenie Rządowe z dnia 31 lipca 1995 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzonego w Marakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r., Dz.U. 1995 nr 98 poz. 484. 9 Zob. J. Pietras, Interesy Polski w negocjacjach międzynarodowych w sferze usług w ramach Rundy Urugwajskiej GATT, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1992. 10 J. Pietras, Wyniki Rundy Urugwajskiej w sferze usług, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), op. cit., Warszawa 2002, s. 293. 3

Efektem implementacji przyjętych na forum WTO zobowiązań do krajowego porządku prawnego było opracowanie i wejście w życie w dniu 1 stycznia 1998 roku ustawy Kodeks celny oraz towarzyszącego jej pakietu ustaw i aktów wykonawczych odnoszących się do porozumień WTO, regulujących kwestie stosowania narzędzi pozataryfowych, ceł antydumpingowych oraz innych środków ochronnych 11. W ramach wspomnianego pakietu przyjęto m.in. Ustawę o administrowaniu obrotem z zagranicą towarami i usługami oraz o obrocie specjalnym, która znacząco poprawiła jakość systemu licencjonowania oraz ilościowego regulowania obrotów towarowych z zagranicą 12. W tym samym czasie weszła również w życie Ustawa o ochronie przed przywozem na polski obszar celny towarów po cenach dumpingowych 13. Normy WTO dotyczące pomocy publicznej dla producentów krajowych, w tym stosowania subsydiów zostały wprowadzone do polskiego porządku prawnego w Ustawie o pomocy publicznej, która weszła w życie 1 stycznia 2001 roku 14. Z kolei Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 roku o ochronie przed przywozem na polski obszar celny towarów subsydiowanych wprowadziła sformułowane w Porozumieniu w sprawie subsydiów i środków wyrównawczych 15 zasady umożliwiające ochronę przed importem, którego konkurencyjność jest wynikiem wsparcia ze środków publicznych 16. Efektem zobowiązań Polski wynikających z Porozumienia w sprawie środków dotyczących inwestycji i związanych z handlem 17 były zmiany prawodawstwa dotyczące m.in. przepisów o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz montażu przemysłowego samochodów. Zmiany w ustawodawstwie polskim wprowadzano również w celu wdrożenia zobowiązań wynikających z Porozumienia w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS) 18. W dniu 30 czerwca 2000 roku przyjęto nową ustawę Prawo własności przemysłowej wraz z obszerną listą przepisów wykonawczych 19. W celu wdrożenia zobowiązań wynikających z TRIPS znowelizowano również Ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych 20, Ustawę o ochronie konkurencji i konsumentów 21 oraz Ustawę o nasiennictwie 22. Postanowienia artykułu XIX GATT oraz Porozumienia w sprawie środków ochronnych 23 do polskiej polityki handlowej wprowadzono natomiast na podstawie Ustawy o ochronie przed nadmiernym przywozem 24. Aktywność Polski w Światowej Organizacji Handlu przejawiała się nie tylko w postaci uczestnictwa w negocjacjach handlowych prowadzonych na tym forum lecz również poprzez wykorzystywanie instrumentów wielostronnego systemu handlowego takich jak: procedury rozstrzygania sporów, procedury antydumpingowe i wyrównawcze. Przykładowo w lipcu 2001 roku Polska wystąpiła o konsultacje ze Słowacją w związku z wprowadzeniem przez ten kraj ograniczeń ilościowych na import cukru. Strona Polska zarzucała Słowacji naruszenie kilku postanowień Porozumienia w sprawie środków ochronnych. Na tej podstawie Polska wprowadziła wobec Słowacji retorsje handlowe w odpowiedzi na stosowane przez to państwo ograniczenia ilościowe w imporcie cukru. Kontyngent słowacki mimo, iż został wprowadzony w sposób globalny w odniesieniu do wszystkich dostawców cukru, w największym stopniu dotknął polskich producentów, którzy w tym czasie mieli największy udział na słowackim rynku tego surowca. Spór ostatecznie rozstrzygnięto w sposób polubowny. Słowacja zgodziła się bowiem podwyższyć kontyngent cukrowy 25. W obronie swoich interesów handlowych Polska wystąpiła również jako strona skarżąca w stosunku do Tajlandii, kwestionując wynik postępowania antydumpingowego, które władze tego kraju przeprowadziły w odniesieniu do wyrobów stalowych pochodzenia polskiego. W kwietniu 1998 roku Polska skierowała sprawę do Organu Rozstrzygania Sporów dowodząc, iż zastosowane przez Tajlandię cło antydumpingowe zostało wyznaczone w sposób nierzetelny z naruszeniem kilku artykułów Porozumienia o stosowaniu artykułu VI GATT (artykułów 2, 3, 5 i 6). Niezgodność 11 Ustawa z dnia 9 stycznia 1997 r. Kodeks Celny, Dz. U. 1997, nr 75 poz. 802. 12 Ustawa z dnia 11 grudnia 1997 r. o administrowaniu obrotem z zagranicą towarami i usługami oraz o obrocie specjalnym, Dz. U. 1997, nr 157, poz. 1026. 13 Ustawa z dnia 11 grudnia 1997 r. o ochronie przed przywozem na polski obszar celny towarów po cenach dumpingowych, Dz. U. 1997, nr 157, poz. 1028. 14 Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. o warunkach dopuszczalności i nadzorowaniu pomocy publicznej dla przedsiębiorców, Dz. U. 2000, nr 60 poz. 704. 15 Zob. Porozumieniu w sprawie subsydiów i środków wyrównawczych, Załącznik do Dz. U. 1996, nr 9, poz. 54. 16 Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 roku o ochronie przed przywozem na polski obszar celny towarów subsydiowanych, Dz. U. 2002, nr 125, poz. 1063. 