CZĘŚĆ I - OGÓLNA 1. Regionalizacja przyrodniczo-leśna

CZĘŚĆ I - OGÓLNA 1. Regionalizacja przyrodniczo-leśna Zadaniem regionalizacji przyrodniczo-leśnej jest przedstawienie w sposób uporządkowany, zróżnicowania środowiska przyrodniczego, tworzącego warunki wzrostu i rozwoju roślinności leśnej. W regionalizacji przyrodniczo-leśnej obowiązującej w Polsce, opracowanej przez Tramplera i in. (1990) wyróżnia się trzy jednostki hierarchiczne: mezoregion, dzielnicę i krainę. Kryteria różnicujące wymienione jednostki ustalono na podstawie szerokiej analizy warunków ekologicznych.. Mezoregion przyrodniczo-leśny jest podstawową jednostką tej regionalizacji wyróżnianą na podstawie dominującego na jego obszarze podłoża geologicznego i typu krajobrazu naturalnego. Charakter przyrodniczy mezoregionów wynika z dominacji określonych typów siedliskowych lasu oraz potencjalnej roślinności naturalnej. Dzielnica przyrodniczo-leśna jest hierarchicznie wyższą od mezoregionu jednostką regionalizacji. W dzielnicy zgrupowane są sąsiadujące mezoregiony, które łączy podobieństwo cech środowiska geograficznego, np. wzniesienie n.p.m., relief, podłoże skalne, a może różnić lesistość, funkcja lasów i in. Kraina przyrodniczo-leśna jest najwyższą hierarchicznie jednostką regionalizacji, w której przyrodnicze warunki produkcji leśnej są kształtowane przez klimat. Różnica między poszczególnymi krainami wyraża się w różnej roli podstawowych gatunków drzew leśnych w budowie drzewostanów (buka, jodły, świerka) i w różnej ich przydatności dla produkcji leśnej. Regionalizacja przyrodniczo-leśna, wykorzystywana także szeroko w zagospodarowaniu przestrzennym kraju, ułatwia prowadzenie gospodarki leśnej zgodnie z przyrodniczym charakterem regionu, a w typologii siedlisk leśnych jest podstawą wyróżniania i charakteryzowania regionalnych odmian jednostek siedliskowych. Rozmieszczenie krain, dzielnic i mezoregionów przyrodniczo-leśnych w kraju obrazuje załączona mapa (Zał.1) Załączniki 5,6,7 zawierają informacje o wybranych cechach przyrodniczych w poszczególnych krainach i dzielnicach przyrodniczo-leśnych, a w szczególności: - cechach klimatu - zał. 5 - powierzchniowy udział typów siedliskowych lasu zał. 6, - powierzchniowy udział drzewostanów (wg panujących gatunków) w Lasach Państwowych zał. 7. 1

2. Podstawowe pojęcia używane w siedliskoznawstwie Ekosystem to system wzajemnych zależności organizmów żywych i warunków przyrodniczych w jakich żyją te organizmy. Ekosystem jest biocenozą zajmującą q określonym czasie biotop o określonej przestrzeni. Ekosystem leśny = las funkcjonujący w kreślonych warunkach środowiska przyrodniczego. Jest to przestrzeń zajmowana przez roślinność drzewiastą wraz z zespołami innych organizmów. W ekosystemie występują wzajemne zależności i powiązania pomiędzy: współbytującymi organizmami żywymi, organizmami żywymi i biotopem. Biocenoza jest ożywioną częścią ekosystemu. W jej skład wchodzą żywe organizmy: zwierzęce, rośliny, grzyby. Ich istnienie uzależnione jest od przyrodniczych warunków zewnętrznych czyli biotopu, który modyfikują żyjące w nim organizmy. Biotop to abiotyczna część ekosystemu leśnego składająca się z powietrza atmosferycznego, skał, gleb, reliefu i wody. Środowisko leśne jest kompleksem warunków życiowych lasu, ukształtowanych w wyniku współoddziaływania i wzajemnych przekształceń biocenozy leśnej i