materiały dla nauczycieli i rodziców WSTĘP

Nadpobudliwość psychoruchowa materiały dla nauczycieli i rodziców WSTĘP Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest znany na świecie od 143 lat. Nie zawsze nazywał się tak samo. Używano następujących terminów: - zespół nadpobudliwości psychoruchowej - zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi - zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego - zespół nadruchliwości - ZDUN zespół deficytu uwagi i nadruchliwości Obecnie w piśmiennictwie światowym używane są dwie nazwy. Wg klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM IV) Attention Deficit Hyperactivity Disorder ADHD zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. Wg Światowej Organizacji Zdrowia i jej międzynarodowej klasyfikacji chorób (IDD 10) Hipercinetic Disorder- zespół hiperkinetyczny. Dziecko nadpobudliwe nie ma czegoś, za dużo ma za mało zdolności do wewnętrznej kontroli i hamowania. Są trzy grupy objawów charakterystyczne dla nadpobudliwości: - nasilone zaburzenia uwagi, czyli niemożność jej skoncentrowania - nadmierna impulsywność - nadmierna ruchliwość

Nadpobudliwość jest pewną stałą cech - dziecko jest nieuważne, impulsywne i nadpobudliwe zawsze lub prawie zawsze. O tym, czy objawy dziecka są aż tak nasilone, że możemy mówić o nadpobudliwości, decyduje funkcjonowanie a więc, to czy objawy utrudniają dziecku życie w domu, w szkole. PRZYCZYNY Najbardziej znane teorie: - mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego powstające w okresie okołoporodowym - przewlekłe zatrucia ołowiem - spożywanie kolorowych barwników, konserwantów, naturalnych salicylanów - szkodliwe działanie rafinowanego cukru - nieprawidłowa sytuacja domowa błędy popełniane przez rodziców W świetle najnowszych badań powyższe koncepcje nie są prawdziwe. Obecnie uważa się, że ADHD uwarunkowane jest genetycznie. Ryzyko wystąpienia zespołu wzrasta u dziecka nawet do 50% jeżeli jedno z rodziców miało lub ma zespół hiperkinetyczny. Tę hipotezę potwierdziły badania na bliźniętach (założono, że ADHD częściej będzie występowało u bliźniąt jednojajowych i potwierdzono tę hipotezę). Uważa się, że zespół dziedziczony jest wielogenowo (nie można znaleźć jednego miejsca materiale genetycznym odpowiedzialnego za dziedziczenie ADHD). Geny odpowiedzialne za dziedziczenie zespołu wpływają między innymi na aktywność procesów zachodzących korze mózgowej i przedczołowej obu półkul mózgowych oraz w jądrach podkorowych. Osoby z ADHD mają specyficzne wzorce przetwarzania informacji. Płaty czołowe i ich połączenie z innymi strukturami mózgu pracują u dzieci z ADHD gorzej, obszary mózgu odpowiedzialne za kojarzenie słuchowych i wzrokowych informacji są bombardowane niepotrzebnymi, nieodfiltrowanymi informacjami. Dzieje się tak dzięki zaburzonej równowadze między neurotransmiterami i hormonami mózgu noradrenaliną i dopaminą. Szczególnie zaburzenie dopaminy, która odpowiada za stan gotowości do odbioru i przetwarzania danej informacji a także za ciągłą zdolność do koncentrowania się naszego umysłu na jednym wybranym bodźcu. Jest ona odpowiedzialna za odrzucenie nieważnych informacji i utrzymanie uwagi na zadaniu. Niedobór noradrenaliny może powodować niedocenianie zagrożenia, nadmiar ciągły stan pobudzenia, obie sytuacje mogą mieć miejsce u dzieci z ADHD. U osób impulsywnych stwierdza się także niedobory serotoniny, neuroprzekaźnika

odpowiedzialnego za regulację naszego nastroju zadowolenie, rytm snu, pozytywne myślenie, dotrzymywanie terminów, kontrolę zachowań. PODTYPY ADHD WG KLASYFIKACJI DSM IV Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi dziecko nie może się skupić na tym, co mówi nauczycielka, zapomina, o czym przed chwila rozmawiało, łatwo się rozprasza, trudno skupić jego uwagę. Zwykle jest dość spokojne ruchowo. Wpatrują się w zeszyt i zajmują się czymś innym, popełniają,,czeskie błędy, nie rozwiązują zadań, bo nie są w stanie przeczytać ich treści. Takie dzieci maja poważne problemy w uczeniu się i przedwcześnie kończą karierę szkolną.,,śnią na jawie nie potrafią zogniskować swojej uwagi jednym źródle bodźców, angażują się więc w bezproduktywne czynności: bębnienie palcami, zabawę przyborami szkolnymi, wyglądanie przez okno. Nie potrafią z dochodzących do nich bodźców wybrać najważniejszego. Podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej te dzieci głównie biegają od momentu, gdy otworzą oczy do chwili, gdy zasną. Są niezmordowane, ciągle zmieniają miejsce. Nie maja kłopotów z uwagą, zachęcone usiądą do lekcji, ale szybko nudzą się i wstają z ławki, odpowiadają na każde pytanie, nawet jeśli nie było ono skierowane do nich. Podtyp mieszany u dziecka występują zarówno objawy niepokoju ruchowego, słaba kontrola impulsów oraz objawy zaburzenia uwagi. Najczęściej występuje typ mieszany. Typ zmienia się jednak wraz z wiekiem dziecka. Wynika to z tego, że w różnym wieku nasilone są i widoczne różne problemy. U najmniejszych dzieci ujawnia się głównie problem ze spokojnym usiedzeniem w miejscu, z wiekiem chodzenie po klasie zostaję zastąpione niepokojem ruchowym a na pierwszy plan wysuwają się zaburzenia koncentracji uwagi. U chłopców częściej występuje typ mieszany i typ z przewagą nadpobudliwości, u dziewczynek podtyp z zaburzeniami koncentracji uwagi. OBRAZ ADHD W ROZWOJU DZIECKA Od urodzenia już od urodzenia pewne objawy mogą świadczyć o ADHD, dziecko jest bardziej drażliwe, ma mniej zapotrzebowania na sen, występują zaburzenia łaknienia.

U przedszkolaka od 4 roku życia można rozpoznać pełnoobjawowe ADHD, pojawiają się pewne typowe cechy nadruchliwości, zwykłe czynności zdarza im się wykonywać dłużej niż innym dzieciom, a drobne niepowodzenia wywołują ataki złości, w ich zabawach przeważa element ruchowy, często angażują się w niebezpieczne i ryzykowne (rozpoczynają działanie zanim zrozumieją, co może się zdarzyć w danej sytuacji), doznają licznych urazów i często są hospitalizowane z tego powodu, mają problemy z przestrzeganiem reguł, a ich stosunki z rówieśnikami układają się źle. Wyrażają swoje emocje silniej, szybciej i z większą impulsywnością niż jest to w ich wieku aprobowane. Nie potrafią podporządkować się w grupie, bywają bardziej agresywne niż inne dzieci. Łatwo jest je zezłościć lub sprowokować. W okresie szkolnym - wyżej opisane problemy się utrzymują, nasila je nowy prawie niemożliwy do spełnienia warunek przez 45 minut trzeba usiedzieć na swoim miejscu i słuchać nauczyciela. Dzieci te odbierane są jako gorsze, nieposłuszne niegrzeczne. Kręcą się rozmawiają, zapominają lub nie zdążą zapisać, co jest zadane i z tego powodu nie odrabiają lekcji lub nie przynoszą przyborów. Maja kłopoty z zaplanowaniem pracy, stąd godzinami odrabiają lekcje, szukają zeszytu. Nie potrafią przewidzieć skutków swojego zachowania. Dziecko zdrowe potrzebuje ok. 3% uwagi nauczyciela. Dziecko z ADHD potrzebuje jej 10-15% aby mieć porównywalne korzyści z lekcji do innych uczniów. Relacje z rówieśnikami są trudne przypadkowe czynienie przykrości innym, chęć ciągłego kierowania grupą, przeszkadzanie, niemożność zaczekania na swoja grupę, przymus posiadania ostatniego zdania w dyskusji prowokuje i drażni rówieśników i trudniej jest ich sobie zjednać. Okres dorastania na problemy związane z ADHD nakładają się problemy typowe dla okresu dorastania: bunt przeciwko normom, własne tajemnice, poszukiwanie autorytetów poza domem, pierwsze uczucie. Nadal mają społeczne, szkolne i emocjonalne problemy. Towarzyszy im stan wewnętrznego pobudzenia i wzmożony niepokój, z reguły zmniejszają się objawy nadruchliwości, ale nadal mają trudności w uczestniczeniu w zajęciach wymagających spokojnego siedzenia. Poważnym problemem jest brak akceptacji ze strony rówieśników. W życiu dorosłym ADHD może występować pod postacią n.p. zespołu zaburzeń uwagi z objawami lęku, z depresją, z zachowaniami ryzykownymi lub dużym zapotrzebowaniem na stymulację, z agresją z osobowością aspołeczną. DIAGNOZA DZIECKA Z ADHD