17 Porozumienie w sprawie środków dotyczących inwestycji i związanych z handlem, Załącznik do Dz. U. 1996, nr 9, poz. 54. 18 Porozumienia w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej, Załącznik do Dz. U. 1996, nr 32, poz. 143. 19 Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej, Dz. U. 2001, nr 49, poz. 508. 20 Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz. U. 1994, nr 24, poz. 83 z późniejszymi zmianami. 21 Ustawa z 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, Dz. U. 2000, nr 122, poz. 1319 z późniejszymi zmianami. 22 Ustawa z 24 listopada 1995 r. o nasiennictwie, Dz. U. 1995, nr 149, poz. 724. 23 Porozumienie w sprawie środków ochronnych, Załącznik do Dz. U. 1996, nr 9, poz. 54. 24 Ustawa z dnia 11 grudnia 1997 r. o ochronie przed nadmiernym przywozem towarów na polski obszar celny, Dz. U. 1997, nr 157, poz. 1027. 25 J.J. Michałek, J. Piotrowski, Rozstrzyganie sporów, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), op. cit., s. 259; Dokumenty G/L453 i G/L/456/Add.1. 4

postępowania władz Tajlandii potwierdziło orzeczenie panelu z września 2000 roku oraz raport Organu Apelacyjnego z marca 2001 roku 26. Przytoczone przykłady wskazują, że Polska w sposób umiejętny była w stanie wykorzystać instrumenty WTO dla ochrony własnych interesów gospodarczych. Polska angażowała się również w rokowania z państwami ubiegającymi się o członkostwo w WTO. Takie rozmowy prowadzono z Chinami, Ukrainą oraz Rosją. Celem tych rozmów było dążenie do uwzględnienia przez państwo kandydujące w liście koncesyjnej postulatów zgłaszanych przez Polskę dotyczących zwiększenia dostępu do rynku w tych sektorach, które są istotne z punktu widzenia polskich interesów eksportowych. Analiza aktywności Polski w wielostronnym systemie handlowym powinna uwzględnić zmiany w zakresie możliwości kształtowania polityki handlowej przez nasz kraj związane z akcesją do Unii Europejskiej. Dobrą ilustracją konsekwencji akcesji Polski do Unii Europejskiej i jej wpływu na kształtowanie polityki handlowej na szczeblu multilateralnym jest runda Doha. Polska w sposób aktywny włączyła się w proces przygotowań pierwszej rundy negocjacji handlowych w ramach WTO. W tym celu Rada Ministrów na posiedzeniu w dniu 23 listopada 1999 roku przyjęła dokument zatytułowany: Stanowisko Polski w sprawie nowej rundy wielostronnych negocjacji handlowych WTO. Dokument został zatwierdzony przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów na posiedzeniu w dniu 19 listopada 1999 roku. Dokument ten objął większość istotnych obszarów z zakresu międzynarodowej wymiany gospodarczej. Określono w nim stosunek Polski do następujących zagadnień stanowiących przedmiot zainteresowania członków WTO: stawki celne na towary nierolne, rozszerzenie porozumienia ITA - ITA 2, rolnictwo, bariery techniczne w handlu, handel i środowisko, standardy pracy, reguły pochodzenia, subsydia w towarach nierolnych, antydumping, środki ochronne, handel usługami, własność intelektualna, zamówienia publiczne, przejrzystość przepisów w zamówieniach publicznych, handel a inwestycje, handel a konkurencja, ułatwienia w handlu, regionalne porozumienia handlowe, przystępowanie do WTO, rozstrzyganie sporów, handel elektroniczny, realizacja porozumień WTO. W dokumencie tym sformułowano również podstawowe dla Polski zasady negocjacji: jednolite przedsięwzięcie (single undertaking), przejrzystość (transparency), wzajemna równowaga (balance and equity), cele rozwojowe (development objectives), specjalne i zróżnicowane traktowanie (special and differential treatment), zrównoważony rozwój (sustainable development) 27. Zgodnie z polskim stanowiskiem rozpoczęcie, prowadzenie i zakończenie negocjacji powinny być traktowane jako poszczególne części jednolitego przedsięwzięcia, a rezultaty podejmowanych negocjacji winny być przyjmowane w całości i stosowane przez wszystkie kraje członkowskie WTO. Same negocjacje powinny być oparte na zasadach przejrzystości. Dodatkowo jednym z głównych celów rokowań jest osiągnięcie ogólnej równowagi zysków i zapewnienie równości wyników negocjacji. W polskim stanowisku poparto również ideę prowadzenia wielostronnych negocjacji handlowych i postępującej liberalizacji w celu promowania rozwoju i przeciwdziałania ubóstwu. Dodatkowo podkreślono, iż specjalne i zróżnicowane traktowanie krajów rozwijających się, w tym najmniej rozwiniętych (LDC), jest integralną częścią negocjacji i winno być odzwierciedlone w efektywnych postanowieniach zawieranych porozumień. Zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju polityka handlowa i polityka ochrony środowiska powinny się wzajemnie wspierać 28. Wspomniane postulaty zostały zaprezentowane na forum WTO w trakcie czwartej Konferencji Ministerialnej, która odbyła się w Doha w Katarze w dniach 9-13 listopada 2001 roku. Ministrowie państw członkowskich uzgodnili wówczas zakres nowej rundy wielostronnych negocjacji handlowych 29. W dniu 14 grudnia 2004 roku Rada Ministrów przyjęła dokument pt. Stanowisko Polski w negocjacjach nowej Rundy Doha Światowej Organizacji Handlu. W dokumencie tym określono m.in. polskie postulaty w odniesieniu do negocjacji dotyczących dostępu do rynku dla towarów nierolnych (Non-Agriculture Market Access, NAMA). W tym obszarze negocjacji Polska przeciwstawiła się całkowitej liberalizacji sektorowej. Do tzw. sektorów wrażliwych dla polskiej gospodarki zaliczono sektory: tekstylno-odzieżowy, obuwniczy, motoryzacyjny i elektroniki użytkowej 30. Stanowisko Polski w negocjacjach nowej Rundy Doha Światowej Organizacji Handlu, zostało następnie uszczegółowione dokumentami cząstkowymi. Komitet Europejski Rady Ministrów zaakceptował uzupełniające ogólne stanowisko Polski stanowiska cząstkowe, dotyczące ochrony własności intelektualnej, zmiany porozumienia antydumpingowego, subsydiów i środków wyrównawczych oraz usług 31. Analizując uczestnictwo Polski w negocjacjach Rundy Doha warto w szczególności zwrócić uwagę na dwa obszary negocjacji niezwykle istotne z punktu widzenia naszych interesów gospodarczych, tj. handel usługami oraz rokowania rolne. 26 E. Kaliszuk, Dumping i ochrona przed dumpingiem w GATT i WTO, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), op. cit., s. 153. 27 http://www.poprzedniastrona.premier.gov.pl/archiwum/1937_2798.htm (9.01.2014). 28 Ibidem. 29 Ministerial Declaration, Doha 14 November 2001, źródło: http://www.wto.org (9.01.2013). 30 A. Zgórzyńska, M. Moryksiewicz, Notatka ze spotkania konsultacyjnego z przedsiębiorstwami w sprawie negocjacji dostępu do rynku dla towarów nierolnych NAMA w ramach rundy DDA WTO, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, 31 maja 2005 r., źródło: www.mg.gov.pl (8.01.2014). 31 Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Europejskich spraw Gospodarczych, Informacja na temat stanu negocjacji usługowych GATS prowadzonych w ramach Nowej Rundy Doha Światowej Organizacji Handlu (WTO) wraz z określeniem stanowiska Polski, Warszawa, 20 września 2005 r., źródło: www.mg.gov.pl (8.01.2014). 5

W 2002 roku Polska przedstawiła wstępne postulaty w sektorze usług stosunku do Brazylii, Egiptu, Indii, Indonezji, Korei, Pakistanu, Stanów Zjednoczonych oraz Tunezji. Z uwagi na sektor energetyczny Polska była również zainteresowana większym dostępem do rynku usług Zjednoczonych Emiratów Arabskich oraz Arabii Saudyjskiej. Państwa te wybrano na podstawie szerokich konsultacji międzyresortowych oraz informacji pochodzących z Wydziałów Ekonomiczno Handlowymi Ambasad RP w krajach trzecich (pozaeuropejskich). Ze względu na zaawansowanie procesu akcesji do Unii Europejskiej nie składano postulatów wobec członków tego ugrupowania 32. Do momentu przystąpienia do UE, Polska przeprowadziła w Genewie negocjacje dwustronne z większością członków WTO, do których skierowano postulaty liberalizacyjne w sektorze usług (jedna lub dwie tury rozmów). Jedynie Brazylia konsekwentnie nie przystępowała do rokowań z Polską mimo wielokrotnych zaproszeń strony polskiej. Odpowiedzią na polskie postulaty były zmiany, które wprowadzono w zrewidowanych ofertach 33. Oprócz negocjacji z partnerami, których rynkiem usług Polska była zainteresowana odbyły się także negocjacje dwustronne z tymi członkami WTO, którzy zgłosili postulaty w stosunku do Polski. Cztery tury rozmów odbyły się m.in. ze Szwajcarią. Ostatnie negocjacje dwustronne prowadzone niezależnie przez Polskę odbyły się w pierwszej połowie 2003 roku. Uzyskanie przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej zasadniczo zmieniło sytuację naszego kraju na forum GATS/WTO. Z dniem 1 maja 2004 roku Polska przekazała UE swoje kompetencje w zakresie polityki handlowej, w związku z przyjęciem zasad wspólnej polityki handlowej. W efekcie to Komisja reprezentuje nasze interesy w negocjacjach usługowych. Zrewidowane postulaty Polski zostały przekazane Komisji Europejskiej i dołączono je do postulatów UE, które zbiorczo przedstawiono w styczniu 2005 roku 34. Do maja 2004 roku Komisja prezentowała stanowisko Polski jako kraju obserwatora, a następnie jako jednego z państw członkowskich UE. Głównym obszarem sporów w ramach Rundy Doha jest liberalizacja handlu artykułami rolnymi. Przedmiotem ożywionej dyskusji są w szczególności subsydia stosowane w tym sektorze gospodarki. Prace przygotowujące kolejną rundę negocjacji rolnych rozpoczęto na podstawie uzgodnień Konferencji Ministerialnej, która odbyła się w Singapurze w 1996 roku. Postanowiono wówczas, że w 1998 roku w ramach Komitetu Rolnego rozpoczną się nieformalne analizy i wymiana informacji dotycząca oczekiwań członków WTO wobec kolejnej rundy negocjacji rolnych. Właściwe negocjacje rozpoczęły w marcu 2000 roku w ramach Sesji Specjalnej Komitetu Rolnego. Ustalono wówczas harmonogram przebiegu negocjacji wyznaczając terminy realizacji poszczególnych etapów. W ramach etapu pierwszego trwającego do marca 2001 roku członkowie organizacji powinni przygotować propozycje negocjacyjne i rozpocząć dyskusję nad nimi. Polska, jako jedyne państwo Europy Środkowej i Wschodniej w tej fazie negocjacji złożyła całościową propozycję negocjacyjną przedstawiającą stanowisko naszego kraju w pięciu obszarach negocjacji (subsydia eksportowe, wsparcie wewnętrzne, dostęp do rynku, względy pozahandlowe, specjalne i wyróżniające się traktowanie) 35. W marcu 2001 roku w trackie Specjalnej Sesji Komitetu Rolnego WTO, polska propozycja uzyskała poparcie ze strony Unii Europejskiej, Japonii, Republiki Korei, Norwegii, Szwajcarii oraz Czech. Zastrzeżenia zgłosiły natomiast kraje grupy Cairns, Stany Zjednoczone oraz niektóre państwa rozwijające się 36. W przypadku negocjacji rolnych uzyskanie członkostwa