jej siedliska. Środowisko leśne odznacza się charakterystycznym mikroklimatem i glebą leśną. Siedlisko leśne zespół względnie trwałych czynników klimatycznych, topograficznych, wodnych i glebowych stwarzających warunki dla życia lasu. Siedliskoznawstwo leśne nauka zajmująca się poznawaniem przyrodniczych warunków życia lasu, badaniem ich zdolności lasotwórczych (produkcyjnych) oraz określaniem zasad wyróżniania (klasyfikowaniem) siedlisk w lasach naturalnych i zagospodarowanych. Typologia siedlisk leśnych dział siedliskoznawstwa, nauka o typach siedlisk leśnych zajmująca się badaniami porównawczymi, charakterystyką, podziałem i wyróżnianiem siedlisk leśnych oraz ich oceną, głównie pod kątem przydatności hodowlano-leśnej. Typ siedliskowy lasu (typ siedliska leśnego) podstawowa jednostka w systemie klasyfikacji siedlisk leśnych, obejmująca powierzchnie leśne o zbliżonych warunkach siedliskowych wynikających z żyzności i wilgotności gleb, podobieństwa cech klimatu oraz ukształtowania terenu i jego budowy geologicznej. Obszary należące do tego samego typu siedliskowego lasu wykazują podobne zdolności leśno-produkcyjne i przydatność dla hodowli lasu. Odmiany typu siedliskowego lasu cechą charakterystyczną odmian typu siedliskowego lasu i jednocześnie kryterium ich wyróżniania jest rola lasotwórcza ważniejszych gatunków drzew leśnych, uwarunkowana ich zasięgiem poziomym i pionowym oraz naturalnym składem gatunkowym drzewostanów. Wyróżnia się odmiany krainowe i odmiany fizjograficznoklimatyczne typu siedliskowego lasu. 2

Wariant uwilgotnienia jednostka niższego rzędu, wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu w celu uściślenia stosunków wilgotnościowych siedliska, kształtujących i różnicujących warunki ekologiczne życia lasu. Warianty uwilgotnienia wyróżniane są w zależności od rodzaju wody glebowej (gruntowa, opadowa, stokowa, zalewowa) oraz głębokości jej występowania w glebie w okresie wiosennym i długości okresu stagnowania w ciągu roku. Woda gruntowa (glebowo-gruntowa) tworzy w odkrywkach glebowych lustro wody w zasięgu warstwy wodonośnej, wykazuje z reguły sezonowe wahania poziomu o rozmaitej amplitudzie, okresowo może pojawiać się na powierzchni gleby. Głębokość zwierciadła wody gruntowej waha się w szerokich granicach i jest w dużym stopniu uwarunkowana głębokością zalegania warstw nieprzepuszczalnych. Woda opadowa stagnująca (glebowo-opadowa) woda grawitacyjna podparta stagnująca, spotykana głównie na utworach cięższych; zatrzymująca się okresowo po roztopach wiosennych oraz obfitych opadach atmosferycznych latem na trudno przepuszczalnych warstwach lub poziomach gleb. Występuje okresowo, rzadziej przez cały rok; powoduje opadowe (odgórne) uwilgotnienie i oglejenie gleby. Woda stokowa woda spływająca po warstwach nieprzepuszczalnych na stokach w terenach wyżynnych i górskich Woda zalewowa - woda przepływowa rzek i strumieni, która wskutek ich sezonowego wylewu pojawia się okresowo na powierzchni gleby w dolinach rzecznych. Rodzaj siedliska leśnego jednostka wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu, odzwierciedlająca zróżnicowanie geologiczno-glebowe; wykorzystywana w planowaniu hodowlanym (przy określaniu typu lasu) Typ lasu jednostka wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu, obejmująca płaty lasu o podobnych warunkach siedliskowych z właściwym dla nich względnie