STUDIA POLITYCZNE Nr 3 INSTYTUCJE 1 ZACHOWANIA POLITYCZNE IKARL R. POPPER I OPINIA PUBLICZNA W SWIETLE ZASAD LmERALIZMU* Mysli te zostaiy przedstawione uczestnikom mi zynarodowej konferencji zwo Iennikow liberalizmu. Mialy one sluzye jedynie jako podstawa do dyskusji. Poniewai: moglem slldzie, ze moi sluchacze majllliberalne pogllldy, zalezalo mi na tym, aby rozpowszechnione opinie, ktore te pogll!dy utwierdzaiy, raczej krytycznie zakwestionowae, niz je bezkrytycznie umacniae. Chcialbym podkreslie, ze gdy mowi~ 0 liberalizmie, mam na mysli nie partie polityczne, lecz zasady. 1. MIT OPINII PUBLICZNEJ Musimy wystrzegae si~ pewnych mitow odnoszllcych si~ do "opinii pubiicznej", ktore zbyt cz~sto Sll bezkrytycznie przyjmowane. Oto pierwszy klasyczny mit - vox populi, vox dei - ktory przypisuje glosowi Iudu rodzaj ostatecznego autorytetu i mlldrosci. Jego nowoczesnym odpowiednikiem jest wiara w opierajllcll si~ na zdrowym rozslldku nieomylnose tej mitycznej konstrukcji, tego "czlowieka z ulicy" - wyborcy, "prostego czlowieka" i jego glosu. W obu przypadkach charakterystyczne jest unikanie liczby mnogiej. Ale Iud, na szcz~sci e, rzadko przemawia jed n y m glosem; a romi "pro sci ludzie" na romych ulicach s ~ tak sarno romi, jak rozni Sll liberalowie zgromadzeni w jednej sali konferencyjnej. I nawet wowczas, gdy powinni oni mice te same pogllldy, to zdarza si~ tak, ze to, co uchwalajll jednoglosnie, nie zawsze jest mlldre. Mog~ mice racj~ lub tez mog~ jej nie mice. "Ten glos" w najbardziej wlltpliwych sprawach moze wypowiedziee si~ z najwi~kszll pewnoscill siebie (przyklad: przyj~cie prawie jednoglosnie i bez sprzeciwu zlldania "bezwarunkowej kapitulacji"). I moze w sprawach, co do ktorych w rzeczywistosci nie rna zadnych wlltpliwosci, wypowiadae si~ z wahaniem i niepewnie (przyklad: kwestia, czy mozna pogodzie si~ z politycznym szantai:em i politycznym masowym mordem). "Glos ten" moze bye inspirowany slusznymi intencjami i bye jednoczesnie nieml!drym (przyklad: publiczny protest, ktory doprowadzil do upadku Planu Hoare-Lavala). Ale moze tez reprezentowae mniej sluszne przekonania, zachowujllc wszak przy tym ostroznose, gdy nie mozna bye mlldrym (przyklady: aprobata misji Runcimana i aprobata Ukladu Monachijskiego z 1938 r.). JednakZe sl!dz~, ze w micie fox populi tkwi ziarenko prawdy. Moma by to Tekst z ~zyka niemieckiego przeuumaczyl Antoni Malinowski. Uwagi na temat genezy szkicu Poppera zostaly umieszczone na koticu artykulu (przyp. red.).
