Innowacje a wyniki firm produkcyjnych

Teresa Kraśnicka * Innowacje a wyniki firm produkcyjnych Wstęp Dotychczasowe badania na temat innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce, zwłaszcza MŚP, najczęściej dotyczą samego poziomu innowacyjności, barier czy szerzej uwarunkowań działalności innowacyjnej. W Polsce stosunkowo mało jest badań dotyczących wpływu innowacji na wyniki przedsiębiorstw, a więc ich wpływu na sukces tych podmiotów. Skupienie uwagi na tym zagadnieniu wydaje się uzasadnione zwłaszcza w kontekście wciąż niskich ocen innowacyjności polskich przedsiębiorstw, w szczególności MŚP, na tle firm w krajach Unii Europejskiej. W artykule stawia się tezę, że innowacje (jako wskaźnik innowacyjności) pozytywnie wpływają na wyniki osiągane przez przedsiębiorstwa, stanowiące miernik sukcesu. Celem opracowania jest przedstawienie wyników badań empirycznych opisujących związki pomiędzy innowacjami produktowymi i marketingowymi a wynikami przedsiębiorstw ( na przykładzie firm woj. śląskiego). 1. Kluczowe czynniki sukcesu W niniejszych rozważaniach sukces przedsiębiorstwa rozumiany jest jako jego powodzenie mierzone osiąganymi wynikami, ocenianymi pozytywnie. W definiowaniu sukcesu podkreśla się również, że jest to zdolność organizacji do rozwoju w długiej perspektywie czasowej [Drucker, 2000, s. 71]. Do czynników sukcesu zalicza się wszelkie zasoby warunkujące powodzenie przedsiębiorstwa, przy czym do kluczowych najczęściej zalicza się takie, które decydują o konkurencyjnej pozycji organizacji. W badaniach dotyczących tej tematyki zwraca się uwagę na trudność rozdzielenia pojęć sukcesu od pojęcia wyników osiąganych przez organizację. Dlatego w większości modeli sukcesu przedsiębiorstwa eksponuje się silne powiązania pomiędzy kluczowymi czynnikami sukcesu, definicją sukcesu i miarami wyników [Simpson, Padmore, Newman, 2012]. * Prof. UE dr hab., Katedra Przedsiębiorczości i Zarządzania Innowacyjnego, Wydział Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, tkrasnicka@gmail.com, 40-287 Katowice, ul. 1 Maja 50

112 Teresa Kraśnicka Kluczowe czynniki sukcesu obejmują wszystkie zasoby, kompetencje i umiejętności [Flores, Fadden, 2000], które tworzą przewagę konkurencyjną organizacji na danym rynku nie tylko obecnie, ale i w przyszłości. G. Gierszewska i M. Romanowska podkreślają, że lista kluczowych czynników sukcesu różni się w zależności od sektora i jednocześnie podają przykłady badań przeprowadzonych w USA, które potwierdziły, że w przedsiębiorstwach produkcyjnych do takich czynników należą innowacje [Gierszewska, Romanowska, 2002, s. 169-171]. 2. Innowacje i innowacyjność przedsiębiorstwa Innowacje są nadal pojęciem wieloznacznym [Penc, 1999, s. 141-143]. Jednocześnie studia literaturowe potwierdzają, iż we współczesnym podejściu do innowacji raczej dominuje szerokie ich rozumienie. Przejawia się w definiowaniu innowacji, które wykracza poza innowacje produktowe i procesowe, uwzględniając także innowacje organizacyjne, czyli w uproszczeniu dotyczące sfery organizacji i zarządzania i relacji z otoczeniem [Brzeziński (red.), s. 28]. Coraz powszechniej innowacje rozumie się jako wprowadzanie znaczących zmian, które usprawniają produkty/usługi danej organizacji, jej procesy, procedury i model biznesu, dostarczając tym samym nowej wartości interesariuszom (według tzw. Criteria for Performance Excellence National Institute of Standard and Technology z 2008r.) [Timmerman, 2009, s. 6]. Rozszerzenie pojęcia innowacji znajduje też potwierdzenie w licznych typologiach innowacji, choćby zaproponowanej przez Francisa i Bessanta, którzy wyróżnili następujące typy innowacji w przedsiębiorstwie: wprowadzenie nowego produktu lub jego ulepszenie; wprowadzenie nowego procesu lub jego ulepszenie; definiowanie lub redefiniowanie pozycji firmy lub produktu oraz definiowanie lub redefiniowanie dominującego paradygmatu firmy [Mayle (red.), 2006, s. 202]. Dla celów badawczych i analiz porównawczych rekomendowana jest obecnie definicja (i klasyfikacja zarazem) innowacji zaproponowana przez specjalistów OECD, zawarta w tzw. Podręczniku Oslo, którą przyjęto dla potrzeb dalszych rozważań i badań empirycznych. Definiuje się w nim innowację jako wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi), lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem [Podręcznik Oslo, 2008, s. 48]. W Podręczniku Oslo wyodrębnia się cztery typy innowacji, obejmujących szeroki zakres zmian