w UE miało taki sam wpływ na proces negocjacji na forum WTO jak w przypadku rokowań usługowych. Oznacza to, iż negocjacje są prowadzone przez Komisję Europejską w imieniu UE i jej państw członkowskich, na podstawie dyrektyw, udzielonych przez kraje członkowskie UE w formie jednomyślnych konkluzji Rady UE obradującej w formule spotkań ministrów spraw zagranicznych. Przebieg negocjacji, jak również stanowisko prezentowane przez Komisję stanowią również przedmiot dyskusji na posiedzeniach Komitetu ds. Polityki Handlowej oraz w trakcie spotkań przedstawicieli KE i krajów członkowskich UE w Genewie. Problematyka negocjacji rolnych WTO jest również omawiana, choć nieregularnie, na posiedzeniach Rady UE ds. Rolnictwa i Rybołówstwa. Dyskusja na tym forum ma jednak charakter głównie informacyjny ponieważ Rada ds. Rolnictwa i Rybołówstwa nie jest organem, na którym podejmowane są decyzje określające politykę Komisji w negocjacjach WTO. Cześć polskich postulatów i zastrzeżeń zgłoszonych wobec zasad liberalizacji w sektorze rolnym zostało uwzględnione przez Komisję. Instytucja ta poparła m.in. propozycję włączenia owoców miękkich (mrożonych truskawek i malin) do zakresu towarów, dla których UE ma prawo stosowania specjalnych klauzul ochronnych SSG. 32 Ministerstwo Gospodarki, Departament Polityki Handlowej, Informacja dotycząca spełnienia postulatów w handlu usługami GATS składanych przez Polskę jej kluczowym partnerom handlowym podczas negocjacji wielostronnych Rundy DDA WTO w latach 2000 2008, Warszawa, 4 lipca 2008 r., źródło: www.mg.gov.pl (8.01.2014). 33 Dokument WTO TN/S/O/USA/Rev.1 z 28 czerwca 2005 r.; Dokument WTO TN/S/O/IND/Rev.1 z 24 sierpnia 2005 r.; Dokument WTO TN/S/O/BRA/Rev.1 z 22 czerwca 2005 r. 34 W zrewidowanych postulatach UE-25 nie uwzględniono jednak wszystkich początkowych postulatów Polski. Pominięte zostały zastrzeżenia dotyczące tzw. sektorów wrażliwych, do których są zaliczane m.in.: usługi medyczne i dentystyczne, usługi świadczone przez położne, pielęgniarki, fizjoterapeutów oraz personel paramedyczny oraz usługi społeczne i związane ze zdrowiem. Polska, w momencie przekazania Komisji Europejskiej prowadzenia negocjacji usługowych w GATS już w 2003 roku, zrezygnowała z postulatów składanych członkom GATS od 2000 roku w tych sektorach. 35 E. Kawecka-Wyrzykowska, W. Zapędowski, Porozumienie w sprawie rolnictwa i jego znaczenie dla Polski, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), op. cit., s. 215 36 Ibidem, s. 216. 6

Komisja dąży również do zapewnienia Unii Europejskiej możliwości stosowania form stawek celnych innych niż ad valorem dla przynajmniej 15% rolnych stawek celnych, co ma umożliwić kontynuację wykorzystywanego obecnie systemu cen wejścia. W ramach dyskusji nt. tzw. szerokiej listy towarów wrażliwych, tzn. listy towarów, spośród których UE będzie miała w przyszłości prawo wybierać towary do unijnej listy towarów wrażliwych uwzględniono również postulat polski aby rozważyć w tym kontekście towary o szczególnym znaczeniu dla polskiego rolnictwa (mięso wieprzowe, wołowe, drobiowe, cukier, miód, mleko i produkty mleczarskie, niektóre warzywa i owoce) 37. 3. Rola bilateralnych umów handlowych Ważnym ubocznym skutkiem przedłużających się negocjacji na forum WTO w ramach Rundy Doha jest proliferacja bilateralnych porozumień handlowych jako alternatywy globalnego systemu handlowego. Bilateralne porozumienia handlowe są zawierane przez państwa o podobnym poziomie rozwoju gospodarczego (powiązania typu Północ-Północ lub Południe-Południe) a także między gospodarkami różniącymi się pod tym względem (powiązania typu Północ-Południe). Analizując strukturę podmiotową porozumień tego typu należy zwrócić uwagę, że obok rosnącej liczby umów negocjowanych przez państwa wysoko rozwinięte systematycznie rośnie w ostatnich latach liczba umów zawieranych przez państwa rozwijające się. Stanowi to dowód nie tylko rosnącego udziału państw rozwijających się w światowych obrotach handlowych, ale również świadczy o zmianie w polityce handlowej tej grupy państw. Dostrzec można bowiem wyraźnie rysującą się tendencję do uzupełniania preferencji uzyskiwanych w wyniku jednostronnych działań państw wysoko rozwiniętych w ramach Generalnego Systemu Preferencji Celnych (Generalized System of Preferences, GSP), aktywną polityką zapewniającą szerszy dostęp do rynków zbytu poprzez zawieranie umów z innymi gospodarkami rozwijającymi się i stopniową liberalizację powiązań handlowych w ramach tych struktur. Dodatkowo porozumienia typu Południe-Południe mogą być traktowane jako narzędzie służące przyśpieszeniu procesu uprzemysłowienia w państwach rozwijających się, środek zwiększający możliwości eksportowe oraz platforma do wypracowywania wspólnego stanowiska prezentowanego na forum WTO 38. Dwustronne preferencyjne umowy handlowe są zawierane zarówno przez państwa położone w tym samym regionie, jak również gospodarki znacznie od siebie oddalone. Analiza umów zawartych w ostatnich latach wskazuje na dominację bilateralnych powiązań międzyregionalnych. Dla przykładu Stany Zjednoczone podpisały porozumienia o wolnym handlu z Izraelem (1985), Jordanią (2000), Singapurem (2003), Chile (2003), Marokiem (2004), Bahrajnem (2004), Omanem (2006), Peru (2006), Kolumbią (2006), Panamą (2007) oraz Republika Korei (2007). Tabela 1. Liczba bilateralnych porozumień handlowych w 2010 r., według typu Porozumienia wewnątrzregionalne 81 Porozumienia międzyregionane 89 Porozumienia Północ-Północ 6 Porozumienia Północ-Południe 29 Porozumienia Południe-Południe 135 Źródło: WTO, World Trade Report 2011, The WTO and preferential trade agreements: From co-existence to coherence, WTO, Geneva 2011, s. 61. Tabela 2. Zakres przedmiotowy preferencyjnych porozumień handlowych w 2010 r. Towary Towary i usługi Usługi Umowy bilateralne 104 64 0 Umowy plurilateralne 38 11 2 Umowy w których przynajmniej jedną 52 15 0 stroną jest preferencyjne porozumienie handlowe (PTA) Źródło: WTO, World Trade Report 2011, op. cit., s. 63. Analizując zakres przedmiotowy dwustronnych umów handlowych należy podkreślić, iż zwłaszcza od lat 90. XX wiele z nich stawia przed sobą ambitne cele w zakresie liberalizacji handlu nie tylko towarami, lecz również obrotów usługowych. Wiąże się to z postępującym procesem serwicyzacji gospodarek narodowych; włączeniem kwestii usług do rokowań Rundy Urugwajskiej GATT i stworzeniem w jej wyniku ram prawno-traktatowych sprzyjających znoszeniu barier protekcjonistycznych w handlu usługami w postaci Układu ogólnego w sprawie handlu usługami oraz dążeniem państw do pogłębienia przyjętych na forum WTO multilateralnych zobowiązań usługowych, co wydaje się łatwiejsze do realizacji w ramach preferencyjnych porozumień handlowych w związku z ograniczeniem liczby państw 37 Zob. A. Wróbel, Stanowisko negocjacyjne Unii Europejskiej na forum Światowej Organizacji Handlu, w: J. Adamowski, K.A. Wojtaszczyk, Strategie rozwoju Unii Europejskiej, Aspra JR, Warszawa 2010, s. 249-283. 38 WTO, World Trade Report 2011, The WTO and preferential trade agreements: From co-existence to coherence, WTO, Geneva 2011, s. 56. 7

uczestniczących w procesie negocjacji. Współcześnie ponad 30% umów bilateralnych zawiera zobowiązania dotyczące liberalizacji handlu usługami 39. Zakres przedmiotowy dwustronnych umów handlowych oprócz dyscyplin służących redukcji stawek celnych i liberalizujących obroty usługowe coraz częściej obejmuje również inwestycje, ochronę własności intelektualnej, bariery techniczne oraz rozstrzyganie sporów. Niektóre z porozumienia zawierają ponadto postanowienia dotyczące standardów pracy i ochrony środowiska naturalnego. Dobrą ilustracją bilateralizacji współczesnych stosunków handlowych są działania Unii Europejskiej służące zawieraniu umów zmierzających do ustanowienia stref wolnego handlu z wybranymi partnerami handlowymi. Szczególny wzrost znaczenia bilateralnych porozumień handlowych w polityce handlowej Unii Europejskiej dostrzegalny jest po zawieszeniu w czerwcu 2006 roku negocjacji wielostronnych prowadzonych na forum WTO w ramach rundy Doha. Bezpośrednim efektem kryzysu negocjacji w ramach wielostronnego systemu handlowego WTO jest przyjęta 13 listopada 2006 strategia konkurencyjności: Global Europe: Competing in the World. Zgodnie z tym dokumentem o wyborze parterów do zawarcia umów ustanawiających strefy wolnego handlu między UE i jej partnerami decydują m.in. takie elementy, jak potencjał rynku, poziom ochrony unijnych towarów, w tym także rozpoczęte przez te kraje negocjacje dotyczące utworzenia strefy wolnego handlu z państwami, lub regionami konkurującymi z Unią Europejską. Dokument ten otworzył większe możliwości dla Komisji dla prowadzenia alternatywnych względem negocjacji multilateralnych działań opartych na aktywniejszej dyplomacji bilateralnej i inicjowaniu preferencyjnych porozumień dwustronnych opartych na formule WTO plus. Dodatkowo stworzył on również możliwości dla doraźnych interwencji w sprawach interesów indywidualnych firm oraz koordynowania inicjatyw promocyjnych na poszczególnych rynkach 40. Pomimo wznowienia negocjacji w ramach Rundy Doha w lutym 2007 roku Unia Europejska wydaje się nadal przywiązywać większą wagę do negocjacji bilateralnych niż wielostronnych rokowań handlowych. W ramach tych porozumień UE uzyskuje mniej lub bardziej preferencyjny dostęp do rynków zbytu. Podstawowym powodem zawierania tego typu porozumień jest dążenie do uzyskania łatwiejszego dostępu do dotychczasowych i nowych rynków zbytu dla europejskich producentów, usługodawców i inwestorów oraz zwiększanie w ten sposób konkurencyjności jednolitego rynku europejskiego w tym również poszczególnych gospodarek go tworzących. Unia Europejska podejmuje działania na rzecz liberalizacji obrotów handlowych na podstawie umów bilateralnych zarówno w stosunku do gospodarek położonych w bezpośrednim sąsiedztwie jak również znacznie bardziej oddalonych od europejskiego rynku. Współcześnie ważnym elementem liberalizacji obrotów handlowych między Unią Europejską a pozostałymi państwami europejskimi, które póki co nie są brane pod uwagę jako przyszli członkowie tej organizacji, są negocjacje prowadzone z europejskimi państwami objętymi programem Partnerstwa Wschodniego. Partnerstwo Wschodnie jest pierwszą całościową inicjatywą Unii Europejskiej, skierowaną do Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Gruzji, Mołdowy oraz Ukrainy. Program ten ma przyczynić się do zbliżenia i integracji państw Europy Wschodniej i państw Kaukazu Południowego z Unią Europejską. Oprócz problemów czysto politycznych inicjatywa ta obejmuje działania