trwałym składem i strukturą drzewostanu oraz innych warstw roślinności. Wskazuje on ogólny cel hodowlany, wynikający z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym siedlisku. Gatunki różnicujące runa - gatunki, których obecność pozwala na postawienie diagnozy siedliskowej. Gatunki te w danym typie siedliskowym lasu znajdują minimum warunków ekologicznych niezbędnych do życia i w ten sposób odróżniają siedliska żyźniejsze od uboższych lub wilgotniejsze od mniej wilgotnych. Gatunki częste runa tworzą główne tło runa w danym typie siedliskowym lasu; mogą występować także na innych siedliskach. Zespół roślinny (asocjacja) abstrakcyjnie ujęty, terytorialnie ograniczony, najniższy hierarchicznie typ fitocenozy, który na danym terytorium stanowi swoistą kombinację gatunków (zestaw gatunków charakterystycznych, wyróżniających i towarzyszących); (Matuszkiewicz 2001). W pracach siedliskowych ułatwia określenie typu lasu. Potencjalna produkcyjność siedliska (naturalne możliwości produkcyjne) zdolność produkcyjna siedliska w stanie zbliżonym do naturalnego. W praktyce leśnej określana jest dla 3

drzewostanów o składzie gatunkowym właściwym dla siedliskowego typu lasu, na podstawie przeciętnego rocznego przyrostu sumarycznej produkcji miąższości drzewostanu w całym okresie jego życia. Może być także wyrażana wielkością rocznej produkcji biomasy (nadziemnej i podziemnej). Aktualna produkcyjność siedliska (aktualne możliwości produkcyjne) zdolność produkcyjna siedliska w jego aktualnym stanie, określana w praktyce leśnej na podstawie przeciętnego rocznego przyrostu sumarycznej produkcji miąższości aktualnego drzewostanu; może być określana także wielkością rocznej produkcji biomasy (nadziemnej i podziemnej). Aktualna produkcyjność siedliska równa jest potencjalnej produkcyjności jedynie w przypadku siedlisk w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego z właściwym dla nich składem gatunkowym drzewostanów o pełnym zadrzewieniu. Aktualna zdolność produkcyjna siedliska są to możliwości produkcyjne siedliska w jego aktualnym stanie naturalnym, bądź zmienionym antropogenicznie o obniżonej (niekiedy podwyższonej) urodzajności. Stan siedliska leśnego wyraża zgodność lub charakter niezgodności siedliska z jego naturalna postacią w lasach pozostających w stanie ekologicznej równowagi elementów siedliskowych i zbiorowisk roślinnych, nie poddanych presji szkodliwych działań człowieka i przemysłu. Siedliska nie będące w stanie naturalnym (z wyjątkiem nawożonych), to siedliska zazwyczaj niekorzystne, sztucznie zmienione o obniżonej naturalnej żyzności. Przejawia się to w pogorszeniu właściwości wierzchnich warstw gleby i zmianach w zbiorowiskach roślinnych. Wyróżnia się siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego, zniekształcone lub przekształcone i zdegradowane. 4

3. Jednostki wyróżniane w pracach siedliskowych 3.1. Typy siedliskowe lasu W metodzie typologicznej siedlisk leśnych IBL podstawową jednostką jest typ siedliskowy lasu (TSL). Głównymi kryteriami wyróżniania TSL są: warunki geograficzno-klimatyczne, które traktować należy jako najbardziej stabilny element siedliska, budowa warstwowa, skład gatunkowy i bonitacja drzewostanu, będące świadectwem roli lasotwórczej gatunków drzew w budowie drzewostanu oraz możliwości produkcyjnych siedliska, warunki fizjograficzno-klimatyczne różnicujące siedliska na odmiany, rośliny runa odgrywające pomocniczą rolę przy wyróżnianiu TSL; a specjalistom umożliwiające określenie zespołów roślinnych. Na wymienionych kryteriach oparte są zasady wyróżniania i charakterystyka typów siedliskowych lasu. W metodzie typologicznej siedlisk leśnych IBL wyróżnia się typy siedliskowe lasu terenów nizinnych, wyżynnych i podgórskich oraz górskich tabele 1-3: a) na terenach nizinnych wszystkich krain przyrodniczo-leśnych - 15 podstawowych typów siedliskowych lasu: - bory: suchy (Bs), świeży (Bśw), wilgotny (Bw) i bagienny (Bb); - bory mieszane: świeży (BMśw), wilgotny (BMw), bagienny (BMb); - lasy mieszane: świeży (LMśw), wilgotny (LMw), bagienny (LMb); - lasy: świeży (Lśw), wilgotny (Lw), bagienny czyli ols (Ol), - lasy łęgowe: wilgotny (oznaczany jako Lł), bagienny czyli ols jesionowy (OlJ); b) na terenach wyżynnych i podgórskich południowej Polski (w krainach V - VIII) - 8 typów siedliskowych lasu: - bory mieszane wyżynne: świeży (BMwyżśw), wilgotny (BMwyżw) - lasy mieszane wyżynne: świeży (LMwyżśw), wilgotny (LMwyżw) - lasy wyżynne: świeży (Lwyżśw), wilgotny (Lwyżw) - lasy łęgowe: wilgotne (Lłwyż), bagienne czyli olsy jesionowe (OlJwyż) c) na terenach górskich południowej Polski (w krainach V - VIII) - 15 typów siedliskowych lasu; > w reglu górnym: 5

- bór wysokogórski (BWG) z wyróżnieniem świeżego (BWGśw), wilgotnego (BWGw) i bagiennego (BWGb), > w reglu dolnym: - bory górskie: świeży (BGśw), wilgotny (BGw), bagienny (BGb), - bory mieszane górskie: świeży (BMGśw), wilgotny (BMGw), bagienny (BMGb), - lasy mieszane górskie: świeży (LMGśw), wilgotny (LMGw), - lasy górskie: świeży (LGśw), wilgotny (LGw), - lasy łęgowe górski: wilgotny (LłG), bagienny zwany olsem jesionowym (OlJG) Wymienione siedliskowe typy lasu terenów nizinnych, wyżynnych i górskich przedstawiono w układach siatek typologicznych. Tabela 1. Typy siedliskowe lasu terenów nizinnych Grupy żyznościowe (troficzne) siedlisk Grupy wilgotnościowe siedlisk bory bory mieszane lasy mieszane lasy lasy łęgowe suche Bs - - - - świeże Bśw BMśw LMśw Lśw - wilgotne Bw BMw LMw Lw Lł bagienne Bb BMb LMb Ol OlJ Tabela 2. Typy siedliskowe lasu terenów wyżynnych i podgórskich Grupy wilgotnościowe rupy żyznościowe (troficzne) siedlisk siedlisk bory mieszane lasy mieszane lasy lasy łęgowe świeże BMwyżśw LMwyżśw Lwyżśw - wilgotne BMwyżw LMwyżw Lwyżw Lłwyż bagienne - - - OlJwyż Tabela 3. Typy siedliskowe lasu terenów górskich Piętra klimatyczno-roślinne Regiel górny (strefa siedlisk wysokogórskich) Grupy wilgonościowe Grupy żyznościowe (troficzne) siedlisk bory lasy lasy bory mieszane mieszane BWG (BWGśw, BWGw, BWGb) - - - - lasy łęgowe Regiel dolny świeże BGśw BMGśw LMGśw LGśw (strefa siedlisk wilgotne BGw BMGw LMGw LGw LłG górskich)* bagienne BGb BMGb - - OlJG * - w krainie Karpackiej typy siedlisk BMGśw, BMGw, BMGb, LMGśw, LMGw, mogą być wyróżniane z uwzględnieniem podziału regla dolnego na wysoki i niski. 6

3.2. Odmiany typu siedliskowego lasu Zróżnicowanie warunków klimatycznych oraz topograficznych, występujące na obszarze kraju, stanowi podstawę do wyróżniania odmian typu siedliskowego lasu, wskazujących na potrzeby odmiennego planowania hodowlanego. Kryterium różnicującym odmiany typu siedliskowego lasu jest naturalna rola lasotwórcza ważniejszych gatunków drzew leśnych, uwarunkowana ich zasięgiem terytorialnym poziomym i pionowym, oraz wynikającym stąd naturalnym składem gatunkowym drzewostanów. Wyróżnianie odmian siedliskowego typu lasu szczególnie jest wskazane w sytuacji, gdy warunki klimatyczne np. ograniczają możliwości bytowania niektórych gatunków drzew i wskazują na zmianę celu hodowlanego. Wyróżnia się następujące odmiany typu siedliskowego lasu: odmiany krainowe (geograficzne) siedliskowego typu lasu, ze względu na położenia w określonej krainie przyrodniczo-leśnej, o specyficznym mezoklimacie i warunkach geologiczno-glebowych, kształtujących typowe dla danej krainy składy gatunkowe drzewostanów; odmiany fizjograficzno-klimatyczne siedliskowego typu lasu, wyróżniane na terenach wyżynnych i podgórskich oraz górskich, ze względu na lokalne położenie (stok, ekspozycja, dolina, wierzchowina) i związane z nim zróżnicowanie warunków mezo- i mikroklimatycznych. Odmiany te wyróżnia się zgodnie z kryteriami podanymi w tabeli 4. Tabela 4. Odmiany fizjograficzno-klimatyczne typów siedliskowych lasu na terenach wyżynnych, podgórskich i górskich. L.p. Nazwa odmiany Występowanie (cechy fizjograficzne) Cechy mikroklimatyczne 1. Wierzchowiny głównych grzbietów 2. Wierzchowiny grzbietów niskich, lub podrzędnych 3. Środkowe południowe stoki 4. Środkowe północne stoki Regiel górny i wysoki regiel dolny Regiel dolny i górnoreglowe wierzchowiny grzbietów niższych, leżących w zaciszu grzbietu górnego. Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Partie stoków leżące powyżej zasięgu inwersji termicznych (około 120 m ponad dnem doliny w górach, około 50 m powyżej dna doliny na wyżynach), za wyjątkiem wklęsłych form urzeźbienia terenu. Stoki o ekspozycjach: S, SW, SE, W, E, a także grzbiety wzniesień i spłaszczenia wierzchowinowe na obszarze wyżynnym. Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Partie stoków leżące powyżej zasięgu inwersji termicznych (około 120 m ponad dnem doliny w górach, około 50 m powyżej dna doliny na wyżynach), za wyjątkiem silnie wklęsłych Strefa o dużych kontrastach temperatur. W dzień bywa silnie nagrzewana, w nocy intensywnie ochładzana. Występuje tu silne zagrożenie przymrozkowe związane z częstym napływem chłodnych mas powietrza. Mikroklimat łagodniejszy w porównaniu z mikroklimatem wierzchowin głównych grzbietów. Dość duże zagrożenie przymrozkowe typu adwekcyjnego. Najcieplejsze, okresowo najbardziej przesuszone partie wyżyn i gór o niewielkim zagrożeniu przymrozkowym, wysokich maksimach i minimach temperatur dobowych. Stoki umiarkowanie ciepłe, wilgotne, o niewielkim zagrożeniu przymrozkowym. W porównaniu z ponadinwersyjnymi stokami południowymi występuja 7

5. Dolne południowe stoki 6. Dolne północne stoki 7. Miejsca chłodne form urzeźbienia. Stoki o ekspozycjach: N, NW. NE Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dolne partie stoków, leżące w zasięgu inwersji termicznych (do około 120 m od dna doliny w górach, do 50 m powyżej dna doliny na wyżynach). Stoki o ekspozycjach: S, SE, SW, W,E. Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dolne partie stoków leżące w zasięgu inwersji termicznych (do 120 m ponad dnem doliny w górach, do 50 m powyżej dna na wyżynach). Stoki o ekspozycjach: N, NW, NE. Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Silnie wklęsłe stoki i inne wklęsłe formy urzeźbienia terenu: rynny spływu chłodnego powietrza, kotlinki chłodu w niszach osuwiskowych i obniżeniach na stokach. 8. Dna dolin Regiel dolny niski, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dna dolin W górach zwłaszcza ich dolne odcinki. 3.3. Warianty uwilgotnienia siedlisk tu mniejsze amplitudy temperatur dobowych. Ciepłe stoki, silnie nagrzewane w ciągu dnia, podczas pogodnych nocy mocno ochładzane. Duże niebezpieczeństwo wystąpienia przymrozków radiacyjnych. Umiarkowanie ciepłe, dość wilgotne stoki, podczas pogodnych nocy silnie ochładzane. Występuje tu silne zagrożenie przymrozkami radiacyjnymi. Mikroklimat surowy, chłodny, zwłaszcza nocą. Miejsce powstawania tzw. zmrozowisk, częste przymrozki. W dzień doliny, zwłaszcza południowe są silnie nagrzewane, nocą ochładzane. Miejsce najczęstszych zmrozowisk Wariant uwilgotnienia siedliska, wyróżniany w ramach typu siedliskowego lasu i precyzujący stosunki wilgotnościowe siedliska, określa się w zależności od charakteru wody: a) gruntowej (g) i jej głębokości występowania, b) glebowo-opadowej (og) i stokowej (sg) oraz głębokości jej występowania i okresu stagnowania. Warianty uwilgotnienia, wyróżniane w ramach grup wilgotnościowych typów siedliskowych lasu, wpływ wody gruntowej, opadowej i stokowej na siedlisko oraz symbole stosowane w pracach siedliskowych podane są w tabeli 5. Zamieszczono w niej także orientacyjne dane o długości okresu i głębokości występowania wody gruntowej i opadowej. Informacją pomocniczą przy określaniu wariantu uwilgotnienia TSL jest ustalenie stopnia wody gruntowej. W przypadku występowania wody gruntowej wyróżnia się 7 stopni, oznaczonych symbolami g1 - g7, a w przypadku wody opadowej 5 stopni, oznaczonych og1 - og5. W przypadku wody gruntowej podano, dla poszczególnych wariantów uwilgotnienia siedlisk, stopień oraz orientacyjny poziom występowania przy jej stanie wiosennym. Stopnie w przypadku wody opadowej są zależne od długości okresu jej występowania i głębokości stagnowania. W przypadku wód zalewowych wyróżnia się siedliska zalewane i jednocześnie podtapiane, gdzie woda w profilu glebowym utrzymuje się przez znaczną część roku oraz siedliska zalewane co najmniej raz w roku wiosną lub wielokrotnie w ciągu roku podczas krótkich zalewów. W przypadku siedlisk zalewanych symbol poprzedzany jest literą z, a w przypadku odwodnionych - O. 8

Grupa wilgotnościowa siedlisk Tabela 5. Warianty uwilgotnienia siedlisk leśnych Wariant uwilgotnienia siedliska nazwa symbol Orientacyjny poziom wiosennegostopnie i symbole Wpływ wody Orientacyjny okres występowania wody w m wody: gruntowej, występowania wody - gruntowej (g), opadowej lub - opadowej (og), zalewowej gruntowej (g) opadowej (og) gruntowej stagnującej - zalewowej (z) na siedlisko lub stokowej (sg) - odwodnienia (O) w miesiącach Występowanie oglejenia Siedliska suche suche brak wpływu poniżej 2,5 g7 0 0 nie występuje świeże 1 bardzo słaby poniżej 2,5 g6 poniżej 1 0 nie występuje Siedliska świeże silnie świeże 2 słaby poniżej 1,8 poniżej 1,3 g5, og5 1 poniżej 1 Siedliska wilgotne Siedliska bagienne Siedliska łęgowe nie występuje, lub słabe marmurkowate poniżej 130 cm w utw. piaszczystych, bądź plamiste poniżej 40 cm na utw. zwiężlejszych niecałkowitych odwodnione* 0 słaby wskutek poniżej 1,8 odwodnienia poniżej 1,3 Og5-6, Oog5 0 0 o cechach oks.-reduk. poniżej 40 cm wilgotne 1 umiarkowany 0,8 1,8 1,3 1,8 g4, og4 2 1 strefowe, rzadziej, całkowite poniżej 40 cm silnie wilgotne 2 dość silny 0,5 0,8 0,4 0,8 g3, og3 3 2 wyraźne strefowe lub całkowite poniżej 60 cm umiarkowany silnie 0 wskutek silnegoponiżej 1,8 odwodnione* odwodnienia poniżej 1,3 Og4-5, Oog4-5 2 1 o cechach oks.-reduk. poniżej 40 cm odwodnione* 1 dość silny wskutek odwodnienia 0,5 1,8 0,4 1,3 Og3, Oog3 2 3 1 2 o cechach oks.-reduk.do 80 cm, a poniżej całkowite mokre 2 silny 0,2 0,5 0,2 0,4 g2, og2 3 5 2 3 całkowite poniżej 40 cm bardzo mokre 3 bardzo silny 0,0 0,2 0,0 0,2 g1, og1 5 9 3 5 całkowite od pow. gleby mineralnej niezalewane 0 zalewane 1 silny - okresowy zalewane i podtapiane 2 umiarkowany sporadycznie (tylko w okresie wielkich wskutek braku Og4, Oog4 powodzi) powyżej powierzchni zalewu zalewane zalewane sporadycznie sporadycznie okresowo (co najmniej raz w roku) zg1-4 powyżej powierzchni, krótkie zalewy 5 9 3 5 okresowo (co najmniej raz w roku) strefowe rzadziej poniżej 40 cm jak w siedliskach bagiennych lub wilgotnych nieodwodnionych bardzo silny powyżej powierzchni, zalewy i podto- okresowy (zabagnienia) zg1-3, zog1-3 ponad 9 ponad 5 jak w siedliskach bagiennych nieodwodnionych pienia - woda utrzymująca się przez znaczną część roku * - dotyczy wyłącznie obszarów (siedlisk) sztucznie odwodnionych 9

3.4. Rodzaj siedliska leśnego Rodzaj siedliska leśnego, wyróżniany w typie siedliskowym lasu, obrazuje jego wewnętrzne zróżnicowanie pod względem cech geologiczno-glebowych (głównie skał macierzystych, typów i podtypów gleb). Rodzaje siedlisk są pomocne przy ustalaniu typów lasu, a w planowaniu hodowlanym służą do określenia gospodarczych typów drzewostanów. Szczegółowy opis rodzajów siedlisk leśnych, najczęściej występujących w poszczególnych typach siedliskowych lasu, podany jest w rozdziale 1 w II części niniejszego opracowania. Charakterystyka przedstawiona jest oddzielnie dla siedlisk nizinnych, wyżynnych i podgórskich oraz górskich i wysokogórskich. Przy określaniu rodzaju siedliska uwzględniane są: - typ i podtyp gleby - odmiana podtypu gleby - rodzaj gleby - gatunek gleby Typy i podtypy gleb oraz odmiany podtypów gleb zwierają załączniki 2 i 3. Nazwy ich przyjęto zgodnie z Klasyfikacją gleb leśnych Polski (2000). Wymienione w tym opracowaniu w Części II.1 - przy charakterystyce typów siedliskowych lasu - typy, podtypy i odmiany podtypów gleb są najczęściej występującymi w opisywanych siedliskach. Rodzaj gleby jest określany poprzez wiek (formację geologiczną), geologiczne pochodzenie i właściwości skał macierzystych gleb. Podstawowym źródłem informacji o rodzaju gleby są mapy geologiczne w skali 1:50 000 oraz inne dostępne materiały i opisy geologiczne. Dla terenów górskich wskazane jest korzystanie z map dokładniejszych, np. 1:25 000, 1:10 000. Gatunek gleby określa uziarnienie (skład granulometryczny) profilu glebowego gleb mineralnych oraz warstw mineralnych w niektórych glebach organicznych i organicznomineralnych. Podstawą określenia gatunku gleby jest podział materiału mineralnego gleby na frakcje i grupy granulometryczne. 10

Tabela 6. Podział mineralnego materiału glebowego na frakcje i podfrakcje granulometryczne wg obowiązującej Polskiej Normy PN-R-04033: 1998. Nazwa frakcji i podfrakcji granulometrycznych A. CZĘŚCI SZKIELETOWE I. Frakcja kamienista: 1. Kamienie duże, głazy, bloki skalne 2. Kamienie średnie, otoczaki, gruz 3. Kamienie małe (kamyki), gruz II. