Jaka jest tożsamość uczniów szkół zawodowych i jak wspomagać ich rozwój? Prof. dr hab. Anna I. Brzezińska Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu www.psychologia.amu.edu.pl aibrzez@amu.edu.pl
Etapy edukacji perspektywa długo-falowa Cele uczenia się w kolejnych etapach dorosłego życia perspektywa średnio-falowa perspektywa krótko-falowa Opanowane kompetencje kluczowe IV etap edukacji szkolnej: szkoła ponadgimn. III etap edukacji szkolnej: gimnazjum II etap edukacji szkolnej: szkoła podstaw. kl. IV-VI I etap edukacji szkolnej: szkoła podstawowa klasy I-III Edukacja przedszkolna: dom / przedszkole / klubik dziecięcy Wczesna edukacja: dom / żłobek / klubik dziecięcy / miejsca publiczne Kapitał początkowy: wyposażenie noworodka gotowość do kontaktu i uczenia się
Perspektywy ujmowania edukacji DZIŚ odpowiedzialność DOROSŁEGO i wybory NASTOLATKA KIEDYŚ odpowiedzialność i wybory DOROSŁEGO nastolatek dorosły dziecko JUTRO odpowiedzialność i wybory MŁODEGO DOROSŁEGO
Edukacja ponadgimnazjalna lata życia: 0 2/3 5/6 8/9 11/12 14/15 19/20 nauka w szkole ponadgimnazjalnej IV etap kształcenia lata między 14/15 a 19/20 rokiem życia jest to czas kończenia dzieciństwa (ok. 11/12 lat) wczesnej (ok. 14/15 lat) i późnej fazy dorastania (do 19/20 lat) większość młodych ludzi w późnej fazie dorastania dokonuje wyboru dalszej ścieżki kształcenia i/lub pracy jest to przygotowanie do startu w dorosłość czas ważnych życiowych wyborów wybory te - aby były dobre dla jednostki - muszą być poprzedzone wieloma próbami i poszukiwaniami najlepszej dla siebie drogi czas startu w dorosłość to także czas wielu zachowań ryzykownych
Warunki udanego startu w dorosłość Kształtowanie nowych kompetencji w odniesieniu do osobistej wizji własnego życia (kim chciałbym być?) WIZJA własnego życia projekt własnego życia plany na najbliższe 2-3 lata Kompetencje (wiedza, umiejętności, postawy) kształtowane w szkole ponadgimnazjalnej Zgromadzony od wczesnego dzieciństwa kapitał osobisty i społeczny Wykorzystywanie i wzbogacanie kapitału początkowego na każdym kolejnym etapie kształcenia jako PODSTAWA kształtowania nowych kompetencji
Punkt wyjścia 1 0 Dobra edukacja działa zawsze w trzech obszarach niezależnie od wieku ucznia KSZTAŁCENIE OPIEKA Edukacja łac. e-ducere WYCHOWANIE p o d s t a w a
Punkt wyjścia 2 0 Warunkiem efektywnej edukacji jest zaspokojenie potrzeb nauczyciela i ucznia Potrzeby uniwersalne: relacji / więzi, autonomii, kompetencji R A K Nauczyciel Potrzeby specyficzne: dla fazy życia / wieku, płci UCZEŃ Potrzeby specjalne: wynikające z deficytów (deficits) i nadmiarów (excesses) - osobistych i społecznych
Punkt wyjścia 3 0 Dobra opieka to podstawa skutecznego wychowania Opieka zaspokajanie podstawowych potrzeb: uniwersalnych / ogólnoludzkich specyficznych / dla wieku i płci specjalnych / dla jednostki Cel: od zaspokajania potrzeb przez otoczenie wrażliwe na sygnały od jednostki do ukształtowania kompetencji samodzielnego zaspokajania własnych potrzeb Wychowanie zbudowanie równowagi między socjalizacją a emancypacją Cel: od dostosowania się do ucznia przez adaptację ucznia do otoczenia do aktywnej, twórczej adaptacji ucznia w każdym środowisku życia czyli do ukształtowania kompetencji samodzielnego radzenia sobie w różnych okolicznościach zgodnie z normami społecznymi
Cel: Kształcenie przeprowadzenie ucznia od niewiedzy do wiedzy i od nieumiejętności do umiejętności czyli wyposażenie w narzędzia umysłowe pozwalające na: samodzielne zaspokajanie własnych potrzeb samoopieka Punkt wyjścia 4 0 Dobra opieka + skuteczne wychowanie to podstawa efektywnego kształcenia o p i e k a w y c h o w a n i e samodzielne radzenie sobie w różnych okolicznościach zgodnie z normami społecznymi samowychowanie stworzenie i realizowanie projektu swego życia samokształcenie S A M O R E G U L A C J A
Co mówią wyniki badań o uczniach zespołów szkół zawodowych? Badania i analizy, opublikowane w pracy Raport Młodzi 2011 (Szafraniec, 2011): od 1995/96 do 2009/2010 systematycznie spadało zainteresowanie młodzieży nauką w szkołach zawodowych - technikach, zasadniczych szkołach zawodowych i liceach profilowanych 70% w r. szk. 1995/1996 40% w r. szk. 2009/2010 Raport o stanie edukacji 2010. Kontynuacja przemian (2010, Instytut Badań Edukacyjnych): 1990 / 91 814,5 tyś uczniów ZSZ 2010 / 2011 210,9 tyś uczniów ZSZ po ukończeniu gimnazjum szkoły zawodowe różnych typów wybiera około 50% uczniów: ok. 30% technika i blisko 20% ZSZ % ten znacząco obniżył się w latach 1990 2005 w ostatnich latach tendencja spadkowa zatrzymała się, co może wskazywać, że szkoły zawodowe zaczynają z powrotem być szkołami pozytywnego wyboru. w 2010 r. w różnych typach szkół zawodowych kształciło się niemal 1,2 mln osób, a ponad 300 tys. osób zostało absolwentami
Charakterystyki uczniów szkół zawodowych na podstawie badań uczniów szkół ponadgimnazjalnych w ramach projektu Bilans Kapitału Ludzkiego (Szczucka, Jelonek, 2011) Zróżnicowanie regionalne a profil kształcenia Płeć a profil kształcenia Płeć a plany edukacyjne najwięcej jest uczniów uczących się w ZSZ w obrębie dawnego zaboru pruskiego w województwach wielkopolskim, opolskim, kujawsko-pomorskim i pomorskim mężczyźni częściej wybierają ZSZ i technika niż kobiety kobiety wybierające szkoły zawodowe preferują profile związane z sektorem usług opiekuńczych i administracyjno-biurowych mężczyźni preferują kierunki techniczne absolwenci ZSZ najczęściej wskazywali technika jako kolejny, planowany, etap edukacji wśród tych osób częściej takiego wyboru dokonywali mężczyźni (43%), niż kobiety (37%). kobiety uczące się w szkołach typu zawodowego znacznie częściej niż mężczyźni wskazywały na plany dalszej ogólnej edukacji, wybierając naukę w liceum ogólnokształcącym (17% w stosunku do 9% mężczyzn).
Charakterystyki uczniów szkół zawodowych na podstawie badań uczniów szkół ponadgimnazjalnych w ramach projektu Bilans Kapitału Ludzkiego (Szczucka, Jelonek, 2011) Preferencje co do planów życiowych Wykształcenie ojca a plany edukacyjne Kształcenie a praca dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych najczęściej wskazywanym wyborem dalszej drogi życiowej jest kształcenie - 87% deklaruje, że chce kontynuować dalszą naukę odsetek ten jest największy wśród uczniów LO - 99%, nieco mniejszy wśród uczniów ZSZ 89% plany edukacyjne są skorelowane z wykształceniem ojca uczniowie lepiej wykształconych ojców (wykształcenie wyższe) częściej deklarują chęć dalszej edukacji - 94% uczniowie ZSZ są bardziej aktywni zawodowo aktywność ta jest silnie powiązana z profilem ich kształcenia 56% uczniów ZSZ ma doświadczenie korzystania z nabytych w szkole umiejętności na rynku pracy
Cel badań prowadzonych przez Instytut Psychologii UAM właściwości osobowości młodzieży na przełomie wczesnej i późnej fazy adolescencji - uczniów klas I-III zespołów szkół zawodowych czyli zasadniczych szkół zawodowych, techników i liceów profilowanych młodzież, która wybiera ten rodzaj ścieżki edukacyjnej po zakończeniu nauki w gimnazjum, rzadko stanowi przedmiot zainteresowania psychologów
Rodzaje / statusy tożsamości ETAP 1 ETAP 2 E F E K T brak lub chaotyczna eksploracja w ubogim środowisku bogata i zróżnicowana (różne obszary i formy) eksploracja bardzo ograniczony i ściśle kontrolowany zakres, treść i formy eksploracji bogata i zróżnicowana (różne obszary i formy) eksploracja brak ofert i okazji do podejmowania zobowiązań brak ofert, okazji i chęci do podejmowania zobowiązań podejmowanie zobowiązania podejmowanie zobowiązania tożsamość rozproszona tożsamość moratoryjna tożsamość nadana tożsamość osiągnięta
Badania przeprowadzono w Poznaniu w 6 zespołach szkół zawodowych w semestrze zimowym r. szk. 2012/2013 Badana grupa: 271 uczniów klas I-III zasadniczych szkół zawodowych 448 uczniów klas I-III technikum 253 uczniów klas I-III liceum profilowanego Razem: 972 osoby Co badano: 1. wymiary tożsamości 2. styl przetwarzania problemów tożsamościowych 3. poczucie wstydu i winy 4. trudności w regulacji emocji 5. orientacja życiowa