służące integracji gospodarczej UE i państw partnerskich. Jednym z głównych celów Partnerstwa Wschodniego jest zawarcie przez Unię Europejską umów stowarzyszeniowych z państwami objętymi tą inicjatywą. Umowy te mają zastąpić obowiązujące od lat 90. XX wieku umowy o partnerstwie i współpracy, oraz nadać wzajemnym relacjom UE z państwami partnerskimi bardziej zaawansowany status. W wymiarze gospodarczym współpraca ta powinna doprowadzić do ustanowienia pogłębionych i kompleksowych stref wolnego handlu (Deep and Comprehensive Free Trade Area - DCFTA). Oprócz państw objętych programem Partnerstwa Wschodniego szczególne znaczenie w polityce zagranicznej Unii Europejskiej, nie tylko na płaszczyźnie politycznej ale również gospodarczej ma znajdujący się również w sąsiedztwie region basenu Morza Śródziemnego. Analizując handlowy wymiar Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego należy podkreślić, iż jego celem jest nie tylko zawarcie porozumienia ustanawiającego strefę wolnego handlu między Unią Europejską a jej południowymi sąsiadami (model Północ-Południe ) ale również integracja gospodarcza w obejmująca jedynie śródziemnomorskich partnerów (model Południe-Południe ). Utworzenie eurośródziemnomorskiej strefy wolnego handlu wymaga bowiem zawarcia umów o wolnym handlu pomiędzy samymi partnerami śródziemnomorskimi. Negocjacje dotyczące utworzenia strefy wolnego handlu między UE a jaj partnerami śródziemnomorskimi trwają od 2005 roku i są prowadzone w obszarze rolnictwa i produktów rybołówstwa, towarów innych niż rolne oraz usług i inwestycji. Przedmiotem negocjacji są również kwestie oceny zgodności oraz akceptacji wyrobów przemysłowych (Agreements on Conformity Assessment and Acceptance of Industrial Products, ACAA) a także mechanizm rozstrzygania sporów. Podstawą prawną rozpoczęcia rokowań są Układy stowarzyszeniowe zawarte pomiędzy UE i krajami śródziemnomorskimi. Działania instytucji odpowiedzialnych za wspólna politykę handlową prowadzące do utworzenia stref wolnego handlu jak już wspomniano dotyczą nie tylko gospodarek objętych polityką sąsiedztwa, lecz również głównych partnerów handlowych z innych regionów. Przykładowo Unia Europejska w dniu 6 października 2010 roku, podpisała 39 Por. R. Adlung, M. Molinuevo, Bilateralism in Services Trade: Is There Fire Behind the (Bit-)Smoke?, Journal of International Economic Law 2008, vol. 11, no. 2, s. 366. 40 J. Kaczurba, Dylematy obecnej polityki handlowej UE, http://www.kawecka.eu/files/konf_20070619_kaczurba.pdf, s. 3. 8

umowę o wolnym handlu z Republiką Korei 41. Następnie 26 czerwca 2012 roku w Brukseli uroczyście podpisano Umowę o handlu między Unią Europejską i jej państwami członkowskimi, z jednej strony, a Kolumbią i Peru, z drugiej strony 42. Trzy dni później w Tegucigalpie w Hondurasie odbyła się ceremonia podpisania Umowy ustanawiającej stowarzyszenie między Unią Europejską i jej państwami członkowskimi, z jednej strony, a Ameryką Środkową, z drugiej strony 43. Zakończono również negocjacje z Kanadą prowadzące do zawarcia szerszego porozumienia opartego na modelu WTO plus Comprehensive Economic and Trade Agreement (CETA). Obecnie UE prowadzi negocjacje, których celem jest zawarcie umów międzyregionalnych m.in. ze Stanami Zjednoczonymi, Indiami, Japonią, państwami ASEAN, oraz Mercosur. Akcesja Polski do Unii Europejskiej oddziałuje analogicznie na możliwość prowadzenia przez nasz kraj bilateralnych negocjacji handlowych jak miało to miejsce w przypadku multilateralnych rokowań w ramach systemu handlowego WTO. Polska tak jak inni członkowie UE nie ma możliwości samodzielnego prowadzenia negocjacji handlowych. Rokowania w sprawie umów handlowych prowadzi Komisja, czyniąc to na podstawie upoważnienia uzyskanego od Rady. W trakcie rokowań obie te instytucje są odpowiedzialne za zapewnienie zgodności negocjowanych rozwiązań z wewnętrznymi zasadami i politykami UE. Komisja prowadzi negocjacje w konsultacji ze specjalnym Komitetem Rady (Komitet ds. Polityki Handlowej dawniej Komitet Artykułu 133 44 ), któremu przedstawia regularne sprawozdania z przebiegu rozmów. Nowym obowiązkiem nałożonym na Komisję w tej kwestii przez Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej jest konieczność sprawozdawczości w tym względzie także w stosunku do Parlamentu Europejskiego 45. 4. Podsumowanie Bezpośrednią konsekwencją kryzysu negocjacji handlowych na forum WTO jest wzrost zainteresowania liberalizacją handlu w oparciu o bilateralne porozumienia handlowe. Wobec impasu w rokowaniach wielostronnych członkowie organizacji już teraz skupiają się w większym stopniu na zapewnieniu sobie większego dostępu do rynków zbytu poprzez budowę stref wolnego handlu z głównymi partnerami gospodarczymi. Takim przykładem są wspomniane w niniejszym opracowaniu bilateralne negocjacje handlowe prowadzone przez Unię Europejską. Tego typu polityka może skutkować fragmentaryzacją wielostronnego systemu handlowego, rozbiciem go na poszczególne bloki handlowe. Dodatkowo osłabia ona zainteresowanie negocjacjami wielostronnymi. Szczególnym zagrożeniem dla wielostronnej liberalizacji handlu może okazać się powrót do idei budowy strefy wolnego handlu między Unią Europejką i Stanami Zjednoczonymi. Dodatkowym czynnikiem zmniejszającym znaczenie WTO, oprócz integracji gospodarczej