Agata Jurkowska-Gomułka Tadeusz Skoczny WSPÓLNE REGUŁY KONKURENCJI UNII EUROPEJSKIEJ
Instytut Wydawniczy EuroPrawo Sp. z o.o., 2010 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana i przetwarzana jako źródło danych w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody wydawcy. Redakcja Magdalena Wanot Seria podręczników System prawa Unii Europejskiej Redaktor naukowy serii Jan Barcz Redaktor prowadzący Magdalena Wanot Korekta Magdalena Han, Jakub Matuszewicz, Ewelina Skłodowska, Magdalena Wanot Opracowanie typograficzne, skład i łamanie AMGRAF Anna Milczanowska książka do nabycia: księgarnia internetowa http://iwep.pl Warszawa 2010 ISBN: 978-83-7627-054-8
Informacje o autorach Agata Jurkowska-Gomułka doktor nauk prawnych, adiunkt w Zakładzie Europejskiego Prawa Gospodarczego Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, sekretarz naukowy Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Tadeusz Skoczny doktor habilitowany, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Zakładu Europejskiego Prawa Gospodarczego Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Spis treści Wykaz akronimów... xxiii Wykaz skrótów... xxv Wstęp... xxvii 1. Podstawy i zakres wspólnych reguł konkurencji Unii Europejskiej... XXIV-1 1.1. Aksjologiczne podstawy wspólnych reguł konkurencji Unii Europejskiej... XXIV-1 1.1.1. Reguły wolnego handlu a reguły konkurencji... XXIV-1 1.1.2. Ochrona skutecznej konkurencji... XXIV-4 1.2. Grupy i rodzaje wspólnych reguł konkurencji Unii Europejskiej... XXIV-6 1.2.1. Dwie grupy reguł konkurencji... XXIV-6 1.2.2. Generalne i sektorowe reguły konkurencji... XXIV-7 1.3. Źródła, charakter i rozwój prawa konkurencji Unii Europejskiej... XXIV-9 1.3.1. Źródła pierwotnego i wtórnego prawa konkurencji... XXIV-9 1.3.2. Charakter norm unijnego prawa konkurencji... XXIV-13 1.3.3. Rozwój unijnego prawa konkurencji... XXIV-15 Literatura uzupełniająca... XXIV-16 Podstawowe dokumenty... XXIV-17 Pytania podsumowujące... XXIV-17 2. Zakaz praktyk ograniczających konkurencję... XXIV-19 2.1. Praktyki ograniczające konkurencję... XXIV-19 2.1.1. Zakres przedmiotowy zakazu praktyk ograniczających konkurencję... XXIV-19
vi Spis treści 2.1.2. Zakres podmiotowy zakazów praktyk ograniczających konkurencję... XXIV-21 2.1.3. Wpływ na handel między państwami członkowskimi... XXIV-23 2.1.3.1. Rola przesłanki wpływu na handel między państwami członkowskimi... XXIV-23 2.1.3.2. Szczegółowe zasady oceny wpływu na handel między państwami członkowskimi... XXIV-25 2.1.4. Zakres przestrzenny stosowania zakazów praktyk ograniczających konkurencję (stosowanie eksterytorialne)... XXIV-26 2.2. Względny zakaz porozumień ograniczających konkurencję (art. 101 TFUE)... XXIV-28 2.2.1. Zakres i istota zakazu porozumień ograniczających konkurencję... XXIV-28 2.2.2. Porozumienia zakazane... XXIV-28 2.2.2.1. Traktatowe i orzecznicze przesłanki zakazu porozumień ograniczających konkurencję... XXIV-28 2.2.2.2. Formy zakazanej kooperacji przedsiębiorstw... XXIV-30 2.2.2.3. Przejawy zakłócania konkurencji na rynku wewnętrznym... XXIV-32 2.2.2.4. Odczuwalność i bagatelność ograniczeń konkurencji... XXIV-33 2.2.2.4.1. Odczuwalne ograniczanie konkurencji... XXIV-33 2.2.2.4.2. Porozumienia bagatelne... XXIV-33 2.2.2.5. Antykonkurencyjny cel lub skutek... XXIV-35 2.2.2.6. Przykładowe wyliczenie porozumień zakazanych... XXIV-36 2.2.2.7. Porozumienia horyzontalne i wertykalne... XXIV-37 2.2.2.8. Najpoważniejsze ograniczenia konkurencji... XXIV-38 2.2.3. Skutki naruszenia zakazu porozumień ograniczających konkurencję (art. 101 ust. 2 TFUE)... XXIV-38 2.3. Wyłączenie spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję (art. 101 ust. 3 TFUE)... XXIV-40 2.3.1. Istota i przesłanki wyłączenia... XXIV-40 2.3.2. Szczegółowe zasady oceny przesłanek z art. 101 ust. 3 TFUE... XXIV-42 2.3.3. Wyłączenia grupowe... XXIV-47 2.3.3.1. Ogólne zasady ustanawiania wyłączeń grupowych... XXIV-47
Spis treści vii 2.3.3.2. Wyłączone porozumienia horyzontalne... XXIV-49 2.3.3.2.1. Grupowe wyłączenie porozumień specjalizacyjnych... XXIV-49 2.3.3.2.2. Grupowe wyłączenie porozumień badawczo-rozwojowych... XXIV-51 2.3.3.2.3. Szczegółowe zasady oceny porozumień kooperacji horyzontalnej... XXIV-53 2.3.3.3. Wyłączone porozumienia wertykalne... XXIV-56 2.3.3.3.1. Grupowe wyłączenie porozumień wertykalnych... XXIV-56 2.3.3.3.2. Szczegółowe zasady oceny porozumień zawierających ograniczenia wertykalne... XXIV-59 2.3.3.3.3. Wyłączenie porozumień wertykalnych w sektorze pojazdów silnikowych... XXIV-62 2.3.3.3.4. Szczegółowe zasady oceny ograniczeń wertykalnych w porozumieniach wertykalnych w sektorze pojazdów silnikowych... XXIV-64 2.3.3.4. Wyłączone porozumienia transferu technologii... XXIV-66 2.3.3.4.1. Grupowe wyłączenie porozumień transferu technologii... XXIV-66 2.3.3.4.2. Szczegółowe zasady oceny porozumień dotyczących transferu technologii... XXIV-69 2.3.3.5. Sektorowe wyłączenia grupowe... XXIV-70 2.4. Bezwzględny zakaz nadużywania pozycji dominującej (art. 102 TFUE)... XXIV-70 2.4.1. Zakres i istota zakazu nadużywania pozycji dominującej na rynku... XXIV-70 2.4.2. Wyznaczenie rynku właściwego... XXIV-71 2.4.3. Pozycja dominująca na rynku właściwym... XXIV-74 2.4.3.1. Pozycja dominująca... XXIV-74 2.4.3.2. Kolektywna pozycja dominująca... XXIV-77 2.4.4. Nadużywanie pozycji dominującej na rynku... XXIV-78 2.4.4.1. Zakazane nadużywanie pozycji dominującej... XXIV-78 2.4.4.2. Praktyki wykluczające... XXIV-80 2.4.4.3. Praktyki eksploatacyjne... XXIV-84 2.4.4.4. Doktryny obronne na gruncie art. 102 TFUE (niestwierdzenie nadużycia pozycji dominującej)... XXIV-86