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem, które ma dokładnie określone kryteria konieczne do jego rozpoznania. Nie zawsze pokrywają się one z potocznym rozumieniem tego terminu. Wg klasyfikacji DSM-IV o ADHD mówimy wówczas, gdy spełnione są następujące warunki: 1. Występuje sześć lub więcej zaburzeń koncentracji uwagi. 2. Występuje sześć lub więcej zaburzeń nadruchliwości i impulsywności. 3. Objawy te utrzymują się przez co najmniej sześć miesięcy w stopniu utrudniającym adaptacje dziecka lub w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju. 4. Niektóre objawy zaburzenia uwagi, nadpobudliwości psychoruchowej (nadruchliwości, impulsywności) ujawniły się przed 7 rokiem życia dziecka. 5. Upośledzone funkcjonowanie dziecka spowodowane tymi objawami występuje w dwóch lub więcej sytuacjach np. w szkole i w domu. 6. Stwierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego, szkolnego, zawodowego. 7. Objawy u dziecka nie występują w przebiegu przetrwałych zaburzeń rozwojowych, schzofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia psychicznego. Rozpoznanie ADHD jest trudne ponieważ prawie całkowicie opiera się na obserwacji dziecka i doświadczeniu lekarza. Nie ma żadnego badania laboratoryjnego, które potwierdziłoby takie rozpoznanie. Największymi ekspertami w sprawie nadpobudliwości dziecka są rodzice. Jedna z prostych i popularnych metod oceny nadpobudliwości są skale i kwestionariusze diagnostyczne. W polskich warunkach lekarzem zajmującym się ADHD jest psychiatra dziecięcy. Pomoc udzielana dziecku z nadpobudliwością powinna być wielokierunkowa: psychiatra, pedagog, rodzice, szkoła. Dzieci z ADHD leczy się też farmaceutykami, gdy objawy są nasilone 9leki psychostymulujące, przeciwdepresyjne, neuroleptyki). Mówi się tez o specjalnej diecie, bogatej w witaminy (głównie z grupy B), mikroelementy (cynk, magnez). Optymalnym miejscem nauczania dziecka z ADHD jest mało liczna klasa (10-15 uczniów) o charakterze integracyjnym z dwójka nauczycieli. Do najczęściej proponowanych form terapii dla tej grupy dzieci należą:

Zajęcia terapeutyczne w oparciu o ruch rozwijający W. Sherborne- zajęcia oparte na baraszkowaniu polegają na ćwiczeniu grupy rodziców i dzieci z udziałem psychologa dzieci uczą się relaksacji, radzić sobie z własną mocą, współdziałać w grupie; zajęcia odbywają się cyklicznie co tydzień przez około trzy tygodnie. Grupowe zajęcia socjoterapeutyczne nastawione na modyfikowanie zachowań społecznie niepożądanych, wypracowane alternatywnych modeli zachowań, nabycie umiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami, polepszenie funkcjonowania w grupie Treningi psychologiczne nastawione na opanowanie różnych umiejętnościtrening uczenia się, treningi doskonalące komunikację, umiejętności interpersonalne, zajęcia doskonalące procesy poznawcze np. pamięć. Zajęcia w oparciu o metodę T. Denisona celem metody poprzez cykliczne ćwiczenia z terapeutą jest polepszenie ogólnego funkcjonowania dziecka także w uczeniu się. Program C. Sutton,,Jak sobie radzić z trudnymi zachowaniami u dzieci? przydatny dla dzieci młodszych. Psychologiczna terapia indywidualna. Terapia pedagogiczna dzieciom z ADHD często towarzyszą specyficzne trudności w uczeniu się (dysleksja). ADRESY, KTÓRE WARTO ZNAĆ: STOWARZYSZENIE POMOCY DZIECIOM Z NADPOBUDLIWOŚCIĄ PSYCHORUCHOWĄ I ICH RODZINOM POMOST UL. TATARCZANA 1 A / 21 GDYNIA TEL. 520 10 93 Joanna Chromik tel. 509073743

Główne zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym Przystępując do pracy z dzieckiem nadpobudliwym należy pamiętać o głównych założeniach: 1. Konsekwencja w postępowaniu, stawianie jasnych granic, co dziecku wolno, a czego nie może wykonać. 2. Należy wyznaczać niezbyt odległe cele działania i określić sposób ich realizacji. Chwiejna koncentracja i duże rozproszenie uwagi powoduje kierowanie swoich zainteresowań na coraz to inne bodźce. Stawianie odległych celów powoduje zapominanie, porzucanie rozpoczętego zadania i podejmowanie coraz to nowych zabaw. Dlatego im bliższy jest postawiony cel lub termin, tym większa pewność, że polecenie zostanie wykonane, a praca zakończona. 3. Systematyczne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do sfinalizowania każdego rozpoczętego zadania. 4. Stała kontrola i przypominanie o obowiązkach oraz pomoc w ich realizacji. Szczegółowe wskazania dla nauczycieli do postępowania z dzieckiem nadpobudliwym. 1. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym należy zachować spokój i rozsądek. Nie można pozwolić, aby niepokój i nadruchliwość dziecka udzielały się dorosłym. Jest to warunek niezbędny. 2. Należy zwracać uwagę na staranne wykonywanie prac oraz ich ukończenie, a także utrzymywanie zainteresowania na zadaniu poprzez częste jego zmiany. Zawsze wracamy do pracy rozpoczętej i niedokończonej. 3. Stopniowo wydłużać czas trwania zadania i nasilać stopień trudności. 4. Nadmierną ruchliwość dziecka na lekcji należy pozytywnie ukierunkować, na przykład poprosić o starcie tablicy, o rozdanie pomocy lub o wykonanie innej pożytecznej czynności, która umożliwia częściowe rozładowanie napięcia. 5. Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela. 6. w zabawach, w których bierze udział, powinny być jasno określone zasady oraz czas ich ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, bezładny ruch. 7. Oddziaływać na dziecko należy powoli, bez pośpiechu, głosem nieci stłumionym, jakby w zwolnionym tempie. Nie wolno krzyczeć!

8. Po zajęciach wychowania fizycznego czy zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności należy zastosować ćwiczenia wyciszające np. wg metody Dennisona lub inne wymagające spokoju, skupienia. Wskazania dla rodziców do postępowania z dzieckiem nadpobudliwym 1. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę akceptacji i spokoju. 2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu. 3. Osoba dorosła powinna kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym, nie wolno jej reagować wybuchowo i gwałtownie. 4. Zawsze należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dać dziecku do zrozumienia, że się je kocha, ale się jest konsekwentnym i wymagającym. 5. wy6magania stawia się w sposób jasny i klarowny, aby dziecko znało swoje obowiązki i wiedziało, jak ma się zachować w danej sytuacji. 6. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do możliwości dziecka. Każdy przejaw chaosu eliminuje się, a chwali się za dobre wykonanie zadania oraz docenia się trud włożony w pracę, choćby dziecko wykonało ją mniej dokładnie. 7. Ważne jest, aby dzienny rozkład zajęć dziecka był uporządkowany, miał jasną strukturę: odpowiednią i tę sama porę wstawania, oglądania telewizji, kolacji, snu. 8. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, wyeliminować programy o treści agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją. 9. Gdy dziecko odrabia lekcje, eliminuje się dodatkowe bodźce, które mogą rozpraszać, na przykład wyłącza się radio, chowa zabawki z biurka. 10. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuch. Spokojnie interweniować, aby umknąć wybuchu, poprzez odwrócenie uwagi lub spokojnie omówić problem, konflikt. 11. Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość. Dom jest najlepszym miejscem zabawy, ponieważ można dziecko obserwować i interweniować w każdej chwili. 12. Proponowane zabawy w chwilach wolnych, to: lepienie, malowanie, układnie z klocków. 13. W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu emocjonalnym, na przykład odesłać je do swojego pokoju, odraczać karę do przyjścia ojca. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po sytuacji konfliktowej. 14. Opiekunowie powinni codziennie poświęcić trochę czasu na rozmowę i wspólna zabawę.