między Unia Europejską a Stanami Zjednoczonymi może stać się również transpacyficzna strefa wolnego handlu (Trans-Pacific Partnership Free Trade Agreement, TPP). Podpisanie i wejście w życie tych porozumień osłabi bowiem w sposób istotny zainteresowanie dwóch największych światowym gospodarek procesem liberalizacji handlu na forum globalnym. W inny sposób zrealizują one bowiem swoje cele dotyczące ekspansji handlowej. Na zakończenie warto się zastanowić nad implikacjami dla Polski związanymi z obserwowanymi w ostatnich latach tendencjami w polityce handlowej. Przede wszystkim należy stwierdzić, iż w związku z uzyskanie członkostwa Polski w Unii Europejskiej w sposób istotny zostały ograniczone kompetencje polskich władz w zakresie prowadzenia polityki handlowej. Polska utraciła zarówno możliwość prezentowania własnego stanowiska w multilateralnych negocjacjach na WTO jak również prowadzenia bilateralnych negocjacji handlowych. Nie oznacza to jednak, że nie mamy żadnych możliwości oddziaływania na kształt prowadzonej przez instytucje UE wspólnej polityki handlowej. Wpływ państw członkowskich UE w kwestii wypracowywania zasad wspólnej polityki handlowej wiąże się głównie z działalnością Komitet Rady ds. Polityki Handlowej. Państwa członkowskie na forum tego komitetu zgłaszają swoje postulaty i uwagi do projektów dokumentów i stanowisk będących przedmiotem obrad. Komitet ds. Polityki Handlowej wspomaga Komisję przy negocjacjach w zakresie umów handlowych i doradza Komisji w sprawach wspólnej polityki handlowej. Komitet pełni funkcję konsultacyjną bez uszczerbku dla funkcji grup roboczych 41 W dniu 17 lutego 2011 roku Parlament Europejski wyraził zgodę na zawarcie umowy. Umowa obowiązuje tymczasowo od dnia 1 lipca 2011. Szerzej: A. Wróbel, The EU-Korea Free Trade Agreement, Stosunki Międzynarodowe-International Relations 2012, s. 241-258. 42 W dniu 31 maja 2012 roku Rady UE podjęła decyzję umożliwiającą podpisanie, w imieniu Unii i tymczasowe stosowanie umowy. Umowa jest otwarta dla innych członków Wspólnoty Andyjskiej. 43 Zgodnie z decyzją Rady UE z 31 maja 2012 roku Unia Europejska będzie tymczasowo stosować umowę częściowo (część IV dotyczącą handlu) do czasu jej wejścia w życie, które nastąpi po zakończeniu przez strony wewnętrznych procedur niezbędnych do związania się umową. http://www.mg.gov.pl/wspolpraca+miedzynarodowa/handel+zagraniczny/umowy+handlowe/umowa+stowarzyszenio wa+ue+ameryka+srodkowa (2.01.2014). 44 Zmiana nazwy nastąpiła w związku z wejściem w życie Traktatu Lizbońskiego. 45 Szerzej: S. Barkowski, Traktat z Lizbony a wspólna polityka handlowa Unii Europejskie, Wspólnoty Europejskie 2008, nr 2 (189), s. 6-11. 9

właściwych dla danych obszarów geograficznych, odpowiedzialnych za stosunki dwustronne z państwami trzecimi 46. W pracach Komitetu uczestniczy przedstawiciel Polski 47. W związku z akcesją Polski do UE zmieniła się zatem płaszczyzna działań zmierzających do realizacji polskich postulatów na forum WTO oraz w bilateralnych stosunkach handlowych. Ich realizacja zależy w tej chwili od uwzględnienia polskich postulatów w stanowisku negocjacyjnym Unii Europejskiej. Dlatego niezwykle ważna jest nasza aktywność w ramach Komitetu Rady ds. Polityki Handlowej. W związku z rozszerzeniem kompetencji Parlamentu Europejskiego w zakresie polityki handlowej także ta instytucja może również być wykorzystywana do wypracowywania stanowiska państw członkowskich w tym obszarze. Na zakończenie należy podkreślić, iż co prawda członkowstwo Polski w UE ograniczyło samodzielność naszego kraju w prowadzeniu polityki handlowej, ale równocześnie zwiększyły się możliwości uzyskania potencjalnych korzyści ekonomicznych związanych z liberalizacją handlu w wyniku działań podejmowanych przez instytucje UE. Przykładowo nasze członkostwo w UE w zasadniczy sposób zwiększa zdolność Polski do realizacji własnych interesów na forum WTO, o ile uda jej się uzyskać wsparcie ze strony pozostałych członków ugrupowania i wpłynąć w ten sposób na działania Komisji Europejskiej. Dotychczasowa rola Polski w WTO, z uwagi na jej pozycję w gospodarce światowej była bowiem minimalna. Udział naszego kraju w światowym eksporcie wynosi około 1%. Zupełnie inaczej przedstawia się w tym przypadku pozycja Unii Europejskiej, która jest niewątpliwie największą potęgą handlową świata. Wymierne korzyści ekonomiczne przynoszą polskim eksporterom również wynegocjowane przez UE bilateralne umowy o wolnym handlu. W ich wyniku nasze przedsiębiorstwa uzyskują bowiem łatwiejszy dostęp do dotychczasowych i nowych rynków zbytu. Literatura: Adlung R., Molinuevo M., Bilateralism in Services Trade: Is There Fire Behind the (Bit-)Smoke?, Journal of International Economic Law 2008, vol. 11, no. 2. Barkowski S., Traktat z Lizbony a wspólna polityka handlowa Unii Europejskie, Wspólnoty Europejskie 2008, nr 2 (189). Bartoszewicz T., GATT a międzynarodowa polityka handlowa, PWN, Warszawa 1988. Dokument WTO TN/S/O/USA/Rev.1 z 28 czerwca 2005 r.; Dokument WTO TN/S/O/IND/Rev.1 z 24 sierpnia 2005 r.; Dokument WTO TN/S/O/BRA/Rev.1 z 22 czerwca 2005 r. Gracik-Zajączkowski M., Unia Europejska i Stany Zjednoczone w Światowej Organizacji Handlu, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2010. http://www.mg.gov.pl (28.01.2014). http://www.mg.gov.pl/wspolpraca+miedzynarodowa/handel+zagraniczny/umowy+handlowe/umowa+stowarzyszenio wa+ue+ameryka+srodkowa (2.01.2014). http://www.poprzedniastrona.premier.gov.pl/archiwum/1937_2798.htm (9.01.2014). Kaczurba J., Dylematy obecnej polityki handlowej UE, http://www.kawecka.eu/files/konf_20070619_kaczurba.pdf, s. 3. Kaczurba J., Polska w WTO, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), Polska w WTO, Instytut Koniunktury i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002. Kaczurba J., Unia Europejska w WTO, Instytut Koniunktury i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004. Kaliszuk E., Dumping i ochrona przed dumpingiem w GATT i WTO, w: Polska w WTO, Instytut Koniunktury i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002. Kawecka-Wyrzykowska E., Zapędowski W., Porozumienie w sprawie rolnictwa i jego znaczenie dla Polski, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), Polska w WTO, Instytut Koniunktury i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002. Michałek J.J., Piotrowski, Rozstrzyganie sporów, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), op. cit., s. 259; Dokumenty G/L453 J. i G/L/456/Add.1. Ministerial Declaration, Doha 14 November 2001, źródło: http://www.wto.org (9.01.2013). Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Europejskich spraw Gospodarczych, Informacja na temat stanu negocjacji usługowych GATS prowadzonych w ramach Nowej Rundy Doha Światowej Organizacji Handlu (WTO) wraz z określeniem stanowiska Polski, Warszawa, 20 września 2005 r., źródło: www.mg.gov.pl (8.01.2014). Ministerstwo Gospodarki, Departament Polityki Handlowej, Informacja dotycząca spełnienia postulatów w handlu usługami GATS składanych przez Polskę jej kluczowym partnerom handlowym podczas negocjacji wielostronnych Rundy DDA WTO w latach 2000 2008, Warszawa, 4 lipca 2008 r., źródło: www.mg.gov.pl (8.01.2014). Oświadczenie Rządowe z dnia 31 lipca 1995 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzonego w Marakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r., Dz.U. 1995 nr 98 poz. 484. Pietras J., Interesy Polski w negocjacjach międzynarodowych w sferze usług w ramach Rundy Urugwajskiej GATT, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1992. Pietras J., Wyniki Rundy Urugwajskiej w sferze usług, w: J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), op. cit., Warszawa 2002. 46 Treaty on the Functioning of the European Union, art. 207, http://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:c:2010:083:full:en:pdf (18.01.2014). 47 www.mg.gov.pl (28.01.2014). 10

Porozumienia w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej, Załącznik do Dz. U. 1996, nr 32, poz. 143. Porozumienie w sprawie środków dotyczących inwestycji i związanych z handlem, Załącznik do Dz. U. 1996, nr 9, poz. 54. Porozumienie w sprawie środków ochronnych, Załącznik do Dz. U. 1996, nr 9, poz. 54. Porozumieniu w sprawie subsydiów i środków wyrównawczych, Załącznik do Dz. U. 1996, nr 9, poz. 54. Ustawa z 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, Dz. U. 2000, nr 122, poz. 1319 z późniejszymi zmianami. Ustawa z 24 listopada 1995 r. o nasiennictwie, Dz. U. 1995, nr 149, poz. 724. Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz. U. 1994, nr 24, poz. 83 z późniejszymi zmianami. Ustawa z dnia 11 grudnia 1997 r. o administrowaniu obrotem z zagranicą towarami i usługami oraz o obrocie specjalnym, Dz. U. 1997, nr 157, poz. 1026. Ustawa z dnia 11 grudnia 1997 r. o ochronie przed nadmiernym przywozem towarów na polski obszar celny, Dz. U. 1997, nr 157, poz. 1027. Ustawa z dnia 11 grudnia 1997 r. o ochronie przed przywozem na polski obszar celny towarów po cenach dumpingowych, Dz. U. 1997, nr 157, poz. 1028. Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 roku o ochronie przed przywozem na polski obszar celny towarów subsydiowanych, Dz. U. 2002, nr 125, poz. 1063. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ratyfikacji Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO), Dz.U. 1995 nr 34 poz. 164. Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. o warunkach dopuszczalności i nadzorowaniu pomocy publicznej dla przedsiębiorców, Dz. U. 2000, nr 60 poz. 704. Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej, Dz. U. 2001, nr 49, poz. 508. Ustawa z dnia 9 stycznia 1997 r. Kodeks Celny, Dz. U. 1997, nr 75 poz. 802. Wróbel A., Stanowisko negocjacyjne Unii Europejskiej na forum Światowej Organizacji Handlu, w: J. Adamowski, K.A. Wojtaszczyk, Strategie rozwoju Unii Europejskiej, Aspra JR, Warszawa 2010. Wróbel A., Stanowisko Unii Europejskiej w negocjacjach rolnych WTO i jego implikacje dla Wspólnej Polityki Rolnej, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie 2012, seria Problemy Rolnictwa Światowego, tom 12 (XXVII) zeszyt 2. Wróbel A., The EU-Korea Free Trade Agreement, Stosunki Międzynarodowe-International Relations 2012. WTO, World Trade Report 2011, The WTO and preferential trade agreements: From co-existence to coherence, WTO, Geneva 2011. Zgórzyńska A., Moryksiewicz M., Notatka ze spotkania konsultacyjnego z przedsiębiorstwami w sprawie negocjacji dostępu do rynku dla towarów nierolnych NAMA w ramach rundy DDA WTO, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, 31 maja 2005 r., źródło: www.mg.gov.pl (8.01.2014). 11