Robert Nowacki Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Zakład Rynku Usług

Innowacyjne usługi biznesowe w kreowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw handlowych i usługowych Innovative Business Services in Creating Competitiveness of Trade and Service Enterprises Robert Nowacki Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Zakład Rynku Usług Streszczenie Rozwój konkurencji rynkowej w ostatnich dwudziestu pięciu latach stawia przed przedsiębiorstwami działającymi na rynku polskim nowe wyzwania. Dotyczy to również sektora usług, w tym handlu, jako wiodącego w całej gospodarce pod względem udziału w strukturze podmiotów, zatrudnieniu oraz tworzeniu produktu krajowego brutto. Aby sprostać coraz silniejszej konkurencji przedsiębiorstwa handlowe i usługowe podejmują działania zmierzające do zwiększenia konkurencyjności. Wśród czynników ją kształtujących duże znaczenie odgrywa współpraca z dostawcami usług biznesowych. Ich przydatność uzależniona jest m.in. od innowacyjności świadczących je podmiotów. Celem artykułu jest identyfikacja znaczenia innowacyjnych usług biznesowych w kształtowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw handlowych i usługowych w Polsce. Podstawą jest analiza wyników badań prowadzonych w 2014 roku, przedstawiających dane dotyczące skali i zakresu korzystania przez te podmioty z usług biznesowych, oceny ich innowacyjności i wpływu na konkurencyjność. Abstract The development of market competition over the last 25 years poses new challenges to enterprises operating in the Polish market. This also concerns the service sector, inclusive of trade, as the leader in the whole economy in terms of the share in the entities structure, employment or in creating gross national product. To cope with the ever intensifying competition trade and service enterprises undertake the measures aimed at competitiveness increase. Among the factors shaping it, of a great importance is cooperation with providers of business services. Usefulness thereof depends, inter alia, innovativeness of the entities providing them. An aim of the study is to identify the importance of innovative business services in the process of shaping competitiveness of trade and service enterprises in Poland. The grounds are an analysis of findings of the surveys carried out in 2014, presenting the data on the scale and scope of the use by those entities of business services, assessment of their innovativeness and impact on their competitiveness. Słowa kluczowe: usługi biznesowe, innowacyjność usług biznesowych, przedsiębiorstwo handlowe i usługowe, konkurencyjność przedsiębiorstw Key words: business services, business service innovativeness, trade and service enterprises, competitiveness of enterprises Wstęp Ze względu na udział w tworzeniu produktu krajowego brutto, udział w liczbie zarejestrowanych podmiotów i liczbie zatrudnionych usługom przyznaje się kluczową rolę w stymulowaniu rozwoju gospodarczego. Powszechnie mówi się o serwicyzacji gospodarek, czy też rozwoju gospodarek opartych na usługach. W Polsce przedsiębiorstwa usługowe stanowią ponad 77% wszystkich zarejestrowanych podmiotów, odpowiadają za ponad 63% wytworzonej wartości dodanej brutto, zatrudniają ponad 57% pracujących (Nowacki, 2014). Sektor usługowy, w tym handel, charakteryzuje się przy tym dużą dynamiką i elastycznością, a także intensywną konkurencją. Wymóg ciągłej rywalizacji wymusza poszukiwanie nowych i do- 458

skonalenie już stosowanych sposobów kształtowania konkurencyjności. Jednym z nich jest korzystanie z innowacyjnych usług biznesowych. Usługi biznesowe związane są z obsługą różnego rodzaju działalności gospodarczej i przedsiębiorczości, wobec której są komplementarne (Masłowski, 2004). Obejmują wszystkie usługi świadczone przez wyspecjalizowane firmy na rzecz innych zakładów w celu zwiększenia ich efektywności, wydajności i konkurencyjności. Sensu largo należy je rozumieć jako usługi wykonywane dla usługobiorców w celu ich wykorzystania w dalszym procesie produkcji. Sensu stricto ich precyzyjne zdefiniowanie sprowadza się do enumeracji rodzajów działalności usługowej wspomagających realizację różnych funkcji przedsiębiorstw (Nowacki, 2009). W niniejszym artykule uwaga zostanie skupiona na tych usługach, które mogą przyczyniać się do wzrostu konkurencyjności podmiotów z nich korzystających. Innowacyjność usług biznesowych a konkurencyjność przedsiębiorstw Pojęcie innowacyjności usług biznesowych jest trudne do zdefiniowania. Wynika to ze złożoności samego pojęcia innowacji. Prekursor ekonomicznego ujęcia innowacji Schumpeter utożsamiał je z wprowadzaniem do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonaleniem dotychczas istniejących, wprowadzeniem nowej lub udoskonalonej metody produkcji, otwarciem nowego rynku, zastosowaniem nowego sposobu sprzedaży lub zakupów lub zastosowaniem nowych surowców lub półfabrykatów, czy też wprowadzeniem nowej organizacji produkcji (Schumpeter, 1960). Innowację należy rozumieć więc jako przełożenie inwencji na rzeczywistość (Bogdanienko, Haffer, Popławski, 2004), jako proces przekształcenia twórczego pomysłu w pożyteczny wyrób, usługę lub sposób działania (DeCenzo, Robbins, 2002). Według Burnetta (1953) innowacją jest każda idea lub rzecz, która jest nowa, ponieważ jest jakościowo odmienna od istniejących, znanych form. Z kolei Drucker (1992) opisuje innowacje jako przenikające wszystkie sfery działalności firmy zmiany wzoru produktu, metody marketingu, oferowanej ceny, usługi dla klienta, czy zmiany w organizacji i metodach zarządzania. Z kolei Damanpour (1991) zdefiniował innowację jako produkt, usługę, proces, program lub urządzenie, które jest nowe dla organizacji adoptującej, czy wdrażającej go. Innowacja jest postrzegana jako strategiczny instrument służący budowaniu i zwiększaniu zdolności konkurencyjnych przedsiębiorstw. W tym kontekście można ją rozpatrywać z punktu widzenia usług biznesowych. Innowacja odnosi się do nowości w zakresie pomysłów, podejść, metod, procesów, struktur, zachowań, postaw i kultur, jak również technologii i zdolności. Odnosi się także do wiedzy, która jest używana do 459

wytwarzania nowych produktów i usług, do rządzenia i administrowania społecznościami oraz zarządzania organizacjami różnego typu (Farazmand, 2004). Z kolei innowacyjność rozumiana jest jako skłonność i zdolność tworzenia nowych i doskonalenia istniejących produktów, nowych technologii i organizacji oraz systemów zarządzania i motywacji. Jest efektem połączenia lub syntezy wiedzy w oryginalne, istotne, wartościowe nowe produkty, procesy czy usługi (Nowacki, Staniewski, 2012). Związek innowacyjności usług biznesowych z konkurencyjnością wykorzystujących je przedsiębiorstw ma swe źródło w identyfikacji zjawisk i tendencji charakteryzujących współczesną konkurencję. Motywuje ona organizacje do doskonalenia procesów zarządczych i szukania takich rozwiązań w procesie zarządzania, które dadzą przedsiębiorstwu przewagę nad innymi rozwiązań lepszych, bardziej nowoczesnych. Rozwiązania te mogą być kreowane przez wyspecjalizowane podmioty świadczące usługi biznesowe. Konieczność konkurowania wymaga od przedsiębiorstw posiadania cech umożliwiających osiągnięcie sukcesu we współzawodnictwie, określanych jako konkurencyjność. Treść pojęcia konkurencyjność postrzegana jest przez pryzmat jednego lub kombinacji kilku z poniższych czynników: osiąganych korzyści (efektów), oferowania klientom wyróżniających się produktów, wygrywania rywalizacji z konkurentami lub skutecznej realizacji celów przedsiębiorstwa. Konkurencyjność oznacza więc zdolność do innowacyjności i elastyczności, przejawiającą się w uzyskaniu przewagi konkurencyjnej, umożliwiającej wygrywanie i uzyskiwanie korzyści na rynku, o rosnącym natężeniu konkurencji, co pozwala przetrwać i działać w konkurencyjnym otoczeniu (Nowacki, 2010; Moroz, 2003). Konkurencyjność jest obok adaptacyjności i antycypacyjności jedną z najważniejszych cech charakteryzujących przedsiębiorstwo, wynikających z istnienia określonych relacji pomiędzy nim a otoczeniem, w którym funkcjonuje (Adamkiewicz-Drwiłło, 2005). Metodyka badań Przedmiotem badań opisanych w artykule jest problematyka wpływu innowacji w usługach biznesowych na konkurencyjność wykorzystujących je przedsiębiorstw usługowych i handlowych. Badania przeprowadzono pod koniec 2014 roku w ramach projektu badawczego NCN Nr 2013/09/B/HS4/02733, pt. Innowacyjność usług biznesowych w podnoszeniu konkurencyjności przedsiębiorstw ujęcie modelowe. Badaniami objęto ogólnopolską próbę 505 przedsiębiorstw zatrudniających 10 i więcej osób, działających na rynku polskim i korzystających z usług biznesowych. Próbę dobrano metodą warstwowo-kwotową, z uwzględnieniem trzech kryteriów warstwowania: lokalizacja głównej siedziby firmy (woje- 460

wództwo), rodzaj prowadzonej działalności (produkcja, handel, usługi) oraz wielkość przedsiębiorstwa mierzoną liczba zatrudnionych (podmioty małe, średnie i duże). W próbie najliczniej reprezentowane były przedsiębiorstwa średnie (39,4%), mniejsze liczebności charakteryzowały podmioty małe (31,3%) oraz duże (29,3%). Z punktu widzenia podstawowego obszaru działalności dominowały przedsiębiorstwa produkcyjne, których udział wynosił 39,8%. 31,1% badanych podmiotów reprezentowało usługi, a 29,1% stanowiły przedsiębiorstwa handlowe. Łącznie w badaniu uczestniczyły 304 przedsiębiorstwa usługowe lub handlowe, które stały się podstawą analiz w niniejszym artykule. Pomiary przeprowadzano metodą wywiadów bezpośrednich z przedstawicielami kierownictwa wyższego szczebla, z wykorzystaniem kwestionariusza zawierającego pytania odnoszące się do korzystania z usług biznesowych, ich innowacyjności i wpływu na konkurencyjność przedsiębiorstwa. W analizie uwzględnionych zostało dziesięć kategorii usług biznesowych: telekomunikacyjne, związane z oprogramowaniem, w zakresie informacji, prawnicze, rachunkowo-księgowe i doradztwa podatkowego, doradcze związane z zarządzaniem i konsultingiem, w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych, reklamowe, badania rynku i opinii publicznej oraz związane z zatrudnieniem. Skala i zakres korzystania z usług biznesowych Zdecydowanie najpowszechniej wykorzystywanymi usługami biznesowymi (na zasadzie korzystania z zewnętrznych podmiotów je świadczących) przez przedsiębiorstwa usługowe i handlowe są usługi telekomunikacyjne korzysta z nich każdy z badanych podmiotów. Pozostałe usługi biznesowe wykorzystywane są rzadziej. Najczęściej dotyczy to usług rachunkowo-księgowych i doradztwa podatkowego, związanych z oprogramowaniem oraz prawniczych (po ponad 60%) (tab. 1). Najrzadziej badane podmioty korzystają z usług badawczych, zarówno w kontekście badań naukowych i prac rozwojowych, jak i badań rynku i opinii publicznej (po około 16-17%). Niewielkie są wahania skali korzystania z usług biznesowych pomiędzy przedsiębiorstwami usługowymi i handlowymi. Poza wspomnianymi usługami telekomunikacyjnymi z pozostałych dziewięciu kategorii w przypadku sześciu notuje się większe zainteresowanie podmiotów handlowych, w trzech usługowych. Wyraźne kilkunastoprocentowe różnice na korzyść firm handlowych występują jedynie w przypadku usług związanych z oprogramowaniem oraz reklamą. 461