15. Opiekunowie powinni też odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z nieumiejętności kontrolowania swojego zachowania. 16. Dla dziecka należy wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju, jako jego własny teren oraz miejsce do nauki, przed którym znajduje się czysta ściana, pozbawiona dodatkowych elementów dekoracji. propozycje dla nauczycieli Zestaw zabaw ruchowych dla dzieci nadpobudliwych 1. Indiańskie znaki dzieci stoją w kręgu, Każde wybiera dla siebie imię wzorowane na imionach indiańskich. Dzieci przedstawiają swoje imiona, a następnie wymyślają znak ( ruch ciała), który może zobrazować ich imię. W kolejnej rundzie przedstawiają swoje imię razem z ruchem je obrazującym, starając się zapamiętać imiona pozostałych dzieci. Zabawa polega na wywołaniu przez dzieci swoich imion wraz z pokazywaniem swojego znaku. 2. Baba Jaga Dzieci rozbiegają się po sali, jedno jest Baba Jaga. Dotknięcie Baby Jagi powoduje, że dziecko nieruchomieje i tylko przez dotyk innego dziecka można je odczarować. 3. Poruszam się jak...dzieci rozchodzą się po sali, a następnie otrzymują instrukcję, aby zaczęły się poruszać: stawiając najdłuższe kroki jak potrafią, chodząc na czworakach, chodząc na piętach, chodząc jak najdziwniejszymi krokami jak potrafią, chodząc niosąc obiad na tacy, itp. 4. Strażnicy i przemytnicy - Wybrana osoba jest strażnikiem, ma zawiązane oczy. Jej zadaniem jest nie dopuścić, aby przemytnicy przedostali się na druga stronę. Przemytnicy muszą tak się poruszać, żeby nie byli usłyszani.

5. Wspólne wstawanie Dzieci dobierają się parami, odwracają się do siebie plecami, kucają trzymając się pod ręce i na hasło razem wstają. Mogą to powtórzyć kilka razy zmieniając parę. 6. Rozciąganie rozluźnianie. Dzieci staja w dowolnym miejscu sali i starają się zgodnie z instrukcja rozciągać wszystkie części ciała: prostują się, rozciągają ręce do góry, na boki, nogi, palce kończyn i głowę, zaś tułów wyginają w różne strony. Następnie robią głęboki skłon, rozluźniając całe ciało, po czym kładą się na podłodze i ćwiczą napinanie i rozluźnianie mięsni. Ćwiczenie powtarzamy. 7. Zabawa w punkty Dzielimy dzieci na dwie grupy. Zabawa polega na zdobywaniu przez dwie drużyny punktów przez układanie siebie w przestrzeni tak, aby zdobyć zadana przez prowadzącego liczbę punktów, np. 47. Punkty zdobywa się dotykając różnymi częściami ciała do podłogi ( każda część ciał punktowana jest inaczej) z jednoczesnym pilnowaniem zasady, że wszyscy członkowie drużyny zdobywając punkty musza dotykać się nawzajem. Plecy 7 pkt., łokcie i kolana po 2 kpt., palce rąk i nóg 1 pkt., siedzenie 4 pkt. Wśród zabaw uaktywniających dzieci są ćwiczenia na koncentrację uwagi i ćwiczenia koordynujące postawę ciała, usprawniające. Zestaw zabaw ruchowych dla dzieci zahamowanych emocjonalnie I. Ćwiczenia wprowadzające wytworzenie atmosfery wzajemnego zaufania, bliskiego kontaktu oraz poczucia bezpieczeństwa. 1. Już czas zawiązać krąg Dzieci maszerują po obwodzie koła trzymając się za ręce. Zatrzymują się i siadają. Zabawa wywoływanie, np.: Wstaną wszyscy, którzy.

mają na imię.., dzisiaj na śniadanie pili herbatę, mają ciemne włosy, maja psa, mają niebieskie oczy, itp. II. Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała. 1. Dotykanie jedną częścią ciała do drugiej. ręka wita się z ręką, noga wita się z nogą, kolano z kolanem, łokieć z łokciem, kolano z uchem, stopa z kolanem, ręka z czołem, nos z kolanem. 2. Wyczuwanie twarzy. bez poruszania głową postaraj się zobaczyć, jak najwięcej z lewej strony i z prawej strony, wytrzeszcz oczy, zmruż oczy, wyszczerz zęby, uśmiechnij się od ucha do ucha