Kim były badane osoby? 51% kobiet i 49% mężczyzn 43% mieszkańcy Poznania 33% mieszkało na wsi 15% w miastach do 50 tys. 09% w miastach od 50 do 100 tys. 91% mieszkało z rodzicami 9% mieszkało najczęściej w bursie / internacie lub z innymi (niż rodzice) członkami rodziny 42% matek i 52% ojców wykształcenie podstawowe lub zawodowe 39% matek i 30% ojców wykształcenie średnie 19% matek i 18% ojców wykształcenie wyższe PRACA: 21% matek i 10% ojców nie pracowało zawodowo
Wyniki: rodzaj tożsamości (972 osoby) 130 osób 14% Tożsamość niedojrzała 139 osób 15% Tożsamość nieokreślona 242 osób 25% 159 osób 17% Tożsamość dojrzała 152 osób 16% 130 osób 14% 1,50 1,00 0,50 0,00-0,50-1,00-1,50 Beztroskie rozproszenie Ruminacyjne rozproszenie Niezróżnicowanie ("czekanie") Moratorium ("próbowanie") Tożsamość przejęta Tożsamość osiągnięta eksploracja wszerz eksploracja w głąb eksploracja ruminacyjna podejmowanie zobowiązań identyfikacja ze zobowiązaniami
Wyniki: kto ma jaką tożsamość? Tożsamość niedojrzała 269 osób 28% Tożsamość w poczekalni 401 osób 42% Tożsamość dojrzała 282 osób 30% Beztroskie rozproszenie Ruminacyjne rozproszenie Niezróżnicowanie Moratorium Tożsamość przejęta Tożsamość osiągnięta Razem ZSZ 15% 8% 28% 14% 22% 13% 100% TECH 14% 12% 27% 16% 15% 16% 100% LP 11% 26% 20% 21% 11% 10% 100%
Wyniki: kto ma jaką tożsamość? 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% szkoła zawodowa technikum liceum profilowane Beztroskie rozproszenie Ruminacyjne rozproszenie Niezróżnicowanie Moratorium Tożsamość przejęta Tożsamość osiągnięta
Wyniki: kto ma jaką tożsamość? 50% 45% 42% 43% 41% 40% 38% 36% 35% 31% 30% 25% 23% 26% 21% 20% 15% 10% 5% 0% tożsamość niedojrzała tożsamość "w poczekalni" tożsamość dojrzała szkoła zawodowa technikum liceum profilowane
Wyniki: jacy są uczniowie ZSZ? Wśród uczniów ZSZ najczęściej wystąpił typ tożsamości: niezróżnicowanej 28% przejętej 22 % Tożsamość niezróżnicowana to: czekanie i poczucie zawieszenia brak wizji własnego życia Tożsamość przejęta to: wysoki poziom zobowiązań tożsamościowych małe zaangażowanie w ich zmianę brak lub niewielkie wątpliwości związane z kształtem własnego życia uczniowie mają świadomość, że w niedługim czasie zakończą edukację i wejdą na rynek pracy praca zawodowa często jest przez nich podejmowana w różnych formach już na etapie kształcenia, co może sprzyjać podejmowaniu zobowiązań wyznaczających kierunki postępowania w życiu spójny z tą interpretacją jest także wynik pokazujący, że w tej grupie status ruminacyjnego rozproszenia jest najrzadszy tylko 8% osób
Obszary kompetencji ważnych w uczeniu się Samoregulacja Efektywne uczenie się
Co jest ważne w edukacji? Własne życiowe doświadczenia ucznia i nauczyciela jako punkt wyjścia obszar do przekraczania i przestrzeń wymiany Zachowania antycypujące nauczyciela (e ducere) strefa najbliższego rozwoju ucznia Różnorodność sytuacji, zdarzeń, kontaktów z ludźmi, miejsc, zadań do wykonania, problemów do rozwiązywania, źródeł informacji, pomocy trudne sytuacje i zadania jako wyzwania / OFERTY / pokusy Mobilność + zmienność działań samodzielnych i we współpracy ( losowanie do zespołów), kontakty rzeczywiste i przez internet Odwrócona edukacja: zajęcia z nauczycielem jako zajęcia konsultacyjne i ewaluacyjne + indywidualne i zespołowe zadania domowe EFEKTY: poszerzanie czasu edukacyjnie aktywnego nauka wplatania uczenia się w codzienność
Psychologiczne warunki skutecznej edukacji wzajemne zaufanie NU relacja wymiany NU nieoddzielanie uczenia się od rozwoju N i U docenianie roli emocji N i U w uczeniu się wzajemne poznanie się N i U i rozumienie źródeł motywacji wewnętrznej rozumienie relacji: przyjemność zaangażowanie sens decentracja u N i U rozumienie, na czym zależy drugiej stronie docenianie N przez U i odwrotnie - U przez N docenianie myślenia abstrakcyjnego poczucie sprawstwa u N i U wiązanie wysiłku i wielkości własnego wkładu z efektami traktowanie przez U wysokich wymagań N jako wyzwań / ofert rozumienie przez U roli zachowań antycypujących N rozumienie przez N, czego nie rozumie U Brzezińska, A. I., Czub, T. (2013). Zaufanie społeczne jako wyzwanie i ratunek dla polskiego systemu edukacji. Nauka, 1, 31-44.
Dziękuję za uwagę!