viii Spis treści 2.5. Reguły stosowania art. 101 i 102 TFUE... XXIV-88 2.5.1. Podstawy prawne i ich rozwój... XXIV-88 2.5.1.1. Podstawy traktatowe... XXIV-88 2.5.1.2. Pierwsze rozporządzenie wykonawcze (rozporządzenie nr 17/62)... XXIV-89 2.5.1.3. Nowe rozporządzenie wykonawcze (rozporządzenie nr 1/2003)... XXIV-89 2.5.2. Reguły stosowania art. 101 i 102 TFUE przewidziane rozporządzeniem nr 1/2003... XXIV-91 2.5.2.1. Reguły podstawowe... XXIV-91 2.5.2.2. Decyzje Komisji w przypadku stwierdzenia praktyki ograniczającej konkurencję... XXIV-93 2.5.2.3. Listy wyjaśniające Komisji... XXIV-94 2.5.2.4. Kary pieniężne w postępowaniu antymonopolowym... XXIV-95 2.5.2.4.1. Rodzaje kar pieniężnych... XXIV-95 2.5.2.4.2. Szczegółowe zasady nakładania kar; program darowania i łagodzenia kar.. XXIV-96 2.5.2.5. Ugoda w sprawach kartelowych... XXIV-97 2.5.2.6. Szczegółowe elementy postępowań w sprawach konkurencji prowadzonych przez Komisję... XXIV-98 2.5.2.6.1. Złożenie skargi... XXIV-98 2.5.2.6.2. Postępowanie dowodowe... XXIV-100 2.5.2.6.3. Prawa stron... XXIV-102 2.5.2.7. Współpraca Komisji z organami i sądami krajowymi... XXIV-103 2.5.2.7.1. Komisja organy ochrony konkurencji państw członkowskich Unii Europejskiej... XXIV-103 2.5.2.7.2. Komisja sądy w państwach członkowskich Unii Europejskiej... XXIV-104 2.5.2.8. Kontrola sądowa decyzji Komisji... XXIV-106 Literatura uzupełniająca... XXIV-107 Podstawowe dokumenty... XXIV-108 Pytania podsumowujące... XXIV-110 3. Prewencyjna kontrola koncentracji przedsiębiorstw... XXIV-112 3.1. Przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji w systemie prawa ochrony konkurencji Unii Europejskiej... XXIV-112 3.1.1. Rozwój i aktualny stan podstaw prawnych przeciwdziałania nadmiernej koncentracji w Unii Europejskiej... XXIV-112
Spis treści ix 3.1.1.1. Koncentracja a wspólne reguły konkurencji... XXIV-112 3.1.1.2. Przeciwdziałanie antykonkurencyjnej koncentracji a prawo pierwotne Unii Europejskiej... XXIV-113 3.1.1.3. Ustanowienie prewencyjnej kontroli koncentracji przedsiębiorstw na podstawie prawa wtórnego... XXIV-114 3.1.2. Istota i model prawny prewencyjnej kontroli koncentracji przedsiębiorstw w Unii Europejskiej... XXIV-116 3.2. Przedmiot kontroli... XXIV-117 3.2.1. Koncentracje przedsiębiorstw jako przedmiot kontroli; pojęcie i rodzaje... XXIV-117 3.2.1.1. Legalna definicja koncentracji... XXIV-117 3.2.1.2. Przedsiębiorstwo... XXIV-118 3.2.1.3. Koncentracje horyzontalne, wertykalne i konglomeratowe... XXIV-119 3.2.2. Połączenia (fuzje)... XXIV-120 3.2.3. Przejęcia kontroli (akwizycje)... XXIV-120 3.2.3.1. Stan faktyczny przejęcia kontroli... XXIV-120 3.2.3.2. Istota (podstawy) przejmowanej kontroli... XXIV-121 3.2.3.3. Podmioty przejmujące kontrolę i ich rodzaje... XXIV-122 3.2.3.4. Formy przejęcia kontroli (środki kontroli)... XXIV-123 3.2.3.5. Przedmiot przejmowanej kontroli... XXIV-123 3.2.3.6. Konsekwencje wymogu trwałości koncentracji dla poddania przejęcia kontroli przepisom rozporządzenia nr 139/2004... XXIV-124 3.2.3.7. Kontrola wyłączna... XXIV-125 3.2.3.8. Kontrola wspólna... XXIV-126 3.2.3.9. Zmiany jakości kontroli... XXIV-126 3.2.4. Utworzenie pełnofunkcyjnego przedsiębiorstwa wspólnego... XXIV-127 3.2.4.1. Koncentracja a kooperacja przedsiębiorstw... XXIV-127 3.2.4.2. Pełnofunkcyjne przedsiębiorstwo wspólne... XXIV-128 3.2.5. Wyjątki... XXIV-130 3.3. Właściwość organów kontroli i jej zasięg... XXIV-131 3.3.1. Podział właściwości między Komisję a krajowe organy ochrony konkurencji... XXIV-131 3.3.1.1. Wyłączność jurysdykcji Unii Europejskiej i właściwości Komisji Europejskiej... XXIV-131 3.3.1.2. Wzajemne przekazywanie sobie spraw między Komisją a organami ochrony konkurencji państw członkowskich... XXIV-133
3.3.2. Kryteria koncentracji o wymiarze unijnym... XXIV-137 3.3.2.1. Progi wymiaru unijnego... XXIV-137 3.3.2.1.1. Wymiar unijny koncentracji; dwa testy wymiaru unijnego... XXIV-137 3.3.2.1.2. Charakterystyka ogólna testów wymiaru unijnego... XXIV-138 3.3.2.1.3. Pojęcie przedsiębiorstwa uczestniczącego w koncentracji... XXIV-139 3.3.2.2. Zasady obliczania obrotu... XXIV-141 3.3.2.2.1. Uwagi wstępne... XXIV-141 3.3.2.2.2. Pojęcie obrotu... XXIV-141 3.3.2.2.3. Obliczanie obrotu i sprawozdania finansowe... XXIV-144 3.3.2.2.4. Przypisywanie obrotu przedsiębiorstw należących do grup przedsiębiorstw... XXIV-144 3.3.2.2.5. Obliczanie obrotu instytucji kredytowych i innych instytucji finansowych oraz zakładów ubezpieczeń... XXIV-145 3.4. Kryteria oceny koncentracji... XXIV-146 3.4.1. Legalna definicja kryteriów oceny koncentracji podlegających kontroli na podstawie rozporządzenia nr 139/2004... XXIV-146 3.4.1.1. Uwagi wstępne... XXIV-146 3.4.1.2. Zmiana podstawowego testu konkurencji z dniem 1 maja 2004 r.... XXIV-147 3.4.1.3. Antykonkurencyjne skutki koncentracji horyzontalnych i niehoryzontalnych... XXIV-149 3.4.1.4. Dodatkowe kryteria oceny koncentracji i środki zaradcze... XXIV-150 3.4.2. Podstawowe kryteria i miary oceny koncentracji horyzontalnych i niehoryzontalnych... XXIV-151 3.4.2.1. Uwagi wstępne... XXIV-151 3.4.2.1.1. Ocena koncentracji charakterystyka ogólna... XXIV-151 3.4.2.1.2. Udział w rynku i poziomy koncentracji... XXIV-152 3.4.2.1.3. Skutki nieskoordynowane i skoordynowane... XXIV-153
Spis treści xi 3.4.2.1.4. Czynniki wyrównawcze antykonkurencyjnych skutków koncentracji... XXIV-154 3.4.2.2. Podstawowe kryteria i miary oceny koncentracji horyzontalnych... XXIV-154 3.4.2.2.1. Udziały w rynku i poziomy koncentracji... XXIV-154 3.4.2.2.2. Antykonkurencyjne skutki nieskoordynowane (jednostronne)... XXIV-155 3.4.2.2.3. Antykonkurencyjne skutki skoordynowane... XXIV-157 3.4.2.2.4. Skutki antykonkurencyjne połączenia z potencjalnym konkurentem i połączeń stwarzających lub wzmacniających siłę nabywczą na rynkach stanowiących kolejny szczebel obrotu... XXIV-158 3.4.2.3. Podstawowe kryteria i miary oceny koncentracji niehoryzontalnych... XXIV-159 3.4.2.3.1. Udział w rynku i poziomy koncentracji w przypadku koncentracji niehoryzontalnych... XXIV-159 3.4.2.3.2. Efekty nieskoordynowane i skoordynowane koncentracji wertykalnych... XXIV-160 3.4.3.3.3. Efekty nieskoordynowane i skoordynowane koncentracji konglomeratowych... XXIV-167 3.4.3. Czynniki wyrównawcze i obrona przed zakazem... XXIV-170 3.4.3.1. Uwagi wstępne... XXIV-170 3.4.3.2. Wyrównawcza siła nabywcza... XXIV-171 3.4.3.3. Nowe wejścia na rynek... XXIV-171 3.4.3.4. Korzyści efektywnościowe... XXIV-172 3.4.3.5. Przedsiębiorstwo upadające... XXIV-174 3.4.5. Dodatkowe kryteria oceny tworzenia wspólnych przedsiębiorstw i ograniczeń dodatkowych... XXIV-175 3.4.5.1. Ocena wspólnych przedsiębiorstw w świetle art. 101 i 102 TFUE... XXIV-175 3.4.5.2. Granice akceptacji ograniczeń dodatkowych... XXIV-175
xii Spis treści 3.4.5.2.1. Uwagi wstępne; pojęcie ograniczeń dodatkowych... XXIV-175 3.4.5.2.2. Zasady mające zastosowanie wobec najczęściej spotykanych ograniczeń w przypadku kupna/sprzedaży przedsiębiorstwa... XXIV-177 3.4.5.2.3. Zasady mające zastosowanie wobec najczęściej spotykanych ograniczeń w przypadku tworzenia pełnofunkcyjnych przedsiębiorstw wspólnych... XXIV-179 3.4.6. Środki zaradcze... XXIV-179 3.4.6.1. Uwagi wstępne... XXIV-179 3.4.6.2. Podstawowe rodzaje środków zaradczych... XXIV-183 3.4.6.2.1. Zbycie przedsiębiorstwa na rzecz odpowiedniego nabywcy... XXIV-183 3.4.6.2.2. Usunięcie powiązań z konkurentami... XXIV-185 3.4.6.2.3. Inne środki zaradcze... XXIV-186 3.4.6.2.4. Klauzula przeglądowa... XXIV-187 3.4.6.3. Procedura proponowania zobowiązań... XXIV-187 3.4.6.4. Wymogi dotyczące wykonania zobowiązań... XXIV-189 3.5. Zasady i przebieg postępowania w sprawach koncentracji i podejmowane w nim decyzje Komisji... XXIV-190 3.5.1. Podstawowe zasady postępowania i zakres regulacji... XXIV-190 3.5.2. Prewencyjność kontroli... XXIV-191 3.5.2.1. Zgłoszenie zamiaru koncentracji... XXIV-191 3.5.2.2. Czasowy zakaz dokonania koncentracji... XXIV-192 3.5.3. Dwufazowość postępowania przed Komisją... XXIV-193 3.5.3.1. Badanie wstępne (pierwszy etap postępowania) i decyzje wydawane na zakończenie... XXIV-193 3.5.3.1.1. Pełne badanie wstępne i decyzja w pełnej wersji... XXIV-193 3.5.3.1.2. Procedura uproszczona i decyzja w formie skróconej... XXIV-194 3.5.3.2. Badanie zasadnicze (drugi etap postępowania) i decyzje wydawane na zakończenie... XXIV-196 3.5.4. Środki zapewniania skuteczności kontroli Komisji... XXIV-198 3.5.4.1. Żądanie informacji... XXIV-198 3.5.4.2. Przeprowadzenie inspekcji... XXIV-198
Spis treści xiii 3.5.4.3. Nakładanie grzywien i okresowych kar pieniężnych w celu przymuszenia... XXIV-199 3.5.5. Środki ochrony interesów i prawa do obrony przedsiębiorstw... XXIV-200 3.5.5.1. Wysłuchanie stron i osób trzecich... XXIV-200 3.5.5.2. Dostęp do akt i postępowanie z informacjami poufnymi... XXIV-202 3.5.5.3. Przestrzeganie tajemnicy zawodowej... XXIV-203 3.5.6. Współpraca Komisji Europejskiej i właściwych organów państw członkowskich... XXIV-204 3.5.6.1. Współpraca Komisji Europejskiej i organów państw członkowskich w procesach alokacji spraw... XXIV-204 3.5.6.2. Obowiązki informacyjne Komisji wobec organów państw członkowskich... XXIV-204 3.5.6.3. Inspekcje prowadzone przez władze państw członkowskich... XXIV-205 3.5.6.4. Współdziałanie w trakcie inspekcji prowadzonych przez Komisję... XXIV-205 3.5.6.5. Inne formy współpracy Komisji z władzami państw członkowskich... XXIV-206 3.5.7. Kontrola sądowa... XXIV-207 Literatura uzupełniająca... XXIV-207 Podstawowe dokumenty... XXIV-208 Pytania podsumowujące... XXIV-209 4. Państwa członkowskie a państwowe monopole handlowe i przedsiębiorstwa publiczne... XXIV-210 4.1. Zobowiązania państw członkowskich w zakresie zapewniania wolnego handlu i wolnej konkurencji... XXIV-210 4.2. Nakaz przekształcenia państwowych monopoli handlowych w obrocie towarowym (art. 37 TFUE)... XXIV-211 4.2.1. Niedopuszczalność państwowych monopoli handlowych w obrocie towarowym w Unii Europejskiej... XXIV-211 4.2.2. Zakres zastosowania: państwowe monopole handlowe... XXIV-212 4.2.3. Nakaz przekształcenia państwowych monopoli handlowych... XXIV-213 4.2.4. Nakaz przekształcenia państwowych monopoli handlowych w rolnictwie... XXIV-215
xiv Spis treści 4.2.5. Realizacja nakazu... XXIV-215 4.3. Państwowe monopole finansowe i usługowe oraz przedsiębiorstwa publiczne a reguły konkurencji (art. 106 TFUE)... XXIV-215 4.3.1. Cele i zakres zastosowania; przedsiębiorstwo publiczne... XXIV-215 4.3.1.1. Adresat i cele art. 106 TFUE... XXIV-215 4.3.1.2. Przedsiębiorstwa publiczne... XXIV-216 4.3.1.3. Przedsiębiorstwa świadczące usługi w ogólnym interesie gospodarczym... XXIV-218 4.3.2. Ograniczony zakres dopuszczalności przedsiębiorstw publicznych (art. 106 ust. 1 TFUE)... XXIV-220 4.3.3. Zakres wyłączenia stosowania reguł konkurencji do przedsiębiorstw, którym powierzono wykonywanie usług w ogólnym interesie gospodarczym lub przedsiębiorstw o charakterze monopolu skarbowego (art. 106 ust. 2 TFUE)... XXIV-222 4.4. Uprawnienia Komisji do egzekwowania przestrzegania art. 106 ust. 1 i 2 TFUE (art. 106 ust. 3 TFUE)... XXIV-224 4.4.1. Uprawnienia Komisji... XXIV-224 4.4.2. Liberalizacja telekomunikacji w trybie dyrektyw wydanych na podstawie art. 106 ust. 3 TFUE... XXIV-225 Literatura uzupełniająca... XXIV-226 Podstawowe dokumenty... XXIV-227 Pytania podsumowujące... XXIV-227 5. Wspólne reguły konkurencji w odniesieniu do pomocy państwa... XXIV-228 5.1. Wprowadzenie... XXIV-228 5.1.1. Pomoc państwa a rynek wewnętrzny... XXIV-228 5.1.2. Zakres i charakter wspólnych reguł konkurencji w odniesieniu do pomocy państwa... XXIV-229 5.2. Pomoc państwa niedozwolona jako niezgodna z rynkiem wewnętrznym... XXIV-232 5.2.1. Pomoc państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE... XXIV-232 5.2.2. Pomoc przysporzenie korzyści w jakiejkolwiek formie przedsiębiorstwu... XXIV-236 5.2.2.1. Przysporzenie korzyści jako istota pomocy... XXIV-236 5.2.2.2. Brak skutku w postaci przysparzania korzyści jako negatywna przesłanka identyfikacji pomocy w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE... XXIV-237