Innowacje a wyniki firm produkcyjnych 113 w działalności przedsiębiorstw: innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne i marketingowe. Przedmiotem prezentowanych badań w niniejszym artykule są dwa ich typy: produktowe i marketingowe. Innowacje produktowe według podręcznika Oslo obejmują wprowadzenie wyrobu lub usługi, które są nowe lub znacząco udoskonalone w zakresie swoich cech lub zastosowań. Zalicza się tu znaczące udoskonalenia pod względem specyfikacji technicznych, komponentów i materiałów, wbudowanego oprogramowania, łatwości obsługi lub innych cech funkcjonalnych. Z kolei innowacje marketingowe polegają na wprowadzeniu znaczących zmian w projekcie/konstrukcji produktów (product design), stanowiących element nowej koncepcji marketingowej oraz w zakresie dystrybucji produktów, promocji produktów i w zakresie kształtowania cen [Podręcznik Oslo, 2008, s. 49-55]. Pojęcie innowacyjności przez wielu badaczy czy praktyków utożsamiane jest z pojęciem innowacji, gdyż pojęcia te ściśle się ze sobą wiążą [Cho, Pucik, 2005, s. 556]. Wydaje się jednak, że przeważają poglądy dotyczące tego terminu, w których innowacyjność wyraźnie traktowana jest jako pewien atrybut przedsiębiorstwa, jego zdolność do wprowadzania innowacji, którą można mierzyć i oceniać. M. Faiz Hilami i inni wyjaśniają, że jest to zdolność do tworzenia czegoś nowego lub wprowadzania znaczących zmian, działanie w sposób, który wykorzystuje tę zdolność [Faiz Hilami i inni, 2010, s. 557]. W literaturze polskiej spotykamy podobne zróżnicowanie podejść do innowacyjności: niektórzy autorzy używają zamiennie pojęć innowacja i innowacyjność, a inni traktują innowacyjność jako skłonność i zdolność firmy do wprowadzania innowacji [Nowacki (red.), 2010, s. 30]. Nawiązując do takiego znaczenia innowacyjności można by uznać, że to właśnie innowacyjność firmy stanowi kluczowy czynniki sukcesu, a sama liczba innowacji, ich stopień nowości czy inne cechy mogą być jej miernikami. Wydaje się jednak, że prostszym rozwiązaniem jest przyjęcie, iż to innowacje traktowane są jako kluczowy czynnik sukcesu (w sektorze wytwórczym jak potwierdzają badania) [Gierszewska, Romanowska, 2002, s. 169-171]. 3. Innowacje a wyniki firm Znaczenie roli, jaką współcześnie przypisuje się zagadnieniu innowacji, także w kontekście budowania przewagi konkurencyjnej, a więc jako kluczowego czynnika sukcesu, potwierdzają liczne badania na-

114 Teresa Kraśnicka ukowe. Jednocześnie badacze zwracają uwagę na duże trudności w zbudowaniu modelu zależności pomiędzy innowacjami a wynikami firm [Tidd, Bessant, 2009, s. 536]. W literaturze przedmiotu prezentowane są różne kierunki badań dotyczące efektów innowacji, powiązań innowacji (lub innowacyjności) z wynikami osiąganymi przez przedsiębiorstwa. W badaniach przyjmuje się, że innowacyjność pozytywnie wpływa na wyniki firmy, ale wyniki badań empirycznych nie zawsze to potwierdzają. H. Cho i V. Pucik wskazują na trzy główne nurty badawcze, w których podejmowane są te problemy. Pierwszy z nich dotyczy relacji pomiędzy innowacjami a osiągniętymi wynikami firmy (wynika z nich pozytywna relacja pomiędzy tymi zmiennymi). Drugi nurt skupia się na badaniu związków pomiędzy innowacyjnością produktów (sfera rozwoju nowych produktów) a uzyskanymi wynikami (mierzonymi np. zwrotem z inwestycji) i z reguły badania te również potwierdzają taki pozytywny związek. I wreszcie trzeci nurt dotyczy wpływu innowacji na obniżenie kosztów i wzrost wartości firmy [Cho, Pucik, 2005, s. 557]. Nie wszystkie nurty są reprezentowane taką samą liczbą badań wydaje się, że dominują badania prowadzone w dwóch pierwszych nurtach (zwłaszcza zaś dotyczące innowacyjności produktów), z zastosowaniem różnych operacjonalizacji zarówno innowacyjności, jak i wyników firmy. Generalnie badania wskazują na istnienie pozytywnego związku pomiędzy innowacyjnością a szeroko rozumianymi wynikami firmy. Taki pozytywny wpływ innowacyjności na rezultaty osiągane przez przedsiębiorstwo potwierdzają badania m.in. autorstwa B. Hall a i J. Mairesse a [1995, s. 263-293] oraz J.D. Adams a i A.B. Jaffe a [1996, s. 700-721]. Jednocześnie prezentowane są również przeglądowe analizy, z których wynika, że badania na temat relacji pomiędzy innowacjami i wynikami osiąganymi przez organizacje przynosiły różne rezultaty: niektóre potwierdzały pozytywne związki, niektóre negatywne; odnotowano i takie, które pokazywały brak takich relacji [Faiz Hilami i inni, 2010, s. 558]. Na uwagę zasługują obszerne badania E. Danneels, E.J. Kleinschmidt, dotyczące relacji pomiędzy wielowymiarową koncepcją innowacyjności produktu a wynikami [Danneels, Kleinschmidt, 2000], w których hipotezy o wyższym dopasowaniu technologicznym i marketingowym nowych produktów, powodującym wyższe wyniki znalazły potwierdzenie, zaś hipotezy o wyższej bliskości technologicznej i marke-