Tabela 1. Zakres korzystania z usług biznesowych przez badane przedsiębiorstwa usługowe i handlowe (w %) Przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa usługowe handlowe Usługi telekomunikacyjne 100,0 100,0 Usługi związane z oprogramowaniem 54,1 70,1 Usługi w zakresie informacji 46,5 47,6 Usługi prawnicze 65,0 61,2 Usługi rachunkowo-księgowe / doradztwa podatkowego 77,1 80,3 Doradztwo związane z zarządzaniem / konsulting 28,0 29,3 Usługi w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych 17,2 16,3 Usługi reklamowe 49,7 61,2 Usługi badania rynku i opinii publicznej 17,8 16,3 Usługi związane z zatrudnieniem 35,0 38,1 Ocena innowacyjności usług biznesowych Innowacyjność usług biznesowych oceniana jest pozytywnie. Opinię taką deklaruje ponad 60% podmiotów handlowych i prawie 55% usługowych. Nieznacznie częściej krytyczną ocenę (o 4,5 p.p.) wskazują przedsiębiorstwa usługowe (tab. 2). Tabela 2. Ogólna ocena innowacyjności usług biznesowych wykorzystywanych przez badane przedsiębiorstwa usługowe i handlowe (w %) Przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa usługowe handlowe Nie mam zdania, trudno powiedzieć 22,9 21,1 W ogóle nieinnowacyjne 2,5 - Raczej mało innowacyjne 20,4 18,4 Raczej innowacyjne 45,9 52,4 Bardzo innowacyjne 8,3 8,2 Ocena innowacyjności wykorzystywanych usług biznesowych jest wyraźnie skorelowana z ich wykorzystaniem im częściej przedsiębiorstwa korzystają z danych usług, tym większą mają skłonność do określania ich jako innowacyjne. Za najbardziej innowacyjne uznawane są usługi telekomunikacyjne (ich innowacyjność pozytywnie ocenia prawie 80% firm handlowych i prawie 70% usługowych), a w dalszej kolejności związane z oprogramowaniem oraz rachunkowo-księgowe i doradztwa podatkowego (odsetki wskazań odpowiednio na poziomie ponad 60% w przypadku firm handlowych oraz ponad 40% w przypadku firm usługowych) (tab. 3). Najmniej innowacyjne są usługi badawcze (tylko po około 11-12% wskazań), a także związane z zarządzaniem i konsultingiem oraz zatrudnieniem (po nieco ponad 20% wskazań). 462

Tabela 3. Ocena innowacyjności poszczególnych usług biznesowych wykorzystywanych przez badane przedsiębiorstwa usługowe i handlowe (w %)* Przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa usługowe handlowe Usługi telekomunikacyjne 68,8 78,2 Usługi związane z oprogramowaniem 42,7 59,9 Usługi w zakresie informacji 36,3 38,1 Usługi prawnicze 38,2 37,4 Usługi rachunkowo-księgowe / doradztwa podatkowego 46,5 51,7 Doradztwo związane z zarządzaniem / konsulting 20,4 22,4 Usługi w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych 12,1 13,6 Usługi reklamowe 36,9 46,2 Usługi badania rynku i opinii publicznej 10,8 11,6 Usługi związane z zatrudnieniem 22,9 25,8 * Wskaźnik ilustrujący sumę odpowiedzi Raczej innowacyjne oraz Bardzo innowacyjne. Częściej pozytywne opinie o innowacyjności usług biznesowych wyrażają przedsiębiorstwa handlowe niż usługowe. W największym stopniu dotyczy to usług informatycznych (różnica aż 17,7 p.p.). Wyjątkiem są jedynie usługi prawnicze, w przypadku których częściej na innowacyjny charakter wskazują podmioty usługowe (różnica 0,8 p.p.). Wpływ korzystania z innowacyjnych usług biznesowych na konkurencyjność przedsiębiorstw Współpraca z podmiotami świadczącymi usługi biznesowe przynosić może przedsiębiorstwom wiele korzyści. Pozytywne efekty dostrzega ponad 38% badanych podmiotów. Wśród tych korzyści istotną rolę odgrywa podnoszenie konkurencyjności. Występowanie tego efektu spontanicznie podkreśla 40,6% przedsiębiorstw handlowych i nieco mniej bo 35,9% usługowych. Na poziomie ogólnego stwierdzenia dotyczącego skali wpływu innowacyjności wykorzystywanych usług biznesowych na podwyższanie konkurencyjności ponad 70% badanych podmiotów deklaruje zauważanie tego wpływu, w tym około 12% określa ten wpływ jako zdecydowany (tab. 4). Tabela 4. Ogólna ocena wpływu innowacyjności wykorzystywanych usług biznesowych na podwyższanie konkurencyjności badanych przedsiębiorstw usługowych i handlowych (w %) Przedsiębiorstwa usługowe Zdecydowanie nie wpływa 7,0 2,7 Raczej nie wpływa 21,0 25,2 Raczej wpływa 60,5 59,2 Zdecydowanie wpływa 11,5 12,9 Przedsiębiorstwa handlowe 463