Spis treści xv 5.2.2.2.1. Test prywatnego inwestora działającego w warunkach gospodarki rynkowej... XXIV-237 5.2.2.2.2. Test Altmark... XXIV-239 5.2.3. Pomoc państwa ze względu na formy jej udzielania... XXIV-240 5.2.4. Przedsiębiorstwo jako beneficjent pomocy... XXIV-241 5.2.5. Pomoc państwa ze względu na jej pochodzenie... XXIV-243 5.2.6. Selektywność pomocy... XXIV-246 5.2.6.1. Sprzyjanie przedsiębiorstwom lub gałęziom gospodarki... XXIV-246 5.2.6.2. Brak selektywnego charakteru... XXIV-247 5.2.6.2.1. Środki ogólne nie stanowiące pomocy państwa... XXIV-247 5.2.6.2.2. Środki uzasadnione charakterem lub ogólną strukturą systemu... XXIV-247 5.2.7. Zakłócenie lub groźba zakłócenia konkurencji... XXIV-248 5.2.8. Wpływ na handel między państwami członkowskimi... XXIV-250 5.2.9. Pomoc niedozwolona... XXIV-251 5.3. Pomoc dozwolona jako zgodna z rynkiem wewnętrznym ex lege... XXIV-254 5.3.1. Pomoc zgodna z rynkiem wewnętrznym ex lege... XXIV-254 5.3.2. Rodzaje pomocy dozwolonej... XXIV-255 5.3.2.1. Pomoc socjalna... XXIV-255 5.3.2.2. Pomoc w wypadku klęsk żywiołowych... XXIV-255 5.3.2.3. Pomoc uwarunkowana skutkami podziału Niemiec... XXIV-256 5.4. Pomoc dopuszczalna jako uznana za zgodną z rynkiem wewnętrznym... XXIV-256 5.4.1. Zakres i podstawy pomocy dopuszczalnej na podstawie art. 107 ust. 3 TFUE... XXIV-256 5.4.1.1. Wprowadzenie... XXIV-256 5.4.1.2. Rodzaje pomocy dopuszczalnej wyróżnione w art. 107 ust. 3 TFUE... XXIV-257 5.4.1.2.1. Pomoc regionalna [art. 107 ust. 3 lit. a) TFUE]... XXIV-257 5.4.1.2.2. Pomoc prorozwojowa i antykryzysowa [art. 107 ust. 3 lit. b) TFUE]... XXIV-258 5.4.1.2.3. Pomoc sektorowa i regionalna [art. 107 ust. 3 lit. c) TFUE]... XXIV-259 5.4.1.2.4. Pomoc na rzecz kultury [art. 107 ust. 1 lit. d) TFUE]... XXIV-259
xvi Spis treści 5.4.1.2.5. Pomoc państwa ze względu na kontekst pomoc horyzontalna, regionalna i sektorowa... XXIV-260 5.4.1.3. Rodzaje i podstawy pomocy dopuszczalnej ze względu na formę i skutek dopuszczenia... XXIV-261 5.4.1.3.1. Dwa sposoby uznania pomocy państwa za zgodną z rynkiem wewnętrznym (dopuszczalną)... XXIV-261 5.4.1.3.2. Pomoc dopuszczalna na podstawie rozporządzenia wyłączającego... XXIV-262 5.4.1.3.3. Pomoc dopuszczalna na podstawie aktu indywidualnego... XXIV-264 5.4.2. Pomoc horyzontalna... XXIV-266 5.4.2.1. Uwagi wstępne... XXIV-266 5.4.2.2. Pomoc bagatelna (niestanowiąca pomocy państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE)... XXIV-266 5.4.2.3. Pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw... XXIV-269 5.4.2.3.1. Podstawy dopuszczalności... XXIV-269 5.4.2.3.2. Wyłączenia grupowe dla pomocy inwestycyjnej i na zatrudnienie dla małych i średnich przedsiębiorstw... XXIV-270 5.4.2.3.3. Wyłączenie grupowe dla pomocy na przedsiębiorczość kobiet... XXIV-270 5.4.2.3.4. Wyłączenie grupowe dla pomocy na usługi doradcze dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz udział tych przedsiębiorstw w targach... XXIV-271 5.4.2.4. Pomoc na ochronę środowiska... XXIV-272 5.4.2.4.1. Podstawy dopuszczalności... XXIV-272 5.4.2.4.2. Warunki dopuszczalności pomocy państwa na rzecz ochrony środowiska podlegającej indywidualnemu zgłoszeniu... XXIV-272 5.4.2.4.3. Wyłączenie grupowe dla pomocy na ochronę środowiska... XXIV-275 5.4.2.5. Pomoc na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną... XXIV-279 5.4.2.5.1. Podstawy dopuszczalności... XXIV-279
Spis treści xvii 5.4.2.5.2. Warunki dopuszczalności pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną podlegającej indywidualnemu zgłoszeniu... XXIV-280 5.4.2.5.3. Wyłączenie grupowe dla pomocy na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną... XXIV-283 5.4.2.6. Dopuszczalność pomocy na szkolenia i zatrudnienie... XXIV-285 5.4.2.6.1. Podstawy dopuszczalności... XXIV-285 5.4.2.6.2. Wyłączenie grupowe dla pomocy na szkolenia... XXIV-286 5.4.2.6.3. Warunki dopuszczalności pomocy na szkolenia w sprawach podlegających indywidualnemu zgłoszeniu... XXIV-287 5.4.2.6.4. Wyłączenie grupowe dla pomocy dla pracowników znajdujących się w szczególnie niekorzystnej sytuacji oraz pracowników niepełnosprawnych... XXIV-288 5.4.2.6.5. Warunki dopuszczalności pomocy państwa na pracowników niepełnosprawnych w sprawach podlegających indywidualnemu zgłoszeniu... XXIV-289 5.4.2.7. Dopuszczalność pomocy dokonywanej w szczególnych formach... XXIV-290 5.4.2.7.1. Podstawy dopuszczalności... XXIV-290 5.4.2.7.2. Warunki dopuszczalności pomocy w formie nabywania przez władze publiczne udziałów w spółkach kapitałowych... XXIV-292 5.4.2.7.3. Stosowanie reguł pomocy państwa do przedsiębiorstw publicznych w sektorze wytwórczym... XXIV-293 5.4.2.7.4. Warunki dopuszczalności pomocy w formie sprzedaży gruntów i budynków przez władze publiczne... XXIV-294 5.4.2.7.5. Warunki dopuszczalności pomocy w formie krótkoterminowych ubezpieczeń kredytów eksportowych... XXIV-294
xviii Spis treści 5.4.2.7.6. Warunki dopuszczalności pomocy w formie środków związanych z bezpośrednim opodatkowaniem działalności gospodarczej... XXIV-295 5.4.2.7.7. Warunki dopuszczalności pomocy w formie gwarancji... XXIV-296 5.4.2.7.8. Warunki dopuszczalności pomocy w formie kapitału podwyższonego ryzyka w sprawach podlegających indywidualnemu zgłoszeniu... XXIV-298 5.4.2.7.9. Wyłączenie grupowe dla pomocy w formie kapitału podwyższonego ryzyka... XXIV-300 5.4.2.8. Dopuszczalność pomocy państwa w celu ratowania i restrukturyzacji przedsiębiorstw... XXIV-301 5.4.2.8.1. Podstawy dopuszczalności... XXIV-301 5.4.2.8.2. Warunki dopuszczalności pomocy państwa w celu ratowania i restrukturyzacji zagrożonych przedsiębiorstw... XXIV-302 5.4.2.9. Dopuszczalność tymczasowej pomocy państwa dla ratowania gospodarki realnej w warunkach kryzysu gospodarczego i finansowego... XXIV-304 5.4.2.9.1. Podstawy dopuszczalności... XXIV-304 5.4.2.9.2. Warunki dopuszczalności pomocy państwa dla środków podjętych w odniesieniu do instytucji finansowych w kontekście kryzysu finansowego... XXIV-305 5.4.3. Pomoc regionalna... XXIV-306 5.4.3.1. Podstawy dopuszczalności... XXIV-306 5.4.3.2. Ogólne warunki dopuszczalności projektów krajowej pomocy regionalnej... XXIV-308 5.4.3.3. Kryteria szczegółowej oceny pomocy regionalnej dla dużych projektów inwestycyjnych... XXIV-310 5.4.3.4. Wyłączenie grupowe dla pomocy regionalnej... XXIV-311 5.4.4. Pomoc sektorowa... XXIV-312 5.5. Pomoc dopuszczalna dla usług w ogólnym interesie gospodarczym jako wyłączona spod reguł konkurencji... XXIV-314 5.5.1. Rynek wewnętrzny i pomoc państwa a usługi w ogólnym interesie gospodarczym... XXIV-314
Spis treści xix 5.5.2. Wyłączenie spod reguł konkurencji na podstawie art. 106 ust. 2 TFUE... XXIV-316 5.5.2.1. Przesłanki traktatowe... XXIV-316 5.5.2.2. Warunki wyłączenia rekompensaty niespełniającej testu Altmark spod obowiązku zgłoszenia... XXIV-317 5.5.2.3. Warunki dopuszczalności pomocy państwa dla wspierania realizacji usług w ogólnym interesie gospodarczym podlegających zgłoszeniu indywidualnemu... XXIV-319 5.6. Kompetencje i procedury w zakresie stosowania reguł pomocy państwa... XXIV-321 5.6.1. Kompetencje organów Unii Europejskiej i państw członkowskich Unii Europejskiej w zakresie stosowania reguł pomocy państwa (art. 108 i 109 TFUE)... XXIV-321 5.6.2. Postępowanie w sprawie pomocy nowej podlegającej zgłoszeniu... XXIV-323 5.6.2.1. Reguły procedury zwykłej... XXIV-323 5.6.2.2. Reguły procedury uproszczonej... XXIV-325 5.6.3. Postępowanie w sprawie pomocy przyznanej bezprawnie lub świadczonej niezgodnie z przeznaczeniem... XXIV-326 5.6.3.1. Reguły podstawowe... XXIV-326 5.6.3.2. Zapewnienie skutecznego wykonania windykacyjnych decyzji Komisji... XXIV-328 5.6.3.3. Postępowanie w sprawie pomocy istniejącej... XXIV-330 5.6.4. Wspólne elementy postępowań w sprawach pomocy państwa... XXIV-331 5.6.5. Stosowanie prawa pomocy państwa przez sądy krajowe... XXIV-332 Literatura uzupełniająca... XXIV-334 Podstawowe dokumenty... XXIV-335 Pytania podsumowujące... XXIV-336 6. Sektorowe reguły konkurencji... XXIV-338 6.1. Sektorowe reguły konkurencji: charakter, podstawy prawne... XXIV-338 6.2. Rolnictwo i rybołówstwo... XXIV-341 6.2.1. Uwagi wstępne... XXIV-341 6.2.2. Rolnictwo... XXIV-344
xx Spis treści 6.2.2.1. Praktyki ograniczające konkurencję w rolnictwie... XXIV-344 6.2.2.1.1. Ogólne reguły oceny praktyk ograniczających konkurencję w rolnictwie... XXIV-344 6.2.2.1.2. Wyłączenie grupowe porozumień w sektorze warzyw i owoców oraz w sektorze tytoniowym... XXIV-345 6.2.2.2. Pomoc państwa w rolnictwie... XXIV-346 6.2.2.2.1. Warunki dopuszczalności pomocy państwa w rolnictwie... XXIV-346 6.2.2.2.2. Wyłączenie dla pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw w sektorze rolnym... XXIV-351 6.2.2.2.3. Pomoc de minimis w sektorze rolnym... XXIV-362 6.2.3. Rybołówstwo... XXIV-363 6.2.3.1. Warunki dopuszczalności pomocy państwa w rybołówstwie... XXIV-363 6.2.3.2. Wyłączenie dla pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw w sektorze rybołówstwa... XXIV-365 6.2.3.3. Pomoc de minimis w sektorze rybołówstwa... XXIV-366 6.3. Transport... XXIV-367 6.3.1. Uwagi wstępne... XXIV-367 6.3.2. Transport lądowy... XXIV-370 6.3.2.1. Praktyki ograniczające konkurencję w transporcie lądowym... XXIV-370 6.3.2.2. Usługi w ogólnym interesie gospodarczym w transporcie lądowym... XXIV-372 6.3.2.3. Pomoc państwa w transporcie lądowym... XXIV-375 6.3.3. Transport morski... XXIV-376 6.3.3.1. Praktyki ograniczające konkurencję w transporcie morskim... XXIV-376 6.3.3.1.1. Wyłączenia grupowe dla porozumień w sektorze transportu morskiego... XXIV-376 6.3.3.1.2. Szczegółowe zasady oceny porozumień w sektorze transportu morskiego... XXIV-378 6.3.3.2. Pomoc państwa w transporcie morskim... XXIV-380
Spis treści xxi 6.3.3.2.1. Ogólne warunki dopuszczalności pomocy państwa w transporcie morskim... XXIV-380 6.3.3.2.2. Warunki dopuszczalności pomocy państwa dla podmiotów zarządzających statkami... XXIV-381 6.3.4. Transport lotniczy... XXIV-382 6.3.4.1. Praktyki ograniczające konkurencję w transporcie lotniczym... XXIV-382 6.3.4.2. Pomoc państwa w transporcie lotniczym... XXIV-384 6.3.4.2.1. Pomoc dla portów lotniczych... XXIV-384 6.3.4.2.2. Pomoc dla przewoźników lotniczych... XXIV-387 6.4. Usługi pocztowe... XXIV-387 6.5. Usługi finansowe... XXIV-392 6.5.1. Uwagi wstępne... XXIV-392 6.5.2. Wyłączenia grupowe dla porozumień ograniczających konkurencję w sektorze finansowym... XXIV-394 6.5.2.1. Wyłączenie grupowe dla porozumień w ubezpieczeniach... XXIV-394 6.5.2.2. Szczegółowe zasady oceny porozumień w ubezpieczeniach... XXIV-396 6.5.3. Pomoc państwa dla banków w kontekście kryzysu finansowego... XXIV-397 6.5.3.1. Zastosowanie zasad pomocy państwa do pomocy dla instytucji finansowych... XXIV-397 6.5.3.2. Dokapitalizowanie instytucji finansowych... XXIV-399 6.5.3.3. Postępowanie z aktywami o obniżonej wartości... XXIV-400 6.5.3.4. Warunki stosowania reguł pomocy państwa w celu przywrócenia rentowności i oceny środków restrukturyzacyjnych w sektorze finansowym w dobie kryzysu... XXIV-401 6.6. Media... XXIV-403 6.6.1. Uwagi wstępne... XXIV-403 6.6.2. Pomoc dla kinematografii... XXIV-405 6.6.3. Warunki dopuszczalności pomocy państwa wobec radiofonii i telewizji... XXIV-406 6.7. Komunikacja elektroniczna... XXIV-409 6.7.1. Stosowanie reguł konkurencji w komunikacji elektronicznej... XXIV-409
6.7.2. Warunki dopuszczalności pomocy państwa dla rozwoju sieci szerokopasmowych... XXIV-411 6.8. Energetyka... XXIV-414 6.8.1. Podstawy prawne... XXIV-414 6.8.2. Pomoc państwa związana z kosztami osieroconymi w elektroenergetyce... XXIV-415 6.8.3. Pomoc państwa dla wytwórców energii ze źródeł odnawialnych... XXIV-417 6.8.4. Pomoc państwa dla przemysłu węglowego... XXIV-417 6.9. Przemysł stoczniowy... XXIV-418 Literatura uzupełniająca... XXIV-421 Podstawowe dokumenty... XXIV-421 Pytania podsumowujące... XXIV-424 Indeks... XXIV-427
BSE DG DPT DRAM Dz. U. Dz. Urz. EBC EBI ECA EDB EFRROW EFTA EOG EOOK ETS EWEA EWG EUR-Lex HHI ICN Wykaz akronimów gąbczaste zwyrodnienie mózgu (choroba szalonych krów) Dyrekcja Generalna test pozycji dominującej dynamiczna pamięć operacyjna Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Europejski Bank Centralny Europejski Bank Inwestycyjny Europejskie Organy Konkurencji ekwiwalent dotacji brutto Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu Europejski Obszar Gospodarczy Europejskie Organy Ochrony Konkurencji Europejski Trybunał Sprawiedliwości (do 1 grudnia 2009 r. Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, po 1 grudnia 2009 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) Europejska Wspólnota Energii Atomowej Europejska Wspólnota Gospodarcza elektroniczna baza aktów prawnych Unii Europejskiej wskaźnik Herfindahla-Hirschmana, miara koncentracji rynku Międzynarodowa Sieć Konkurencji