Innowacje a wyniki firm produkcyjnych 115 tingowej nowych produktów wpływającej na wyższe wyniki odrzucono. Z kolei H. Cho i V. Pucik szukali potwierdzenia hipotez o bezpośrednim związku pomiędzy innowacyjnością, jakością a wynikami firmy (wzrostem wyników, zyskownością i wartością rynkową); hipotezy te znalazły potwierdzenie. Jednocześnie autorzy ci sugerują, że sama innowacyjność nie wystarcza, aby poprawić wyniki firmy, tak jak sama jakość nie wystarcza, aby kreować większy wzrost. Ich badania pokazują, że wpływ jakości na wzrost odbywa się w części pod wpływem innowacyjności, podobnie jak wpływ innowacyjności na zyskowność w części znajduje się pod wpływem jakości [Cho, Pucik, 2005, s. 573]. M. Terziovski prezentuje badania dotyczące innowacyjności i jej wpływu na wyniki małych firm produkcyjnych. Przedmiotem tych badań były relacje pomiędzy takimi konstruktami, jak: innowacyjna strategia, innowacyjna kultura, formalna struktura, relacje z klientami i dostawcami oraz zdolności technologiczne (zmienne niezależne), a wynikami MŚP, mierzonymi za pomocą aż dziewięciu miar, takich m.in. jak: liczba konfiguracji produktów, pomyślne wprowadzenie produktu na rynek, szybkość wejścia na rynek, znaczące innowacje produktowe, ulepszone metody pracy i procesy, wyższa jakość. Wyniki badań są interesujące, gdyż pokazują, przykładowo, mało znaczącą i jednocześnie negatywną korelację innowacyjnej kultury oraz zdolności technologicznych z wynikami firmy. Z kolei strategia innowacyjna i formalna struktura mają pozytywny oraz znaczący wpływ na wyniki MŚP [Terziovski, 2010, s. 897]. Inne badania, które nie dostarczyły jednoznacznych wyników dotyczących relacji pomiędzy innowacyjnością a wynikami firmy, to badania zespołu M. Faiz Hilami i inni, przeprowadzone w MŚP w Malezji. Badania te potwierdziły tylko znaczący wpływ innowacyjności procesów na wyniki firmy; hipoteza o pozytywnym wpływie innowacyjności produktów na wyniki firmy nie znalazła potwierdzenia w malezyjskich małych i średnich firmach [Faiz Hilami i inni, 2010, s. 562]. W nurcie dotyczącym pomiaru efektów, jakie przynoszą innowacje produktowe, mieszczą się także badania skupione na wynikach innowacji produktowych, rozumianych jako konstrukt dwuwymiarowy, tzn. obejmujący wymiar skuteczności (efficacy) oraz efektywności (efficiency). Pierwszy z nich odzwierciedla ocenę poziomu sukcesu, a drugi wysiłki (koszty i czas) podejmowane, aby ten poziom sukcesu osiągnąć. W badaniach tych respondenci oceniali miary skuteczności (np.: otwar-

116 Teresa Kraśnicka cie nowego rynku krajowego, zagranicznego, opracowanie produktu przyjaznego środowisku) i efektywności innowacji produktowych w porównaniu z konkurencją [Alegre i inni, 2006, s. 345]. Z badań tych wynika, że oba przyjęte wymiary innowacji produktowych są silnie ze sobą skorelowane, zatem jak podkreślają autorzy tych badań aby zapewnić polepszenie wyników innowacji produktowych, trzeba w tym samym czasie zadbać o oba te wymiary [Alegre i inni, 2006, s. 340]. Interesujące konkluzje wynikają także z badań przeprowadzonych przez J. Darroch, które dotyczyły wpływu efektywnego zarządzania wiedzą na wyższe wyniki w postaci innowacji oraz wyniki finansowe. Jedna z hipotez dotyczyła pozytywnego wpływu innowacji na wyniki organizacji. W tych badaniach hipoteza dotycząca pozytywnego wpływu innowacji na wyniki firmy nie znalazła wsparcia [Darroch, 2005, s. 110-111]. W Polsce obszerne badania dotyczące powiązań pomiędzy innowacyjnością przedsiębiorstw a ich efektywnością przeprowadziła M. Pichlak. Z tych badań, w których zastosowano szereg miar do oceny poziomu innowacyjności oraz wskaźniki finansowe i subiektywną ocenę efektywności organizacji przez respondentów, wynika pozytywny związek pomiędzy poziomem innowacyjności a efektywnością przedsiębiorstw (współczynniki korelacji pomiędzy wszystkimi, ujętymi w analizie miarami innowacyjności oraz wskaźnikami efektywności organizacji były statystycznie istotne i osiągnęły wartości relatywnie wysokie) [Pichlak, 2012, s. 251-252]. Sondażowe badania dotyczące poziomu i uwarunkowań innowacyjności przedsiębiorstw, a także ich wpływu na wyniki przeprowadził również zespół pod kierunkiem T. Kraśnickiej w 2011 r. [Kraśnicka, Głód, 2012, s. 53-67], na próbie 250 firm woj. śląskiego. Stwierdzono pozytywną, dodatnią korelację pomiędzy poszczególnymi wymiarami innowacji a oceną poziomu innowacyjności firmy w stosunku do konkurencji. Warto zaznaczyć, iż ani pytanie o to czy innowacje przyczyniają się do wzrostu zysku firmy, ani ocena poziomu innowacyjności w firmie (na tle konkurencji), nie korelowały istotnie z wynikami firmy (ekonomicznymi, płynnością finansową i szacunkową dynamiką przychodów). Wyniki badań wskazują również, że zidentyfikowane wymiary innowacji nie korelują istotnie i silnie z wynikami ekonomicznymi, płynnością

Innowacje a wyniki firm produkcyjnych 117 finansową, a bardzo słabo z szacunkową dynamiką przychodów 1. Ta niejednoznaczność wyników zainspirowała do kontynuacji badań w sektorze firm produkcyjnych. 4. Metodyka badań Na podstawie dokonanej analizy literatury oraz przeprowadzonych badań sondażowych sformułowano następujące hipotezy badawcze w odniesieniu do przedsiębiorstw produkcyjnych: H1: Innowacje produktowe pozytywnie wpływają na wyniki firmy. H2: Innowacje marketingowe pozytywnie wpływają na wyniki firmy. H3: Innowacje produktowe pozytywnie wpływają na konkurencyjność przedsiębiorstw. H4: Innowacje marketingowe pozytywnie wpływają na konkurencyjność przedsiębiorstw. Przypuszcza się, że rola innowacji w utrzymaniu przewagi konkurencyjnej i wyników finansowych przedsiębiorstw produkcyjnych jest znacząca. Z kolei skoncentrowanie uwagi na innowacjach marketingowych wynika z faktu, że dostrzega się ścisły związek pomiędzy innowacjami produktowymi a marketingowymi, bowiem często (jeśli nie zawsze) wprowadzenie na rynek nowego czy zmodyfikowanego produktu wymaga nowego podejścia do określonych aspektów marketingu. W pomiarze innowacji przyjęto jedną miarę w postaci liczby innowacji danego typu, wdrożonych w okresie ostatnich trzech lat [Damanpour, 1996]. Jest to dość często stosowany sposób pomiaru działalności innowacyjnej organizacji, choć oczywiście niedoskonały jak każda ze stosowanych miar ma swoje ograniczenia 2. Do pomiaru wyników przedsiębiorstwa przyjęto 6 wskaźników, obejmujących przeciętny roczny: wzrost zatrudnienia, sprzedaży ogółem, rentowności sprzedaży, rentowności kapitału własnego, zyskowności przedsiębiorstwa oraz dynamikę udziału w rynku (w ostatnich 1 Badania przeprowadził zespół pracowników Katedry Przedsiębiorczości i Zarządzania Innowacyjnego Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, pod kier. prof. UE dr hab. Teresy Kraśnickiej, w składzie: prof. dr hab. Z. Mikolas, dr Grzegorz Głód, dr Tomasz Ingram, dr Wojciech Głód oraz mgr Martyna Wronka. Były to badania związane z rozwojem potencjału badawczego Katedry nt: Innowacyjność przedsiębiorstw koncepcje, uwarunkowania i pomiar. Etap I (2011). Całość wyników badań przygotowywana jest do druku. 2 M. Pichlak dokonuje obszernego przeglądu różnych miar innowacyjności organizacji, prezentując ich wady i zalety [Pichlak, 2012, s. 42-51].

118 Teresa Kraśnicka 3 latach) w ocenie respondentów [Antoncic, Hisrich, 2003]. Ponadto, dodatkowo proszono respondentów o ocenę konkurencyjności przedsiębiorstwa w stosunku do innych przedsiębiorstw w sektorze [Zastempowski, 2011]. Badania przeprowadzono metodą wywiadu kwestionariuszowego w 101 przedsiębiorstwach woj. śląskiego, w 2012 r., jako drugi etap badań w ramach tego samego projektu 3. Do badania zależności pomiędzy liczbą innowacji a wynikami firmy zastosowano współczynnik korelacji liniowej Pearsona oraz współczynnik korelacji rang Spearmana, a także nieparametryczny test Kruskala-Wallisa. Współczynniki Pearsona i Spearmana stosowano wtedy, gdy wyniki firmy oceniane były za pomocą miary zagregowanej, będącej średnią z odpowiedzi na pytania dotyczące oceny poziomu wyników przedsiębiorstwa. W pozostałych przypadkach, w których brano pod uwagę odpowiedzi na poszczególne pytania (dotyczące oceny poziomu wyników przedsiębiorstwa) oraz na pytanie dotyczące konkurencyjności przedsiębiorstwa, stosowano test Kruskala-Wallisa. Test ten traktowany był jako nieparametryczna wersja testu ANOVA, z uwagi na znaczące odstępstwa empirycznych rozkładów liczby innowacji od rozkładu normalnego 4. 5. Wyniki badań Badaniami objęto 101 organizacji, ale ostatecznie do analiz zakwalifikowano 96 kwestionariuszy. Wśród badanych przedsiębiorstw prawie 47% podmiotów prowadziło wyłącznie działalność produkcyjną, natomiast 51 przedsiębiorstw (nieco ponad 53%) prowadziło działalność mieszaną, w tym również produkcyjną. Z punktu widzenia kryterium liczby zatrudnionych pracowników struktura próby badawczej prezentuje się następująco: 58 podmiotów to firmy małe z zatrudnieniem od 10 do 49 pracowników (60%), 16 firm zatrudniało od 50 do 100 pracowników (blisko 17%), a 8 firm zatrudniało od 101 do 249 pracowników (8%). 3 Projekt związany z rozwojem potencjału badawczego Katedry Przedsiębiorczości i Zarządzania Innowacyjnego nt: Innowacyjność przedsiębiorstw koncepcje, uwarunkowania i pomiar. Etap II. Badania przeprowadzono pod kier. prof. UE dr hab. Teresy Kraśnickiej, przez zespół w takim samym składzie jak w etapie I. 4 Test Kruskala-Wallisa porównuje średnie rangi dla poszczególnych grup, przy czym rangi rozumiane są jako numery obserwacji w uporządkowanym rosnąco szeregu wszystkich obserwacji; ANOVA porównuje natomiast zwykłe średnie dla grup.

Innowacje a wyniki firm produkcyjnych 119 Pozostałe 14 firm zakwalifikowano jako duże, z liczbą pracowników 250 i więcej osób (około 15%). W badanej próbie dominowały starsze firmy, działające na rynku powyżej 11 lat (69 firm, co stanowi ponad 71% próby), natomiast grupę firm istniejących do 5 lat stanowiło tylko 8 firm (ponad 8%), pozostałe 19 firm funkcjonowało od 6 do 10 lat (około 20%). Aby zweryfikować hipotezę H1 obliczono współczynniki korelacji pomiędzy liczbą innowacji produktowych a zagregowaną miarą wyników firmy. Współczynniki te, obliczone na podstawie 71 kwestionariuszy 5, równe były odpowiednio r = 0,24 oraz rs = 0,25, co wskazuje na słabą, ale statystycznie istotną (na poziomie 0,05) zależność dodatnią. Można zatem stwierdzić, że wyniki te dostarczają wsparcia dla hipotezy nr 1, dotyczącej związku pomiędzy innowacjami produktowymi a wynikami firm. Jednakże analizując odpowiedzi na poszczególne pytania opisujące oceny poziomu wyników przedsiębiorstwa (w sześciu aspektach), statystycznie istotna zależność istnieje tylko pomiędzy liczbą innowacji a przeciętnym wzrostem zatrudnienia w ostatnich 3 latach oraz dynamiką udziału w rynku w takim samym okresie. Wyniki badań na ten temat przedstawiono w tablicach 1 i 2. Z tablicy 1 wynika, iż przedsiębiorstwa cechujące się umiarkowaną dynamiką wzrostu zatrudnienia (5-9%, częściowo również 10-19%) cechowały się wyraźnie wyższą liczbą innowacji w porównaniu do pozostałych firm. Tablica 1: Zależność pomiędzy liczbą innowacji produktowych a dynamiką zatrudnienia Wzrost zatrudnienia Liczba przedsiębiorstw Średnia ranga dla liczby innowacji Brak 40 42,1 1-4% 29 46,6 5-9% 10 71,0 10-19% 9 62,9 Powyżej 20% 8 42,7 H = 11,61 (p = 0,021) H statystyka testu Kruskala-Wallisa; p empiryczny poziom istotności Źródło: Opracowanie własne. 5 Nie wszyscy respondenci wskazywali na innowacje produktowe.

120 Teresa Kraśnicka Tablica 2. Zależność pomiędzy liczbą innowacji produktowych a dynamiką udziału w rynku Dynamika udziału w rynku Liczba przedsiębiorstw Średnia ranga dla liczby innowacji Malejąca 7 33,6 Stabilna 42 44,9 Lekki wzrost 28 48,1 Umiarkowany wzrost 14 69,5 Znaczący wzrost 5 42,9 H = 10,89 (p = 0,028) H statystyka testu Kruskala-Wallisa; p empiryczny poziom istotności Źródło: Opracowanie własne. Wyłączając 5 firm, które odnotowały znaczący wzrost udziału w rynku, można zauważyć dodatnią zależność pomiędzy liczbą innowacji a dynamiką udziału w rynku (tablica 2). Przedsiębiorstwa, które cechowała większa liczba innowacji, wskazywały przeciętnie rzecz biorąc na wyższą dynamikę udziału w rynku. Ponadto zaobserwowano również dodatnie zależności pomiędzy liczbą innowacji produktowych a dynamiką wzrostu sprzedaży ogółem oraz zyskownością przedsiębiorstwa, przy czym z punktu widzenia testu Kruskala-Wallisa nie były one statystycznie istotne. Wyniki dotyczące tych kwestii zawierają kolejne tablice 3 i 4. Tablica 3. Zależność pomiędzy liczbą innowacji produktowych a dynamiką wzrostu sprzedaży Dynamika wzrostu sprzedaży Liczba przedsiębiorstw Średnia ranga dla liczby innowacji Brak 19 38,8 1-4% 27 44,3 5-9% 25 52,7 10-19% 15 49,6 Powyżej 20% 10 66,1 H = 7,51 (p = 0,111) H statystyka testu Kruskala-Wallisa; p empiryczny poziom istotności Źródło: Opracowanie własne.

Innowacje a wyniki firm produkcyjnych 121 Tablica 4. Zależność pomiędzy liczbą innowacji produktowych a zyskownością przedsiębiorstwa Zyskowność Liczba przedsiębiorstw Średnia ranga dla liczby innowacji Niższa 6 36,8 Taka sama 33 35,3 Umiarkowanie wyższa 33 47,2 Znacząco wyższa 11 49,3 H = 5,34 (p = 0,149) H statystyka testu Kruskala-Wallisa; p empiryczny poziom istotności Źródło: Opracowanie własne. Analogiczną analizę przeprowadzono dla hipotezy H2, dotyczącej związków pomiędzy liczbą innowacji marketingowych a wynikami firm. W tym przypadku nie zaobserwowano statystycznie istotnych zależności pomiędzy badanymi zmiennymi. Współczynniki korelacji pomiędzy liczbą innowacji a zagregowanymi wynikami równe były r = 0,12 oraz rs = 0,17. Podobnie jak w przypadku innowacji produktowych zauważono, że w przedsiębiorstwach charakteryzujących się umiarkowanym wzrostem zatrudnienia zanotowano większą liczbę innowacji w porównaniu do innych przedsiębiorstw. Zależności tej nie można jednak uznać za statystycznie istotną. Innych zależności pomiędzy liczbą innowacji marketingowych a poszczególnymi wskaźnikami wyników przedsiębiorstw nie stwierdzono. Wyniki analiz na ten temat zaprezentowano w tablicy 5. Tablica 5. Zależność pomiędzy liczbą innowacji marketingowych a dynamiką zatrudnienia Wzrost zatrudnienia Liczba przedsiębiorstw Średnia ranga dla liczby innowacji Brak 40 46,8 1-4% 29 43,2 5-9% 10 68,9 10-19% 9 49,7 Powyżej 20% 8 49,6 H = 6,66 (p = 0,155) H statystyka testu Kruskala-Wallisa; p empiryczny poziom istotności Źródło: Opracowanie własne.

122 Teresa Kraśnicka W celu zweryfikowania kolejnych dwóch hipotez - H3 (innowacje produktowe pozytywnie wpływają na konkurencyjność firmy) oraz H4 (innowacje marketingowe pozytywnie wpływają na konkurencyjność firmy) zastosowano także test Kruskala-Wallisa. W żadnym przypadku jednak statystycznie istotnych współzależności nie stwierdzono, co ilustrują tablice nr 6 i 7. Jedynie w przypadku innowacji produktowych można zauważyć słabą dodatnią zależność. Przedsiębiorstwa, w których deklarowano większą liczbę innowacji tego typu jednocześnie wysoko oceniały swoją konkurencyjność w stosunku do innych firm tej samej branży. Tablica 6. Zależność pomiędzy liczbą innowacji produktowych a oceną konkurencyjności Ocena konkurencyjności w stosunku do innych przedsiębiorstw w branży Liczba przedsiębiorstw Średnia ranga dla liczby innowacji Zdecydowanie bardziej konkurencyjni 8 59,9 Raczej bardziej konkurencyjni 41 49,7 Tak samo konkurencyjni 43 46,2 Raczej mniej konkurencyjni 4 38,5 H = 2,26 (p = 0,521) H statystyka testu Kruskala-Wallisa; p empiryczny poziom istotności Źródło: Opracowanie własne. Tablica 7. Zależność pomiędzy liczbą innowacji marketingowych a oceną konkurencyjności Ocena konkurencyjności w stosunku do innych przedsiębiorstw w branży Liczba przedsiębiorstw Średnia ranga dla liczby innowacji Zdecydowanie bardziej konkurencyjni 8 61,8 Raczej bardziej konkurencyjni 41 46,3 Tak samo konkurencyjni 43 48,6 Raczej mniej konkurencyjni 4 43,4 H = 2,22 (p = 0,528) H statystyka testu Kruskala-Wallisa; p empiryczny poziom istotności Źródło: Opracowanie własne.

Innowacje a wyniki firm produkcyjnych 123 6. Konkluzje wynikające z badań Nawiązując do zasadniczej tezy niniejszego artykułu, stwierdzającej, iż innowacje stanowią kluczowy czynnik sukcesu, należy zauważyć, że przeprowadzone badania nie dostarczyły silnego wsparcia dla takiego założenia. Spośród czterech typów innowacji, które były przedmiotem zainteresowania w niniejszym projekcie badawczym, wybrano innowacje produktowe i marketingowe, formułując hipotezy o ich pozytywnym wpływie na wyniki, uzyskiwane przez przedsiębiorstwa produkcyjne. W oparciu o przyjęte zasady operacjonalizacji badanych kategorii można jedynie stwierdzić, że nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy dotyczącej pozytywnego wpływu innowacji produktowych na wyniki badanych firm. Trzeba jednak zauważyć, że ta zależność statystycznie istotna wystąpiła tylko w przypadku związku pomiędzy liczbą innowacji produktowych a zagregowaną miarą wyników firmy. Prowadząc szczegółowe analizy dochodzimy do wniosku, że ta zależność dotyczyła miar pozafinansowych (wzrostu zatrudnienia oraz dynamiki udziału w rynku, którą oceniano jako rosnącą, malejącą itd.). Pomiędzy ocenami wskaźników twardych (rentowności sprzedaży, rentowności kapitału własnego, zyskowności przedsiębiorstwa itd.) a liczbą innowacji zależności takich już nie stwierdzono. Hipoteza dotycząca związku pomiędzy innowacjami marketingowymi a wynikami firmy nie znalazła istotnego statystycznie wsparcia w prezentowanych wynikach badań. Podobnie istotny statystycznie wpływ obu badanych typów innowacji na subiektywną ocenę konkurencyjności firmy w stosunku do innych podmiotów w danej branży nie został potwierdzony. Odnosząc uzyskane wyniki do rezultatów badawczych innych autorów (także w innych krajach) można sformułować konkluzję, że nie odbiegają one zasadniczo od przeprowadzonych dotąd badań, z których część potwierdza, a część nie potwierdza badanych zależności. Należy też podkreślić, że badania w tej dziedzinie różnią się pod względem założeń metodycznych, stosowanych miar innowacyjności i wyników przedsiębiorstwa, dlatego szczegółowe porównania nie są możliwe. Ostateczne konkluzje wynikające z badań trzeba też skonfrontować z ich licznymi ograniczeniami: związanymi ze stosunkowo niewielką próbą przedsiębiorstw czy przyjętą jedną miarą innowacji (badano tylko liczbę innowacji deklarowaną przez respondentów). Krytycznie można także oceniać przyjęte za Antoncic`em i Hisrich`em, mierniki wyników przedsiębiorstw, choć są stosowane w podobnych badaniach. Opierają

124 Teresa Kraśnicka się one jednak na subiektywnych ocenach respondentów, a nie twardych danych finansowych, które są często niemożliwe do pozyskania. Z badań wynika, że innowacje nie są łatwym narzędziem podnoszenia wyników czy konkretnie efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa, gdyż często są kosztowne, wymagają znaczących nakładów inwestycyjnych, a ryzyko ich przyjęcia przez rynek, czy szybkiej imitacji przez konkurentów, jest duże. Dotyczy to zwłaszcza perspektywy krótkookresowej, często charakterystycznej dla małych firm (w badanej populacji stanowiły one 60%). Trzeba zauważyć, że w ostatnich latach kryzysu obserwuje się niższą skłonność przedsiębiorstw do inwestowania w rozwój firmy, co potwierdzają dane statystyczne 6. Zakończenie Uzyskane rezultaty badawcze ukazują zaskakująco słabe związki pomiędzy innowacjami produktowymi i marketingowymi, a wynikami przedsiębiorstw produkcyjnych. Jak starano się to wykazać, mogą być tego liczne przyczyny. Wyniki badań potwierdzają złożoność procesów innowacyjnych i ich niejednoznaczną rolę, jaką odgrywają w osiąganiu sukcesu firmy, wyrażonym wskaźnikami finansowymi, pozafinansowymi oraz pozycją na rynku. Zarówno wskazane ograniczenia badań, jak również ich niejednoznaczne wyniki zachęcają do pogłębienia badań w tej dziedzinie i szukania odpowiedzi na dalsze pytania, m.in. dotyczące wpływu pozostałych dwóch typów innowacji (procesowych i organizacyjnych) na wyniki organizacji. Rodzą się też pytania związane z szerzej postrzeganymi uwarunkowaniami działalności innowacyjnej, a więc, w jakich warunkach (np. modelu działalności innowacyjnej) innowacje wywierają bardziej istotny wpływ na osiągane przez firmę wyniki. Reasumując, badania inspirują zarówno do dalszych analiz kluczowych czynników sukcesu przedsiębiorstw produkcyjnych, jak również kontynuowania badań ich innowacyjności w aspekcie nie tylko osiąganych wyników, ale także uwarunkowań, zwłaszcza wewnętrznych. 6 Od 2009 roku notuje się spadki wartości nakładów inwestycyjnych w stosunku do roku poprzedniego we wszystkich grupach przedsiębiorstw (z wyjątkiem mikroprzedsiębiorstw) [Tarnawa, Zadura-Lichota (red.), 2012, s. 42].

Innowacje a wyniki firm produkcyjnych 125 Literatura 1. Adams J.D., Jaffe A.B. (1996), Bounding the effects of R&D: an investigation using matched establishment-firm data, RAND Journal of Economics vol. 27. 2. Alegre J, Lapiedra R., Chiva R. (2006), A measurement scale for product innovation performance, European Journal Innovation Management vol. 9, no. 4. 3. Antoncic B., Hisrich R.D. (2003), Privatization, Corporate Entrepreneurship and Performance: Testing a Normative Model, Journal of Developmental Entrepreneurship vol. 4. 4. Cho H., Pucik V. (2005), Relationship between innovativeness, quality, growth, profitability, and market value, Strategic Management Journal vol. 26. 5. Damanpour F. (1996), Organizational Complexity and Innovation: Developing and Testing Multiple Contingency Models, Management Science vol. 42, no. 5. 6. Danneels E., Kleinschmidt E.J. (2000), Product innovativeness from the firm s perspective: Its dimensions and their impact on project selection and performance (Rev. 1/2000), Institute for the Study of Business Markets, The Pennsylvania State University, ISBM Report 4-2000. 7. Darroch J. (2005), Knowledge management, innovation and firm performance, Journal of Knowledge Management vol. 9, no. 3. 8. Drucker P. (2000), Zarządzanie w XXI wieku, Muza S.A. Warszawa. 9. Faiz-Hilami M., Ramayah T., Mustapha Y., Pawanchik S. (2010), Product and process innovativeness: Evidence from Malaysian SMEs, European Journal of Social Science vol. 16, no. 4. 10. Flores L.G., Fadden J. (2000), How to Have a Successful Strategic Planning Meeting, Training & Development, January. 11. Gierszewska G., Romanowska M. (2002), Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa. 12. Hall B., Mairesse J. (1995), Exploring the relationship between R&D and productivity in French manufacturing firms, Journal of Econometrics vol. 65. 13. Innowacyjność w zarządzaniu a konkurencyjność przedsiębiorstwa (2010), Nowacki R. (red.), Difin, Warszawa. 14. Kraśnicka T, Głód G. (2012), Modele innowacji a poziom innowacyjności MŚP, w: Zarządzanie w regionie. Teoria i praktyka, Kuczera- Ludwiczyńska E. (red.), Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie.

126 Teresa Kraśnicka 15. Managing Innovation and Change (2006), Third edition, Mayle, D. (ed.), SAGE Publications, London. 16. Penc J. (1999), Innowacje i zmiany w firmie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa. 17. Pichlak M. (2012), Uwarunkowania innowacyjności organizacji. Studium teoretyczne i wyniki badań empirycznych, Difin, Warszawa. 18. Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji (2008), Trzecia edycja. OECD/Wspólnoty Europejskie 2005, PARP, Warszawa. 19. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2010-2011 (2012), Tarnawa A., Zadura-Lichota P. (red.), PARP, Warszawa. 20. Simpson M., Padmore J., Newman N. (2012), Towards a new model of success and performance in SMEs, International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research vol. 18, no. 3. 21. Terziovski M. (2010), Innovation practice and its performance implications in small and medium enterprises (SMEs) in the manufacturing sector: a resource-based view, Strategic Management Journal vol. 31. 22. Tidd J., Bessant J. (2009), Managing Innovation. Integrating technological, Market and Organizational Change, 4 th Edition, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, England. 23. Timmerman J.C. (2009), A systematic approach for making innovation a core competency, The Journal for Quality and Participation vol. 31. 24. Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi (2001), Brzeziński M. (red.), Difin, Warszawa. 25. Zastempowski M. (2010), Uwarunkowania budowy potencjału innowacyjnego polskich małych i średnich przedsiębiorstw, Wyd. Nauk. UMK, Toruń. Podziękowania Autorka wyraża serdeczne podziękowania członkom zespołu dr G. Głodowi i dr W. Głodowi za pomoc w wyborze narzędzi statystycznych oraz wykonaniu obliczeń. Streszczenie W artykule stawia się tezę, że w sektorze firm produkcyjnych innowacje są kluczowym czynnikiem sukcesu. Przyjęto zgodnie z metodyką zawartą w Oslo Manual iż można wyróżnić cztery typy innowacji: produktowe, procesowe, organizacyjne i marketingowe. Miarą sukcesu są wyniki osiągane przez

Innowacje a wyniki firm produkcyjnych 127 firmy wytwórcze, wyrażone przy pomocy zróżnicowanych wskaźników. W opracowaniu przedstawiono wyniki badań dotyczące związków pomiędzy innowacjami produktowymi i marketingowymi a wynikami osiąganymi przez firmy produkcyjne na podstawie badań empirycznych przeprowadzonych w przedsiębiorstwach woj. śląskiego. Badania potwierdziły dodatnią zależność pomiędzy innowacjami produktowymi a zagregowaną miarą wyników badanych przedsiębiorstw. Jednakże zależność tak okazała się słaba. W przypadku zależności pomiędzy innowacjami marketingowymi, a wynikami przedsiębiorstw nie stwierdzono istotnych statystycznie zależności. Badano także zależność pomiędzy liczbą zadeklarowanych innowacji produktowych i marketingowych a subiektywną oceną konkurencyjności przedsiębiorstw. I w tym przypadku nie stwierdzono istotnych statystycznie zależności. Wyniki badań potwierdzają złożoność procesów innowacyjnych i ich niejednoznaczną rolę, jaką odgrywają w osiąganiu sukcesu firmy, wyrażonym wskaźnikami finansowymi, pozafinansowymi oraz pozycją na rynku. Słowa kluczowe: czynniki sukcesu, innowacyjność, innowacje produktowe, innowacje marketingowe, wyniki przedsiębiorstwa Innovation and performance in Polish manufacturing companies (Summary) The paper advance a thesis that for manufacturing companies innovation is a critical success factor. According to methodology proposed in the Oslo Manual, four types of innovation can be distinguished, that is product, process, organizational and marketing. The measure of success for manufacturing companies is performance, represented by various indicators. The paper presents results of empirical research, carried out in Silesia voivodeship, on the relationship between product and marketing innovation and manufacturing companies performance. Research has confirmed the positive relationship between product innovation and an aggregated performance measure in enterprises being a subject of the research. However, the correlation was weak. In the case of the relationship between marketing innovation and companies performance, no statistically significant relationship was found. Furthermore, in case of relationship between the number of declared product and marketing innovation and subjective evaluation of competitiveness, no statistically significant relationship was found. Research results confirms the complexity of the innovation processes, as well as ambiguous role it play in achieving the success of the company, expressed in financial and non-financial indicators or position in the market.

128 Teresa Kraśnicka Keywords success factor, innovativeness, product innovation, marketing innovation, enterprise performance