Oceniając opinie przedstawicieli badanych przedsiębiorstw na temat siły tego wpływu w rozbiciu na poszczególne kategorie usług biznesowych podkreślić należy, że we wszystkich raczej duży lub zdecydowanie duży wpływ deklaruje ponad połowa respondentów (tab. 5). Uwidacznia się również dość duże spłaszczenie ocen rozstęp wynosi p.p. (od 75,8% w przypadku usług reklamowych do 47,0% w przypadku usług w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych). Nieco częściej też (w przypadku każdej kategorii usług biznesowych) opinie takie charakteryzują przedsiębiorstwa usługowe niż handlowe. Przedstawiciele firm usługowych w największym stopniu doceniają siłę wpływu na konkurencyjność usług reklamowych (75,8% ocen pozytywnych), informacyjnych (73,9%) oraz informatycznych (72,6%). Najrzadziej poniżej 60% takich ocen wskazują natomiast na usługi związane z badaniami rynku i opinii publicznej, badaniami naukowymi i pracami rozwojowymi oraz zatrudnieniem. W przypadku handlowców opinie są zbliżone, jedyną różnicą jest nieco lepsza ocena usług związanych z zatrudnieniem i wyraźnie niższa usług rachunkowo-księgowych i doradztwa podatkowego. W przypadku tych ostatnich występuje największa rozbieżność ocen różnica wynosi 9,9 p.p. na korzyść opinii sektora usług. Tabela 5. Ocena wpływu innowacyjności poszczególnych usług biznesowych na podwyższanie konkurencyjności wykorzystujących je przedsiębiorstw usługowych i handlowych (w %)* Przedsiębiorstwa usługowe Usługi telekomunikacyjne 64,3 58,5 Usługi związane z oprogramowaniem 72,6 65,3 Usługi w zakresie informacji 73,9 61,9 Usługi prawnicze 64,9 61,4 Usługi rachunkowo-księgowe / doradztwa podatkowego 64,3 54,4 Doradztwo związane z zarządzaniem / konsulting 60,6 55,1 Usługi w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych 58,6 47,0 Usługi reklamowe 75,8 74,2 Usługi badania rynku i opinii publicznej 54,2 50,4 Usługi związane z zatrudnieniem 59,9 55,8 * Wskaźnik ilustrujący sumę odpowiedzi Raczej duży wpływ oraz Bardzo duży wpływ. Przedsiębiorstwa handlowe Na tle powyższych wyników dokonać można analizy zależności pomiędzy ocenami innowacyjności usług biznesowych w Polsce i ich wpływu na konkurencyjność wykorzystujących je przedsiębiorstw a sektorem działalności jaki reprezentują badani respondenci. Na podstawie analizy średnich wartości ocen (w przypadku pierwszej oceny wartości średnie wynoszą dla sektora usług 2,14 i dla sektora handlu 2,27, natomiast w odniesieniu do drugiej oceny 2,76 dla sektora usług i 2,82 dla sektora handlu) postawić można hipotezy, że nie ma różnic pomiędzy średnimi ocenami w przypadku przedstawicieli przedsiębiorstw handlowych 464

i usługowych. Hipotezy alternatywne mówią o istnieniu różnicy pomiędzy tymi średnimi. Wyliczone wartości testu t równości średnich dla prób niezależnych (odpowiednio 0,841 oraz 0,718) nie dają podstaw do odrzucenia hipotez zerowych (tab. 6). Nie istnieją zatem statystycznie różnice w ocenach dokonywanych przez przedstawicieli przedsiębiorstw usługowych i handlowych. Tabela 6. Statystyki testu t dla prób niezależnych w odniesieniu do oceny poziomu innowacyjności usług biznesowych w Polsce oraz oceny wpływu innowacyjności usług biznesowych na konkurencyjność wykorzystujących je przedsiębiorstw w opinii przedstawicieli sektora usług i handlu Ocena poziomu innowacyjności usług biznesowych w Polsce Założono równość wariancji Nie założono równości wariancji Ocena wpływu innowacyjności usług biznesowych na konkurencyjność wykorzystujących je przedsiębiorstw Założono równość wariancji Nie założono równości wariancji Test Levene`a jednorodności wariancji F 0,282 1,079 Istotność 0,596 0,300 Test t równości średnich T 0,841 0,842 0,718 0,720 Df 302 301,530 302 301,822 Istotność dwustronna 0,401 0,400 0,473 0,472 Różnica średnich 0,125 0,125 0,059 0,059 Błąd standardowy różnicy 0,149 0,149 0,082 0,082 95% przedział ufności dla Dolna granica -0,168-0,167-0,102-0,102 różnicy średnich Górna granica 0,418 0,418 0,220 0,219 Podsumowanie Przedstawione rozważania pokazują istotną rolę innowacji w usługach biznesowych. Korzystające z nich przedsiębiorstwa widzą w nowoczesnych usługach biznesowych narzędzie podwyższania konkurencyjności. Podkreślenia wymaga wysoki poziom świadomości kadry menedżerskiej w tym zakresie. W ślad za tym idzie skłonność do podejmowania współpracy z podmiotami świadczącymi innowacyjne usługi biznesowe. Usługi biznesowe charakteryzują się przy tym wysokim poziomem innowacyjności. Silna konkurencja skłania oferujące je podmioty do aktywnego wprowadzania nowatorskich rozwiązań we wszystkich możliwych płaszczyznach: pojawiają się nowe bądź udoskonalone usługi, modyfikowane są procesy ich świadczenia, wprowadza się zmiany w organizacji, a także rozwija koncepcje wsparcia marketingowego. Źródłem tego są zarówno kreatywność samych organizacji biznesowych, jak i rozwój nowoczesnych technologii, w tym ICT. Z punktu widzenia podmiotów korzystających z tych usług daje to podstawę do prognozowania korzystnych perspektyw dalszego ich rozwoju. Barierą stać się mogą zasoby fi- 465

nansowe. Z jednej strony dotyczyć to może firm biznesowych stając się hamulcem wdrażania innowacyjnych rozwiązań, z drugiej natomiast może ograniczyć popyt generowany przez ich klientów ze względu na wysokie koszty korzystania z takich usług. Literatura Adamkiewicz-Drwiłło, H. (2005). Konkurencyjność przedsiębiorstwa w świetle Strategii Lizbońskiej. W: J. Bieliński (red.), Konkurencyjność przedsiębiorstw w świetle Strategii Lizbońskiej (27-46). Warszawa: CeDeWu.pl. Bogdanienko, J., Haffer, M., Popławski, W. (2004). Innowacyjność przedsiębiorstw. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu M. Kopernika. Burnett, H.G. (1953). Innovation: The Basis of Cultural Change. New York: McGraw-Hill. Damanpour, F. (1991). Organizational innovation: a meta-analysis of effects of determinations and moderators. Academy of Management Journal, 34 (3), 555 590. DeCenzo, D.A., Robbins, S.P. (2002). Podstawy zarządzania. Warszawa: PWE. Drucker, P.F. (1992). Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady. Warszawa: PWE. Farazmand, A. (2004). Innovation In Strategic Human Resource Management: Building Capacity In the Age of Globalization. Public Organization Review, 4 (1), 3-24. Masłowski, A. (2004). Usługi biznesowe w gospodarce krajów Unii Europejskiej. Handel Wewnętrzny, 50 (2), 51-55. Moroz, M. (2003). Konkurencyjność przedsiębiorstwa pojęcie i pomiar. Gospodarka Narodowa, 14 (9), 40-57. Nowacki, R., Staniewski M.W. (2012). Innovation in the Management of SMEs in the Service Sector In Poland. Amfiteatru Economic, 14 (6), 755-773. Nowacki, R. (2009). Rozwój usług marketingowych w Polsce a ich jakość. Handel Wewnętrzny, 55 (2), 18-28. Nowacki, R. (2010). Zarządzanie konkurencyjność innowacyjność. W: R. Nowacki (red.), Innowacyjność w zarządzaniu a konkurencyjność przedsiębiorstwa (15-46). Warszawa: Difin. Nowacki, R. (2014). Znaczenie sektora usług w polskiej gospodarce w latach 2009-2012. W: L. Kuczewska (red.), Sektor usług a wykorzystanie zasobów pracy w Polsce w okresie spowolnienia gospodarczego (11-34).Warszawa: IBRKK. Schumpeter, J. (1960). Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa: PWN. 466