3. Chodzenie w pozycji wyprostowanej i przygarbionej. Jesteś królem, wyprostuj się, podnieś wysoko głowę, jesteś najważniejszy, najsilniejszy. Jesteś starym, zgarbionym staruszkiem, jesteś słaby, chodzisz powoli. 4. Wyczuwanie stóp. Chcesz przejść cichutko na paluszkach. Musisz przejść po błocie, nie chcesz ubrudzić butów idziesz na piętach. 5. Wyczuwanie stóp. Chodzenie na sztywnych nogach ( jak z żelaza). Chodzenie na nogach z gumy. 6. Wyczuwanie całego ciała. Luźne leżenie Jesteś wypompowanym i zgniecionym balonem. Nagle ktoś ciebie zaczyna nadmuchiwać; ktoś z ciebie spuszcza powietrze. 7. Wyczuwanie ciężaru ciała. Jesteś ciężką piłką lekarską, spróbuj podskakiwać jak ta piłka; jesteś lekką piłeczką podskocz jak ta piłka. 8. Wyczuwanie czasu. Poruszaj się, jak ludzie na przyspieszonym filmie. Poruszaj się, jak ludzie na zwolnionym filmie.

III. Ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu. 1. Nauczyciel prowadzi wężyk: na środku sali w kółko, w różnych częściach sali - w kółko, po całej sali. 2. Dzieci chodzą po całej sali - przy ścianie. 3. Dzieci zatrzymują się pod ścianami, na sygnał nauczyciela przychodzą do środka sali. IV. Ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą. A. Ćwiczenia w parach. 1. Ćwiczący siedzą do siebie tyłem, opierając się plecami: plecy witają plecy, stopy witają stopy, dłonie witają dłonie, ucho wita się z uchem,

nos wita się z nosem, łokieć wita się z łokciem, kolano wita się z kolanem. 2. Ćwiczący stoją tyłem do siebie, stykając się plecami. Partner aktywny kładzie się delikatnie na plecach partnera, a ten stara się częściowo przyjąć ten ciężar( zmiana ról). 3. Worek ciągnięcie za kostki ćwiczącego leżącego na brzuchu lub na plecach. 4. Worek - ciągnięcie za nadgarstki ćwiczącego leżącego na plecach. 5. Podskoki w parach jedno dziecko chce skakać, a drugie mu nie pozwala.` B. Ćwiczenia w trójkach. 1. Przenoszenie jednej osoby przez dwie pozostałe spod jednej ściany pod drugą. 2. Marsz z zamkniętymi oczami - jedno dziecko ma zamknięte oczy i jest prowadzone przez dwoje pozostałych dzieci. Przewodnicy trzymają niewidomych za łokcie. C. Ćwiczenia w grupie. 1. Tunel część dzieci tworzy tunel, stojąc w rozkroku. Pozostałe dzieci przechodzą pod tunelem.

2. Śmieszne kroki dzieci maszerują po obrębie koła. Jedno dziecko maszeruje w odwrotnym kierunku w środku koła, demonstrując śmieszny krok. Pozostałe dzieci naśladują dziecko w środku koła. V. Zakończenie ćwiczenia uspakajające. i 1. Dzieci siedzą w kole klęk. Ręce na ramionach sąsiadów. Kołyszą się w prawo i w lewo. 2. Siad klęczny. Dzieci w dalszym ciągu trzymają ręce na ramionach sąsiadów. Przechylają się do przodu i do tyłu. 3. Dzieci z siadu przechodzą do leżenia tyłem ( w kole). Na sygnał przewracają się raz na prawy, raz na lewy bok. 4. Leżenie tyłem. Na sygnał zginanie i prostowanie nóg, podnoszenie do góry wyprostowanych nóg na przemian raz prawa, raz lewa noga. VI. Podsumowanie zajęć. Nauczyciel: Czy podobały się wam zajęcia? Co podobało się wam najbardziej? Dlaczego? Co było trudne? Co czuliście, kiedy byliście niewidomymi?

opracowały: mgr M. Dettlaff, nauczyciel wczesnej edukacji mgr B. Gawenda - Kulczak pedagog szkolny, BIBLIOGRAFIA 1. H. Nartowska. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych. Warszawa 1972 2. Opolska O., Potemska E., Dziecko nadpobudliwe program korekcji zachowań 3. B.Patycka. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. Życie szkoły nr 7 2002r. 4. A. Samson. Moje dziecko mnie nie słucha. Wydawnictwo książkowe Twój Styl Warszawa 1999. 5. G. Sarfontein. Twoje nadpobudliwe dziecko. Pruszyński i S-ka. Warszawa 1999. 6. T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka. Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Wydawnictwo Biofilm, Lublin 1999 7. T. Wolańczyk, A. Kołakowski, A.Pisula,M. Skotnicka. Praca z dzieckiem nadpobudliwym w szkole. Materiały z warsztatów. Jurata 2002.