8 KARL R. POPPER wyrazie w ten sposob: aczkolwiek najwainiejsze akty sll im cz~sto dost~pne jedynie w ograniczonej skali, to przeciez prosci ludzie sll c~sto mlldrzejsi od rzlldow, a jezeli nawet nie mlldrzejsi, to przeciez ~sto kierujll si~ lepszymi i bardziej wielkodusznymi intencjami (przyklady: gotowose ludu czechoslowackiego do walki w przeddzien Monachium; protest przeciwko Planowi Hoare-Lavala). Jednll z form tego mitu - a bye moze jego filozoficznym podlozem - ktora wydaje mi si~ bye szczegolnie interesujllca i znaczllca, jest zaloi:enie, i:e p raw d a j est 0 c z y w i s t a. Mam tu na mysli teori~ zakladajllcll, i:e podczas gdy hllld zawsze wymaga wyjasnienia (na przyklad moze bye wytlumaczony brakiem dobrych ch~ci czy tez jednostronnoscilliub uprzedzeniami), to prawda zawsze wychodzi na jaw sam a, dopoki nie jest tlumiona. W ten sposob powstaje naiwno-optymistyczna wiara w to, ze wolnose przez wyeliminowanie wszelkich form ucisku i innych przeszkod musi prowadzie do nieograniczonego panowania prawdy (i prawa). Moj opis tego wamego mitu jest naturalnie swiadomym uproszczeniem; moi:e on bye rowniez sformwowany w sposob nast~pujllcy: "Gdy nam (lub ludowi) wskaie si~ tylko prawd~, to nie mozemy jej nie docenie". Proponuj~ nazwae to teorill racjonalistycznego optymizmu. Teoria ta inspirowala nie tylko liberalizm, lecz true socjalizm: jest to w istocie teoria charakterystyczna nie tylko dla ruchu oswieceniowego, lecz rowniez dla wi~kszosci jego nast~pcow i bezposrednich poprzednikow. Jest ona, tak samo jak mit vox populi, mitem autorytetu jednomyslnosci, ktorej nauczylismy si~ nie ufae. Pewien rodzaj reakcji przeciwko temu racjonalistycznemu i optymistycznemu mitowi znajdujemy w formie, w jakiej wylonily si~ w romantyzmie teorie vox populi: mam tu na mysli doktryn~ autorytetu i jednosci woli ludu (volonte generale); blldi ducha ludu; blldi ducha narodu; blldi ducha wspolnoty; blldi tez zew krwi. Chyba nie musz~ powtarzae tu argumentow przytoczonych przez Kanta i wielu innych - w tym przeze mnie - przeciwko tej doktrynie irracjonalnego pojmowania prawdy; przeciwko doktrynie ktora osillgn~la punkt kulminacyjny w Heglowskiej teorii Chytrosci Rozumu (List der Vernunft); rozumowi wykorzystujllcemu nasze nami~tnosci jako narz zie sluzllce do instynktownego i intuicyjnego pojmowania prawdy. Teoria ta probuje dowiese, ze to niemozliwe, aby Iud nie mogl nie miee racji, zwlaszcza, gdy nie wsluchuje si~ w glos rozumu, lecz slucha jedynie glosu nami~tnosci. Wamll, a tam jeszcze dzisiaj bardzo WPlywowll wersjll naszych mitow jest mit po s t ~ pow 0 sci 0 pin i i pub I i c z n e j. Mozna okreslie go jako form~, w ktorej dziewi~tnastowieczny liberalizm reprezentowal mit opinii publicznej. Za ilustracj~ niech sluzy fragment z politycznej powiesci Antony'ego Trollope'a Phineas Finn, na ktory zwrocil mi uwag~ profesor E. H. Gombrich. Trollope opisuje los wniosku o reform~ prawa dzierzawy zlozonego w parlamencie Irlandii. Wniosek zostaje poddany pod glosowanie i przyj~ty; ministerstwo pokonano wi~kszoscill 23 glosow. "I coz - mowi Mr. Monk, parlamentarzysta - smutna prawda jest taka, ze mimo wszystko nie zblizylismy si~ ani 0 krok do reformy prawa dzierzawy. Alez zblizylismy si~ przeciez do niej. Zapewne w jednym znaczeniu. Taka debata i taka wi~kszose skionilliudzi do myslenia. Alez nie - «myslenie» jest pretensjonalnym slowem. Ludzie z reguly nie mysill. Ale to, co si~ tutaj zdarzylo, b zie im uzmyslawiae, ze w koncu musi bye cos w tej sprawie. Wielu ludzi, ktorzy przedtem w idei prawnego uregulowania tego roszczenia, nie dostrzegalo nic innego, jak nierealistyczne marzenie, bye moze skloni si~ teraz do pogllldu, ze taka regulacja jest jedynie niebezpieczna lub nawet moi:e
OPINIA PUBLICZNA W SWIETLE ZASAD LIBERAUZMU 9 jedynie trudna. W ten sposob stopniowo dojdzie do tego, Ze zaliczy si~ t~ reform~ do rzeczy mozliwych, a nawet do rzeczy prawdopodobnych - ai: w kollcu zostanie ona wlllczona na list~ tych niewielu przedsi~wzi~, ktore b 1l uwaiane za absolutnie konieczne dla naszego kraju. To wlasnie jest rodzaj i sposob, w jaki formuje si~ opinia publiczna. Nie bylo zadnll stratll czasu uczynienie pierwszego kroku na drodze jej urzeczywistnienia - mowi Phineas. Pierwszy wielki krok uczyniono dawno temu... - odrzekl Mr. Monk - Ale jest przeciez tilie cos wielkiego w uczynieniu dalszego kroku, ktory posunie nas do przodu". Rozwa.i:ania - poczynione tutaj przez radykalno-liberalnego czlowieka parlamentu, Mr. Monka - moma, bye moze, nazwae teo rill a wan gar dow e j r 0 Ii 0 pin i i pub I i c z n e j. Wedlug tej teorii istnieje pewna liczba przywodcow opinii publicznej, ktorzy przez listy do "Times a" lub przez wystllpienia i wnioski skladane w pariarnencie przyczyniajll si~ do tego, Ze pewne idee najpierw odrzucone, nast~pnie dyskutowane, zostajll w kod.cu zaakceptowane. Opinia publiczna jest tutaj pojmowana jako rodzaj publicznego zaj~cia stanowiska wobec mysli i zabiegow tych arystokratow ducha, ktorzy Sll tworcarni nowych idei, nowych poj~, nowych argumentow. Wyobra:ia si~ jll jako powolnll, nieco biernll i z natury konserwatywnll; ale koniec kod.cow jest ona zdolna rozpoznae intuicyjnie prawd~, tkwillcll w propozycjach reform; a przez to opinia publiczna staje si~ decydujllcym, autorytatywnym s~dzill w debatach tak zwanych elit. (Jestem przeciwnikiem wszelkich elit i mitu elity). Jest to bez wlltpienia znowu forma naszego mitu, chociai: na pierwszy rzut oka moze to wygllldae tak, jakby nie byl to zaden mit, lecz obraz angielskiej rzeczywistosci. Trzeba tu dodae, ze w Anglii propozycje reform mogly bye cz~to przeforsowane w ten sposob. Ale czy tylko uzasadnione ZIldania kod.czil si~ sukcesem? Sklonny jestem uwierzye w to, Ze w Anglii prawda jakiegos twierdzenia blldz tez mlldrose jakiejs propozycji majll mniejszll szans~ na pozyskanie poparcia opinii publicznej dla okreslonej polityki niz poczucie tego, ze niesprawiedliwosc, ktora moze i powinna bye naprawiona, zostala popelniona i bye moze jeszcze dalej b~zie popciniana. Jest to ta charakterystyczna m 0 r a I n a w r a z I i w 0 s e opinii publicznej w Anglii i sposob, w jaki moze bye ona pobudzona, a takze sposob, w jaki opinia publiczna intuicyjnie wyczuwa niesprawiedliwose - zostaly opisane przez Trollope'a, ale nieintuicyjne pojmowanie stanu rzeczy, prawdy. Jak dalece opis Trollope'a da si~ zastosowae do innych krajow? 0 tej sprawie moma by podyskutowae. 2. ZASADY LIBERALIZMU: ZBI6R TEZI 1. Panstwo jest zlem koniecznym. Jego uprawnienia nie powinny bye mnozone ponad koniecznll miar~. Zasad~ t~ mom a by nazwae "brzytwil liberalnll" (przez analogi~ do brzytwy Ockharna, tzn. slynnej zasady gloszllcej, Ze byty metaflzyczne nie powinny bye mnozone ponad koniecznll miar~). Aby pokazae koniecznose tego zla - panstwa - nie powoluj~ si~ na pogllld Hobbesa: homo homini lupus. Wprost przeciwnie: koniecznose ta moze wowczas potwierdzie si~ sarna, gdy przyjmiemy pogllld homo homini felis lub nawet homo 1 Z tym i nas~ymi ustwami porownaj mojll ksillzk~ The Open Society and Its Enemies, London 1945; wydanie poprawione Princeton-London 1984. Po1skie wydanie: Spoleczenstwo otwarte j jego wrogowie, Warszawa 1993, Wydawnictwo Naukowe PWN, przelozyla M. Krahelska, opracowal A. Chmielewski, t. I: Urok Platona, t. 2: Wysoka Jaw proroctw: Hegel, Maries j nastfpstwa.
10 KARL R. POPPER homini angelus - innymi slowy pogllld zakladajllcy, ze przez halasliwll potulnose lub bye moze halasliwe anielskie.dobro, nikt nie wyrzlldzi komus innemu krzywdy. Takze w takim swiecie byliby cillgle jeszcze ludzie slabsi i silniejsi, a nie mieliby z ad neg 0 p raw a bye tolerowani przez silniejszych; dlatego tez byliby oni winni im wdzi~nose za ich dobro, za to, ze ich tolerujll. A wi~c ci (silni blldz slabi), ktorzy taki stan uwaiajll za niezadowalajllcy i ci, ktorzy wierzll, Ze kazdy powinien m i e e p raw 0 do zycia i prawo do tego, aby bye chronionym przed wladzll silniejszych, b~1l przeto uznawali koniecznose istnienia panstwa, ktore broni praw wszystkich. Nie jest wszak trudno wykazae, ze panstwo stanowi stale zagrozenie, jest jednak zlem, nawet jesli tylko zlem koniecznym. lesli panstwo rna wypelciae swoje zadania musi miee wi~ej wladzy niz kazdy pojedynczy obywatel czy tez kazda grupa obywateli. GdybySmy nawet wymyslili instytucje, ograniczajllce najbardziej niebezpieczenstwo naduzycia tej wladzy, to jednak i tak nigdy nie moglibysmy calkowicie zazegnae tego niebezpieczenstwa. Wprost przeciwnie, wydaje si~, ze zawsze ~ziemy musieli placie cen~ za ochron~ prawnll panstwa i to nie tylko w formie podatkow, lecz nawet w formie upokorzenia, z ktorym musimy si~ pogodzie ("arogancja urz nikow"). Ale to wszystko jest stopniowalne: chodzi 0 to, zeby za ochron~ prawnll nie zaplacie zbyt wygorowanej ceny. 2. Roznica mi~dzy demokracjll a tyranill polega na tym, ze w demokracji mozna po z bye s i ~ r z Il d u bez przelewu krwi, natomiast w tyranii nie. 3. Demokracja nie moze (i nie powinna) wyswiadczae obywatelom z ad nyc h do b rod z i e j s t w. Istotnie sarna "demokracja" nie moze absolutnie nic zrobie - dzialae mogll tylko obywatele demokratycznego panstwa (naturalnie wlllcznie z rzlldem). Demokracja nie jest niczym innym, jak strukturll, w ktorej obr~bie obywatele mogll dzialae. 4. lestesmy demokratami nie dlatego, Ze wi~kszose rna zawsze racj~, lecz dlatego, Ze demokratyczne instytucje, gdy Sll zakorzenione w demokratycznych tradycjach, Sll najmniejszym zlem, jakie znamy. Gdy wi~kszose (opinia publiczna) rozstrzyga na rzecz tyranii, wowczas demokrata nie musi rezygnowae ze swoich przekonan; ale b zie mu to uswiadarniae, ze w jego kraju demokratyczne tradycje nie byiy dose silne. 5. Same instytucje nigdy nie wystarcz/l, jezeli nie Sll z a k 0 r zen ion e w t r a d y c j a c h. Instytucje Sll zawsze "arnbiwalentne" w tym sensie, ze - bez wsparcia silnej tradycji - c~sto po pro stu mogll dzialae w przeciwnym kierunku, anizeli w tym, w ktorym powinny dzialae. Na przyklad, opozycja w parlamencie powinna - ogolnie rzecz ujmujllc - przeszkadzae wi~kszosci w tym, aby okradala z pieni~dzy podatnikow. Ale przypominam sobie drobny skandal w pewnym kraju w Europie Poludniowo-Wschodniej, ktory ilustruje ambiwalentnosc tej instytucji. Byl to ten przypadek, w ktorym wi~ksze sumy lapowek zostaly sprawiedliwie rozdzielone mi~zy wi~kszoscill parlamentarnll a opozycjll. Tradycje Sll niezb~dne do tego, aby stworzye pewien rodzaj ogniwa mi~zy ins t y t u c jam i i war t 0 sci ami reprezentowanymi przez jednostki. 6. Liberalne "u top i e" - to znaczy panstwo racjonalistycznie zaplanowane na pozbawionej tradycji tabula rasa - Sll niemozliwoscill. Wszak zasada liberalizmu zaklada, Ze wszelkie ograniczenia indywidualnej wolnosci, ktore Sll niezb~dne ze wzgl~u na wspolzycie spoleczne, Sll rozdzielane proporcjonalnie do mozliwosci (Kant) i wedlug mozliwosci wyrownywane. Ale w jaki sposob mozemy takll zasad~ a priori zastosowae w praktyce? Czy mamy przeszkodzie pianiscie w ewiczeniach, czy tez jego sllsiadom w zazywaniu rozkoszy spokojnego popoludnia? Wszystkie takie
OPINIA PUBLICZNA W SWIETLE ZASAD LIBERAUZMU 11 problemy moma rozwillzae tylko przez odwolanie si~ do istniejllcych tradycji i zwyczajow - przez powolanie si~ na tradycyjne poczucie sprawiedliwosci, na niepisane prawo powszechne (common law), jak jest ono nazywane w Anglii - ina to, co bezstronny s~dzia uznaje za sluszne. PoniewaZ wszystkie prawa mogll skladae si~ tylko z zasad ogolnych, muszll, otrzymae wykladni~, aby mogly bye stosowane, ale z kolei spofzll,dzenie wykladni wymaga zastosowania pewnych zasad zaczerpni~tych z codziennej praktyki, ktorll moze rozwijae jedynie zywa tradycja. A wi~c to wszystko odnosi si~ zwlaszcza do nadzwyczaj abstrakcyjnych zasad liberalizmu. 7. Zasady liberalizmu moma opisae jako z a sad y, za ktorych pomocll istniejllce ins t y t u c j e mogll bye 0 c e n ian e, a kiedy to konieczne - 0 g ran i - c zan e blldz zmieniane. Nie Sll one zdolne do zastllpienia istniejllcych instytucji. Innymi slowy: liberalizmjest raczej przekonaniem ewolucyjnym niz rewolucyjnym (0 ile nie jest konfrontowany z tyranill). 8. Wsrod romych t r ad y c j i do najwainiejszych musimy zaliczye te, ktore tworzll "moralne ramy" (stosownie do instytucjonalnych "ram prawnych") spoleczenstwa i ktore ucielesniajll to przekazywane przez nie pojmowanie sprawiedliwosci i uczciwosci, jak rowniez osillgni~ty przez nie stopien wrazliwosci moralnej. Te moraine ramy sluzll jako podstawa, na ktorej mozliwe jest osillgni~cie sprawiedliwego i slusznego kompromisu mi~dzy sprzecznymi interesami, tam gdzie jest to konieczne. Owe ramy nie sll naturalnie niezmienne, ale zmieniajll si~ stosunkowo wolno. Nie rna niczego bardziej niebezpiecznego niz znisz(;zenie tych ram, tej tradycji. (Do tego swiadomie dllzyl nazizm). Musi to koniec koncow prowadzie do cynicznego nihilizmu - do pogardy i likwidacji wszystkich ludzkich wartosci. 3. SWOBODNA DYSKUSJA W TEORII LIBERALIZMU Wolnose mysli i wolnose dyskusji Sll ostatecznymi wartosciami liberalizmu, nie wymagajllcymi zadnych dalszych uzasadnien. lednakze mogll bye one komentowane przez wskazanie na rol~, jakll odgrywajll w poszukiwaniu prawdy. P raw dan i e j est 0 c z y w is t a i nie jest latwo dojsc do niej. W poszukiwaniu prawdy potrzebne Sll co najmniej a) wyobrainia, b) proby i bl y (trial and error), c) stopniowe odkrywanie naszych wlasnych uprzedzen drogll a, b i za pomocll k r y t y c z n e j d y sku s j i. Zachodnia tradycja racjonalizmu, wywodzllca si~ od starozytnych Grekow, jest tradycjll krytycznej dyskusji - tradycjll badania i weryflkowania propozycji bll,dz teorii przez prob~ ich obalenia (Elenchos). Nie moma mylie tej metody racjonalnej krytyki z metodll polegajllcll na dowodzeniu, to znaczy z metodll zmierzajllcll do tego, aby ostatecznie ustalie prawd~ (Epagoge). Takiej metody, podobnie jak metody, ktora bylaby w stanie zawsze poprowadzie do powszechnej jednosci, nie rna. Wartose krytycznej dyskusji pol ega raczej na tym, ze wszyscy jej uczestnicy w pewnym stopniu zmieniajll swoje zdanie i rozchodzll si~ jako ludzie mll,drzejsi. Cz~sto twierdzi si~, Ze dyskusja mozliwa jest tylko mi~dzy ludimi wyznajllcymi wspolne podstawowe pogllldy. UWaZam to za falszywe. Konieczne jest tylko jedno: ch~e uczenia si~ od swego partnera, lllcznie ze szczerym pragnieniem zrozumienia tego, co chce powiedziee. Gdy ta ch~e istnieje, wowczas dyskusja jest tym bardziej owocna, im bardziej zromicowane intelektualnie jest srodowisko, z ktorego wywodzll si~ romi dyskutanci: wartose dyskusji zalezy po pro stu od r6znorodnosci
12 KARL R. POPPER scierajllcych si~ pogl iow i Slldow. Gdyby nie bylo :iadnej wiezy Babel, to trzeba by jll bylo wynalezc. Liberalizm nie poklada swych nadziei w zgodnosci przekonan, lecz we wzajemnej inspiracji i wynikajllcym z niej rozwoju s iow. Gdy nawet, ku powszechnemu zadowoleniu, udaje si~ nam rozwillzae jakis problem, to wlasnie przez jego rozwi~e stwarzamy znowu nowe problemy, ktore muszll prowadzie do powstania nowych romic zdan; nad czym przeciez nie trzeba ubolewae. Poszukiwanie prawdy drogll swobodnej, rozs inej dyskusji jest wprawdzie sprawll publicznll, ale "opinia publiczna" - niezaleznie od tego, czym ona jest - nie jest rezultatem takich dyskusji. Aczkolwiek moze ona znajdowae si~ pod wplywem nauki i zajmowae wobec niej stanowisko, to nie jest ona wynikiem dyskusji naukowych. Tradycyjne poszanowanie dla rozs inej dyskusji prowadzi w sferze polityki do tradycyjnego poszanowania metody r z II d zen i apr z e z d y sku s j ~ Oak to nazywa rzlld parlamentarny w Anglii). I przez to rozwija ona poczucie sprawiedliwosci; nawyk aprobowania innych punktow widzenia; i patrzllc dalej - gotowose do kompromisu. To, na co mogll miee nadziej~ zwolennicy zasad liberalizmu, to to, ze tradycje, ktore zmieniajll si~ i rozwijajll pod wplywem krytycznej dyskusji, mogll zmienie wiele z tego, co nazywa si~ "opinia publiczna" i Ze z czasem przejmll one te funkcje, ktorych wypelniania Z ia si~ c~sto od opinii publicznej. 4. RODZAJE OPINII PUBLICZNEJ Istniejll dwa glowne rodzaje opinii publicznej: pierwszy ugruntowany w instytucjach i drugi nie ugruntowany w instytucjach. Przykladami instytucji, ktore sruzll opinii publicznej b iz wywieraniu wplywu na nill, Sll: prasa (wlllcznie z listami do wydawcow), partie polityczne, towarzystwa, uniwersytety, wydawnictwa, radio, teatr, kino, telewizja. przyklady urzeczywistniania opinii publicznej bez pomocy takich specjalnych I instytucji: to, jak ludzie komentujll najnowsze wydarzenia lub tez to, co mowill o obcych czy "kolorowych" w pocillgu lub innych miejscach publicznych; rzadziej to, co, zwlaszcza w Anglii, ludzie mowill przy obiedzie jedni 0 drugich, w Austrii, w kawiarni, a w Bawarii bye moze przy piwie. (Okazje te mogll stae si~ nawet trwalymi instytucjami). 5. NIEBEZPIECZENSTWA ZWIJ\ZANE Z OPINIJ\ PUBLICZNJ\ v c Opinia publiczna, czymkolwiek by ona mogla bye, jest niezwykle pot~zna. Moze ona obalae CZlldy, nawet rz iy 0 niedemokratycznym charakterze. Liberalizm musi takll sil~ traktowae podejrzliwie. Wskutek swej anonimowosci opinia publiczna jest w I adz II be z po nos z e- n i a 0 d pow i e d z i a 1 nos c i i dlatego tez z punktu widzenia liberalizmu szczegolnie niebezpiecznll (przyklad: dyskryminacja kolorowych i inne kwestie "rasowe"). Jak na dloni widae srodek zaradczy w jednym kierunku: przez zminimalizowanie wladzy panstwowej moze bye rowniez zmniejszone niebezpieczenstwo, powstajllce n w wyniku wplywu opinii publicznej na panstwo. Ale to wcale nie zapewnia wolnosci dzialania i myslenia jednostki. Opinia publiczna w swych niezinstytucjonalizowanych formach moze sama stae si~ wladzll despotycznll. Z tego wynika z kolei -
OPINIA PUBLlCZNA W 8WIETLE ZASAD LlBEJUUZMU 13 potrzeba obrony jednostki przez panstwo, jak rowniei koniecznosc rozwijania i wzbogacania tradycji. Twierdzenie, Ze opinia publiczna nie jest nieodpowiedzialna, lecz "odpowiada sarna przed sob,!" - w tym znaczeniu, Ze negatywne skutki jej bi nych ocen mszczll si~ na tych ludziach, ktorzy reprezentowali falszywe opinie - jest znowu jedynie form,! mitu 0 kolektywnosci opinii publicznej; wszak falszywa propaganda, prowadzona przez jedn,! gru~ obywateli, moze tylko zbyt latwo zaszkodzic zupelnie innej grupie. 6. KILKA PROBLEM6w PRAKTYKI: CENZURA I MONOPOLE POPULARNOSCI ("MEDIA") Nie zostan,! tutaj sformulowane zadne tezy, lecz jedynie poruszone problemy. Jak dalece zaj~ie racjonalnego stanowiska przeciwko cenzurze zalezy od tradycji przyjmowanej dobrowolnie autocenzury? Jak dalece monopole wydawnicze wytwarzaj'! pewien rodzaj cenzury? W jakim stopniu mysliciele mog,! swobodnie publikowac swoje idee? Czy powinna i moze istnie6 absolutna wolnosc publikowania wszystkiego? WpIyw i odpowiedzialnosc intelektualistow: a) na i za rozpowszechniania idei (przyklad: socjalizm), b) na i za aprobat~ ~sto despotycznych nowoczesnych kierunkow i mod (przyklad: sztuka abstrakcyjna). Wolnosc uniwersytetow: a) ingerencja panstwowa, b) ingerencja prywatna, c) ingerencja w imieniu opinii publicznej. Obrobka, inscenizowanie i "planowanie" opinii publicznej. Problem gustu: ujednolicenie i zrownanie ("zacieranie roznic"). Problem: propaganda i reklama zjednej strony, rozpowszechnianie wiadomosci z drugiej strony. Problem pro p ago wan i a 0 k r u c i ens twa w gazetach (zwlaszcza w "komiksach"), w kinie, w telewizji itd. Jeszcze wi~kszym problemem jest intelektualna moda na pesymizm. Moda ta prowadzi do propagowania tezy, Ze i;yjemy w ziym ustroju spolecznym - a nawet w ziym swiecie. 7. KR6TKA LISTA POLITYCZNYCH PRZYKLAD6W Lista ta obejmuje przypadki zasluguj,!ce na staranne przeanalizowanie, poniewaz zostaly bl~dnie ocenione nie tylko przez opini~ publiczn,!, lecz takze przez wielu czolowych zwolennikow liberalizmu. 1. Plan Hoare-Lavala (proba zwodzenia Mussoliniego przez Hitlera). 2. Abdykacja Edwarda VIII. 3. Sukces popularnosci Neville'a Chamberlaina po Monachium (1938). 4. Bezwarunkowa kapitulacja. 5. Przypadek "Critchel-Downa"l. 6. Brytyjski nawyk pogodzenia si~ bez szemrania z potrzebnymi i niepotrzebnymi uci,!ziiwosciami. 7. Ruch "Beze mnie" w Niemczech. 2 Bardzo znany w6wczas w Anglii przypadek naduzycia wladzy urz niczej.
14 IURL R. POPPER 8. PODSUMOW ANIE Ten nieco mglisty i nie bardzo uchwytny twor, nazwany "Opinill publicznll", jest wprawdzie cz~sto swiatlejszy i mlldrzejszy od rz(ldow, ale bez cugli silnej liberalnej tradycji oznacza niebezpieczenstwo dla wolnosci. Opinii publicznej nie powinno si~ nigdy uznawae za vox dei, za arbitra w kwestii prawdziwosci i falszywosci, ale jest ona czasami oswieconym s zill w sprawach sprawiedliwosci i innych wartosci moralnych (wykup niewolnikow w angielskich koloniach 3 Jest ona niebezpieczna jako arbiter w kwestii gustu. Niestety moze bye ona "obrabiana", "inscenizowana" i "planowana". Wszystkim tym niebezpieczenstwom moi:emy zapobiec tylko przez umocnienie tradycji liberalizmu; a w tych przedsi~wzi~iach moze brae udzial kazdy. Opini~ publicznll nalezy odrmnie od swobodnych, krytycznych i publicznych dyskusji, takich jakie Sll prowadzone (lub po winny bye prowadzone) w nauce, w1llcznie z dyskusjll nad kwestiami sprawiedliwosci i innymi tematami moralnymi. Dyskusje takie wywierajll wprawdzie wplyw na opini~ publicznll, ale nie wylania si~ ona z nich jako ich wynik, ani nie jest tez trzymana przez nie w szachu. OD TLUMACZA Zmademu 17 wrzesnia 1994 r. Karlowi Popperowi slaw~ przyniosla opublikowana w 1934 r. Logika odkrycia naukowego. Ukazala si~ ona w serii wydawanej przez przywodc6w Kola Wiedenskiego Moritza Schlicka i Philippa Franka. Sam Popper wlasnie w tym fakcie dostrzegal po latach decydujllcy moment, ktory mial wpiynlle na uksztaltowanie si~ 0 nim mitu jako czolowym rzeczoiku wspolczesnego pozytywizmu. przeciwstawial si~ takiej klasyfikacji swojego stanowiska teoretyczoego, podkreslajllc w glosnym wywiadzie dla Klausa Grossnera zatytulowanym Przeciwko wielkim slowom, i:e w latach 1930-1937 zwalczal wszelkie formy pozytywizmu. Jedyne podobienstwo mi~zy sobll a pozytywizmem dostrzegal w tym, ze podobnie jak ten kierunek filozoficzoy interesowal si~ bardzo fizykll i biologill. UWaZal, i:e jego koncepcje Sll w takim samym stopniu odlegle od pozytywizmu, jak na przyklad ftlozofia Hansa Georga Gadamera. Krytykujllc pozytywizm akcentowal, i:e jest antyindukcjonistll (zaproponowal wlasne oryginalne rozwi~e tradycyjnego ftlozoficzoego problemu indukcji sformulowanego przez Davida Hume'a), antysensualistll i realistll. Uwai:al si~ tez za pioniera uwypuklania elementu teoretyczoego i hipotetycznego w badaniach naukowych. Wielokrotnie stwierdzal, ze uprawiana przez niego epistemologia zaklada, i.e naub przyrodnicze nie powinny wychodzie od jakichkolwiek "pomiarow", lecz od sfor mulowania wielkich idei. Post~p naukowy nie pol ega bowiem na gromadzeniu blldi wyjas nianiu faktow, lecz na stawianiu smialych rewolucyjnych idei, hipotez, ktore nast~pnie powinny bye poddane ostrej krytyce i weryfikowane.swoje stanowisko ftlozoficzoe okreslal mianem k r y t y c z neg 0 ra c jon a Ii z m u. Popper wniosl wybitny wklad w sformulowanie, rozwoj i rozwillzanie wielu problemow ftlozoficzoych. Do ostatnich dni swego dlugiego Zycia duzo miejsca poswi~al analizie rozwoju wspolczesnych spoleczenstw. Z ogolnej teorii wiedzy, sformulowanej w Logice odkrycia naukowego i rozwijanej nast~pnie z wielkll konsekwencjll (warto tu zwlaszcza wspomniee 0 jego teorii trzech swiatow jako oryginalnej teorii rzeczywistosci), wyrastala jego ftlozofia polityki, zaprezentowana w najbardziej rozwini~tej formie w pracach Nfdza historyz mu oraz Spoleczenstwo otwarte i jego wrogowie. W zamierzeniu autora obie te wzajemnit uzupelniajllce si~ i pisane jednoczesnie prace byly obronll wolnosci przed totalitarnymi i autorytarnymi koncepcjami i ostrzei:eniem przed niebezpieczenstwami historycystyczoych przes~ow. 3 Przypadek ten slusznie wywad gl~bokie wraz.enie na Schopenhauerze. Por. Die beiden Grundprob Ierne der Ethik, II, Ober dns Fundament der Moral, 18 (przedostatni ust~).
OPINIA PUBLlCZNA W SWIETLE ZASAD LlBERAUZMU 15 Popper, propagator koncepcji spoleczenstwa otwartego, wiele miejsca poswi~cal taki:e krytyce jego niedomagan. Niestrudzenie zwalczal wszelkie przejawy zla spolecznego. Nie szcz zil slow krytyki pod adresem intelektualistow. Oskarzal ich zwlaszcza 0 brak intelektualnej skromnosci, pustoslowie i zdrad~. Uwazal, i:e to wlasnie oni Sll winni wszelkiej n zy, poniewaz zbyt malo walczll 0 intelektualnll uczciwosc. Prezentowany szkic pochodzi z glosnego zbioru W poszukiwaniu Iepszego iwiata ( Auf der Suche nach einer besseren Welt, Munchen-Zurich 1987, s. 165-177; In Search ofa Better World, London - New York 1992, s. 151-160), ktory ukai:e si~ w Wydawnictwie "Ksilli:lca i Wiedza". Przygotowujllc polskie wydanie pracy korzystalem zarowno z wersji niemieckiej, jak i angielskiej. S~ mi zy nimi pewne roi:nice, np. w strukturze poszczegolnych artykulow. Ponadto wersja angielska jest nieco obszemiejsza. Sir Karl Popper w korespondencji z wydawnictwem podkreslal, i:e wersj~ niemieckll uwaza za bardziej udanll i j~ tez rekomendowaljako podstaw~ wydania polskiego. Prezentowany szkic zostal wygloszony we wrzesniu 1954 r. w j~zyku angielskim na VI zgromadzeniu Mont Peterin Society w Wenecji. Po raz pierwszy zostal opublikowany w "Ordo" 1956, t. 8. Wersja niemiecka zostala zatytulowana Opinia publiczna w swietle zasad liberalizmu (Die 6ffentliche Meinung Un Lichte der Grundsiitze des Liberalismus), a angielska Opinia publiczna i zasady liberalne (Public Opinion and Liberal Principles). Obie wersje majll tez nieco odmienny poczlltek. Antoni Malinowski