xxiv Wykaz akronimów JAE KE NAAT NCA NGA NUTS OECD PKB RFN RPM SIEC SPI SSN SSNIP TEWEA TEWG TEWWiS TFUE TUE TWE UE UOKiK WE WPH WPR WPT Jednolity Akt Europejski Komisja Europejska reguła odczuwalności wpływu na handel między państwami członkowskimi Sieć Organów Ochrony Konkurencji sieci dostępowe następnej generacji klasyfikacja Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju produkt krajowy brutto Republika Federalna Niemiec narzucanie cen odsprzedaży test znaczącego utrudniania skutecznej konkurencji Sąd Pierwszej Instancji, obecnie Sąd standard siły nabywczej test hipotetycznego monopolisty Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Traktat o Unii Europejskiej Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską Unia Europejska Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Wspólnota Europejska Zb. Orz. Wspólna Polityka Handlowa Wspólna Polityka Rolna Wspólna Polityka Transportowa Zbiór Orzeczeń
Wykaz skrótów Wykaz skrótów xxv ang. angielski art. artykuł aut. cz. dz. cyt. in. itd. itp. jedn. km lit. łac. m.in. mld mln MW autor część dzieło cytowane inny i tak dalej i tym podobne jednolity kilometr litera łaciński między innymi miliard milion megawat n. następny nast. niem. niepubl. np. nr ok. pkt podkr. por. poz. następny niemiecki niepublikowany na przykład numer około punkt podkreślenie porównaj pozycja późn. późniejszy
xxvi Wykaz skrótów przyp. przypis red. redakcja r. rok s. strona tj. to jest tys. tysiąc tzw. ust. tak zwany ustęp w. wiek w zw. zm. zob. w związku zmiana, zmieniony zobacz
Wstęp Ten podręcznik chcieliśmy napisać już dawno temu. Wciąż jednak było wiele innych ważnych projektów badawczych i publikacji. Napisanie go dopiero teraz miało też swoje uzasadnienie w świadomości, że wciąż w miarę aktualna jest część III (Reguły konkurencji) podręcznika Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki pod red. J. Barcza 1, wydanego w 2005 r., już po istotnych zmianach prawa konkurencji Unii Europejskiej, które weszły w życie z dniem 1 maja 2004 r. równocześnie z dniem przystąpienia Polski do Unii. Jak mówi stare przysłowie, nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło. Podręcznik ten napisaliśmy bowiem już po wejściu w życie Traktatu z Lizbony (Traktatu zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, podpisanego w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. 2 ), który ustanowił jednolitą Unię Europejską, zastępującą na zasadzie następstwa prawnego Wspólnotę Europejską. Z dniem 1 grudnia 2009 r. podstawę prawną nowej (jednolitej) Unii stanowią dwa (mające tę samą moc prawną) traktaty : Traktat o Unii Europejskiej (TUE) oraz dla niniejszego podręcznika kluczowy Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE art. 2 pkt 1 Traktatu z Lizbony). W Traktacie z Lizbony zmieniono tytuły Traktatów oraz numerację ich artykułów, a także niektóre podstawowe terminy 3. Zmiany terminologiczne w obu Traktatach istotne z punktu widzenia tego podręcznika zostały wprowadzone na mocy następujących postanowień Traktatu z Lizbony: art. 2 pkt 2 lit. a) wszystkie formy gramatyczne wyrazów»wspólnota«lub»wspólnota Europejska«zastępuje się odpowiednią formą gramatyczną wyrazu»unia«, wyrazy»we Wspólnocie«zastępuje się wyrazami 1 Warszawa 2005 (wydanie II), s. II-323 II-448. 2 Dz. Urz. UE 2007 C 306/1. 3 Wersje skonsolidowane obu Traktatów zostały opublikowane w Dz. Urz. UE 2010 C 83/1.
xxviii Wstęp»w Unii«, wszystkie formy gramatyczne wyrazów»wspólnot Europejskich«lub skrót»ewg«zastępuje się odpowiednią formą gramatyczną wyrazów»unii Europejskiej«[ ]. Wszystkie formy gramatyczne przymiotnika»wspólnotowy«zastępuje się wyrazem»unii«[ ], art. 2 pkt 2 lit. g) wszystkie formy gramatyczne wyrazów»wspólny rynek«zastępuje się odpowiednią formą gramatyczną wyrazów»rynek wewnętrzny«. Ponadto, zgodnie z art. 19 ust. 1 zdanie pierwsze TFUE, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej obejmuje obecnie: Trybunał Sprawiedliwości, Sąd i sądy wyspecjalizowane. Wreszcie zgodnie z art. 5 ust. 3 Traktatu z Lizbony [o]desłania do motywów, artykułów, sekcji, rozdziałów, tytułów i części Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, zmienione niniejszym Traktatem, zawarte w innych instrumentach lub aktach traktuje się jak odesłania do motywów, artykułów, sekcji, rozdziałów, tytułów i części tych Traktatów, [ ] z uwzględnieniem ich zmienionego oznaczenia lub zmienionej kolejności zgodnie z niektórymi postanowieniami niniejszego Traktatu. Postanowiliśmy w pełni zastosować się do przywołanych zmian także w treści tego podręcznika. Co do zasady odwołujemy się w nim do treści i oznaczenia przepisów w brzmieniu TUE i TFUE nadanym im przez Traktat z Lizbony. W naszych własnych prezentacjach i rozważaniach odwołujemy się więc np. do art. 101, 102, 106 czy 107 TFUE; gdyby mogło to rodzić niejasność lub grozić pomyłką, a w szczególności wtedy, gdy tekst podręcznika odnosi się do regulacji i faktów, które zaistniały przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony (tj. przed 1 grudnia 2009 r.), aktualna numeracja artykułów jest poprzedzona wskazaniem (obecny), np. na mocy (obecnego) art. 101 TFUE, bądź uzupełniona wskazaniem na ich numerację poprzednią, poprzedzoną określeniem (dawny), np. w świetle art. 107 ust. 1 TFUE (dawnego art. 87 ust. 1 TWE). Jedynie w tytułach aktów prawa wtórnego pozostawiono oryginalną numerację artykułów Traktatu. Także w przypadku cytowania lub odwoływania się do dawnych wyroków sądów UE pozostawiamy stosowane wtedy nazwy sądów orzekających Trybunał Sprawiedliwości, Europejski Trybunał Sprawiedliwości (ETS) lub Sąd Pierwszej Instancji (SPI) oraz numerację artykułów w nich przywoływanych. Konsekwentnie posługujemy się też w podręczniku terminami Unia Europejska, Unia i unijny (w miejsce terminów Wspólnota i wspólnotowy ), także tam, gdzie np. termin wspólnotowy jest częścią instytucji prawnej, ustanowionej przez akt prawa wtórnego (np. wymiar unijny zamiast wymiar wspólnotowy koncentracji w rozumieniu art. 1 rozporządzenia nr 139/2004); ze względu na przedmiot i charakter podręcznika nie musieliśmy na szczęście rozstrzygać, czy uprawnione jest odstąpienie od używania terminów prawo wspólnotowe czy zasady prawa wspólnotowego.
Wstęp xxix Zawsze też używamy terminu rynek wewnętrzny zamiast rynek wspólny. Jeśli chodzi o inne pojęcia prawa ochrony konkurencji, staramy posługiwać się tymi, które mają swoje ugruntowanie w oficjalnych wersjach tłumaczeń aktów prawa UE i które zostały powszechnie zaakceptowane w doktrynie. Niestety, jakość tych tłumaczeń, zwłaszcza w obszarze prewencyjnej kontroli koncentracji, jest tak zła i niejednolita, że musieliśmy się zdecydować na jedno ze stosowanych pojęć. Także niektórym aktom prawa miękkiego, oprócz oryginalnych, często bardzo długich i nierzadko błędnych tytułów pochodzących z ich oficjalnych tłumaczeń, nadajemy niekiedy tytuły skrócone Niniejszy podręcznik jest opracowaniem prawie zupełnie nowym; tylko niekiedy i w niewielkim zakresie korzystamy z fragmentów naszych wcześniejszych opracowań. Całkowicie nowe elementy dotyczą zwłaszcza dwóch obszarów. Po pierwsze książka zawiera nowy rozdział VI ( Sektorowe reguły konkurencji ). Przygotowaliśmy ją przede wszystkim dlatego, że podstawowe problemy stosowania reguł konkurencji skierowanych do przedsiębiorstw i do państw współcześnie występują obecnie coraz częściej w kontekście poszczególnych sektorów, zwłaszcza tzw. sektorów infrastrukturalnych. Nie bez znaczenia jest, że ta część niniejszego podręcznika będzie ważnym dopełnieniem podręcznika Polityki Unii Europejskiej. Polityki sektorów infrastrukturalnych. Aspekty prawne pod red. A. Jurkowskiej i T. Skocznego, opublikowanego jako tom XXVIII serii System prawa Unii Europejskiej przez Instytut Wydawniczy EuroPrawo. Czytelników zainteresowanych sektorowymi regułami konkurencji i sektorowymi regulacjami gorąco zachęcamy do łącznego studiowania odpowiednich rozdziałów obu tych podręczników. Po drugie zawartość niniejszego podręcznika jest szersza od dotychczasowych (naszych własnych i innych) opracowań z zakresu prawa konkurencji Unii Europejskiej, gdyż w znacznie większym zakresie prezentuje rozwiązania zawarte nie tylko w podstawowych aktach prawnych (w samym traktacie i w rozporządzeniach), lecz także w aktach i dokumentach, które jakże często we wspólnych regułach konkurencji UE nie stanowią źródeł prawa (nie są wymienione w art. 288 TFUE), oddziałują na zasadach prawa miękkiego (ang. soft law), mają wszakże ogromne znaczenie dla rozumienia i stosowania norm prawnych Traktatu i rozporządzeń. Są to z reguły dokumenty bardzo obszerne, a my mieliśmy na ich omówienie jedną, dwie strony. Mamy jednak nadzieję, że wydobyliśmy z nich to, co najważniejsze dla czytelnika, i że stanowić to będzie wartość dodaną podręcznika. Podręcznik uwzględnia zasady przyjęte dla wszystkich prac z serii System prawa Unii Europejskiej. Nie zawiera więc dyskusji z poglądami innych autorów i nie odnosi się do całej dostępnej literatury polskiej ( podstawowa literatura jest wyborem motywowanym względami dydaktycznymi, może więc nie ujmować prac na wyższym, monograficznym poziomie). Nie wzoruje się też na
xxx Wstęp żadnym zagranicznym standardowym podręczniku z prawa konkurencji Unii. Prezentuje rozwiązania normatywne i dorobek orzecznictwa wyrażone za pomocą ujęć i pojęć uznanych za adekwatne dla podręcznika akademickiego, oddających jednak z reguły poglądy autorów, zapewne nie zawsze podzielane przez innych przedstawicieli nauki prawa konkurencji w Polsce. Podręcznik ten jest bowiem przede wszystkim podstawowym wykładem wspólnych reguł konkurencji Unii Europejskiej, przeznaczonym głównie dla studentów prawa i administracji polskich szkół wyższych. Jeżeli okaże się on przydatny także dla studentów europeistyki, nauk politycznych czy ekonomii i zarządzania, tym większa będzie nasza satysfakcja. Może tak być zwłaszcza wtedy, gdy programy studiów wyższych zawierają przedmioty obligatoryjne lub fakultatywne poświęcone prawu wewnętrznemu Unii Europejskiej lub rynkowi wewnętrznemu Unii Europejskiej, które obejmują przede wszystkim reguły rynku wewnętrznego (podstawowe swobody przepływu towarów, osób, usług i kapitału) oraz wspólne reguły konkurencji. Nasz podręcznik pozostaje więc w bezpośrednim i koniecznym związku z podręcznikami opublikowanymi w tomach XIII XVIII przywołanej serii. Niniejszy podręcznik uwzględnia stan prawny na dzień 30 września 2010 r. Będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi, zwłaszcza krytyczne, jakie Czytelnicy zechcą skierować pod naszym adresem bezpośrednio (agathajur@o2.pl, tadesko@o2.pl) lub za pośrednictwem Instytutu Wydawniczego EuroPrawo. Autorzy
1. Podstawy i zakres wspólnych reguł konkurencji Unii Europejskiej 1.1. Aksjologiczne podstawy wspólnych reguł konkurencji Unii Europejskiej 1.1.1. Reguły wolnego handlu a reguły konkurencji Jednym z naczelnych celów integracji europejskiej realizowanej w ramach Unii Europejskiej jest zapewnienie funkcjonowania rynku wewnętrznego, charakteryzującego się zniesieniem przeszkód w swobodnym przepływie towarów, osób, usług i kapitału między państwami członkowskimi (art. 3 ust. 3 zdanie pierwsze TUE i art. 26 TFUE), oraz Unii Gospodarczo-Walutowej (art. 3 ust. 4 TUE i art. 119 TFUE); stąd duża część przepisów Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej poświęcona jest zapewnieniu, aby zachowaniami i działaniami wszystkich uczestników rynku wewnętrznego UE rządziły reguły wolnego handlu. Integracja gospodarcza w Unii Europejskiej dokonuje się, co do zasady, w modelu gospodarki rynkowej. Artykuł 119 ustęp 1 Traktatu o o funkcjonowaniu Unii Europejskiej 1. Dla osiągnięcia celów określonych w artykule 3 Traktatu o Unii Europejskiej, działania Państw Członkowskich i Unii obejmują, na warunkach przewidzianych w Traktatach, przyjęcie polityki gospodarczej opartej na ścisłej koordynacji polityk gospodarczych Państw Członkowskich, rynku wewnętrznym i ustaleniu wspólnych celów oraz prowadzonej w poszanowaniu zasady otwartej gospodarki rynkowej z wolną konkurencją.
XXIV-2 1. Podstawy i zakres wspólnych reguł konkurencji Do niekwestionowanych kanonów gospodarki rynkowej należy konkurencja. Kiedy przed ponad pięćdziesięciu laty kreowano podstawy wspólnotowej integracji gospodarczej, zadbano przede wszystkim o to, aby miejsca likwidowanych państwowych barier celnych i ograniczeń ilościowych oraz wszelkich innych ograniczeń w handlu między państwami członkowskimi Unii Europejskiej (wówczas Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej) nie zajęły bariery wypływające z autonomii prywatnej przedsiębiorstw lub z innych działań państwa 1. Twórcy integracji postanowili więc w art. 3 lit. f) Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą [następnie art. 3 ust. 1 lit. g) TWE], że ma się ona dokonać m.in. poprzez stworzenie systemu, który będzie chronić konkurencję wewnątrz Wspólnoty przed jej zakłóceniem. Trybunał Sprawiedliwości nie pozostawił żadnych wątpliwości, że przepis ten nie był deklaracją programową, lecz zawierał bezpośrednio skuteczną normę prawną i wymagał stworzenia systemu reguł konkurencji, mających zapewnić skuteczną ochronę procesu (mechanizmu) konkurencji przed zakłócającymi ją działaniami przedsiębiorstw i państw. Wyrok ETS z dnia 21 lutego 1973 r. w sprawie 6/72 Europemballage i Continental Can przeciwko Komisji 2 Argument, że art. 3 lit. g) TEWG zawiera tylko ogólny program, który z prawnego punktu widzenia nie powoduje żadnych skutków, pomija fakt, że art. 3 uwzględnia realizację celów uznanych za konieczne do osiągnięcia zadań Wspólnoty. Przez ustanowienie systemu ochrony konkurencji na wspólnym rynku przed zniekształceniem, art. 3 lit. g) nakłada a fortiori warunek, że konkurencja nie może być wyeliminowana. Reguły wolnego handlu i reguły konkurencji były i są ze sobą immanentnie związane. Od początku, zwłaszcza w trakcie budowania rynku wspólnego (ang. common market) i rynku wewnętrznego (ang. internal market), związek ten w najwyższym stopniu determinuje cele polityki konkurencji Unii Europejskiej. Sprawia przede wszystkim, że polityka ta obok służenia ochronie i promocji konkurencji w gospodarce rynkowej ma także na celu wspomaganie eliminacji przeszkód (barier) wolnego handlu (swobodnego przepływu towarów, osób, usług i kapitału). 1 Wyrok ETS z dnia 13 lipca 1966 r. w sprawie 56 i 58/64 Consten & Grundig przeciwko Komisji, Zb. Orz. 1966, s. 299. 2 Zb. Orz. 1975, s. 495.
1.1. Aksjologiczne podstawy wspólnych reguł konkurencji XXIV-3 Siła imperatywu integracji rynkowej (ang. market integration) sprawiła, że to właśnie polityka i prawo konkurencji zapewniły pełną wolność handlu równoległego (ang. parallel trading 3 ) oraz całkowite lub szerokie otwarcie wielu krajowych rynków infrastrukturalnych (np. telekomunikacyjnych) 4. Ponieważ integracja gospodarcza nie jest jedynym celem Unii Europejskiej, reguły wolnego handlu i konkurencji UE muszą być stosowane w zgodzie z celami innych jej polityk, takich jak polityka ochrony środowiska (art. 191 TFUE), polityka kulturalna (art. 167 TFUE) czy polityka ochrony konsumenta (art. 169 TFUE). Prymat integracji nad konkurencją odchodzi jednak w przeszłość. Obecnie, u początków drugiej dekady XXI w., coraz bardziej widoczne jest stopniowe redefiniowanie podstawowego celu polityki konkurencji Unii Europejskiej. Prawną legitymację tego procesu ustanowiono w Traktacie z Maastricht, który przesądził ostatecznie o charakterze ustroju gospodarczego UE. Stworzono imperatyw konstytucyjny poszanowania zasad otwartej gospodarki rynkowej z wolną konkurencją (art. 119 ust. 1 i 2 in fine TFUE; dawny art. 4 ust. 1 i 2 in fine TWE) i zastąpiono imperatyw integracji rynkowej, który leżał u podstaw oryginalnej koncepcji Traktatu o EWG. Jego politycznym uzasadnieniem jest ostateczne ustanowienie (nawet jeśli tu i ówdzie występują jeszcze pewne deficyty) jednolitego (ang. single) rynku wewnętrznego, rozumianego jako przestrzeń bez granic wewnętrznych, w której zgodnie z przepisami [ ] Traktatu jest zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału (art. 26 ust. 2 TFUE; dawny art. 14 ust. 2 TWE). Redefinicja w świetle art. 4 TWE (obecnie art. 119 TFUE) podstawowego celu polityki konkurencji Unii Europejskiej, wyrażonego w art. 3 ust. 1 lit. g) TWE w brzmieniu nadanym mu przez Traktat z Maastricht, oznaczała przejście do pełnienia przezeń funkcji pozytywnej polityki, której zasadniczym celem jest ochrona interesu UE w właściwym funkcjonowaniu konkurencji. W konsekwencji, następuje wyraźna ekonomizacja polityki konkurencji Unii Europejskiej. Odejście od dominacji celu integracja nad celem konkurencja oznacza, że prawo konkurencji Unii Europejskiej ma dziś przede wszystkim na celu zapobieganie takiemu ukształtowaniu się rynku wewnętrznego, które uniemożliwia jednemu lub kilku przedsiębiorstwom osiągnięcie lub utrzymanie władzy nad rynkiem (władzy rynkowej), pozwalającej na manipulowanie skalą produkcji lub dystrybucji i/lub podnoszeniem cen ponad poziom, który pozbawiałby konsumentów korzyści z konkurencji. Oznacza to, że polityka 3 Wyrok SPI z dnia 6 października 1994 r. w sprawie T-83/91 Tetra Pak II przeciwko Komisji, Zb. Orz. 1994, s. II-755; wyrok SPI z dnia 6 lipca 2000 r. w sprawie T-62/98 VW przeciwko Komisji, Zb. Orz. 2000, s. II-2707. 4 Szerzej na ten temat zob.: rozdział 4.4.2. Por. też: tom XXVIII Polityki Unii Europejskiej: polityki sektorów infrastrukturalnych. Aspekty prawne, red. A. Jurkowska, T. Skoczny, Warszawa 2010.
XXIV-4 1. Podstawy i zakres wspólnych reguł konkurencji konkurencji UE winna w coraz większym stopniu przyczyniać się do podwyższania efektywności gospodarki europejskiej w rozumieniu maksymalizowania dobrobytu konsumentów i osiągania optymalnej alokacji zasobów. Taka aksjologia polityki konkurencji Unii Europejskiej nie uległa zasadniczej reorientacji mimo zmian wprowadzonych Traktatem z Lizbony, na mocy którego wykreślony został z Traktatu dotychczasowy art. 3 TWE, łącznie z art. 3 ust. 1 lit. g) TWE. Zniknął zatem z Traktatu przepis deklarujący wprost zapewnienie mechanizmu skutecznej konkurencji jako cel Unii (wówczas Wspólnoty Europejskiej). W jego miejsce pojawił się jednak, załączony do TUE i TFUE, protokół nr 27 w sprawie rynku wewnętrznego i konkurencji, stanowiący, że rynek wewnętrzny zdefiniowany w artykule 3 Traktatu o Unii Europejskiej obejmuje system zapewniający niezakłóconą konkurencję. W TFUE zachowany został natomiast dawny art. 4 TWE jako art. 119 TFUE. Na podstawie nowego art. 3 ust. 1 lit. b) TFUE ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego należy do wyłącznych kompetencji Unii Europejskiej. Jednocześnie Tytuł VII TFUE, obejmujący art. 101 109, zyskał nowy tytuł Wspólne reguły w dziedzinie konkurencji, podatków i zbliżenia ustawodawstw. Obecny kształt przepisów TUE i TFUE odnoszących się do rynku wewnętrznego, reguł konkurencji oraz polityk sektorowych i horyzontalnych Unii Europejskiej pozwala na wyodrębnienie trzech filarów (prawa) rynku wewnętrznego 5 : przepisy o swobodach rynku wewnętrznego (art. 26 37 i 45 66 TFUE), wspólne reguły konkurencji Unii Europejskiej (art. 101 109 TFUE), przepisy dotyczące poszczególnych polityk Unii Europejskiej (np. polityki energetycznej, komunikacji elektronicznej, polityki audiowizualnej), których funkcjonowanie wymaga realizacji założeń rynku wewnętrznego obejmującego niezakłóconą konkurencję, często zagwarantowanie dostaw usług w ogólnym interesie gospodarczym, a także realizację innych celów. Sektorowe reguły konkurencji 6 mogą należeć zarówno do drugiego filaru (jeśli są oparte na przepisach art. 103 ust. 1, art. 106 ust. 3, art. 108 ust. 4 lub art. 109 TFUE), jak i do filaru trzeciego (jeśli regulacje sektorowe zostały przyjęte na innej podstawie prawnej niż wymienione artykuły TFUE). 1.1.2. Ochrona skutecznej konkurencji Z postanowień protokołu nr 27 w sprawie rynku wewnętrznego i konkurencji należy wywodzić podstawowy cel prawa konkurencji Unii Europejskiej, 5 Szerzej na temat koncepcji trzech filarów rynku wewnętrznego zob.: tamże, s. 2 5. 6 Szerzej na ten temat zob.: rozdział 6.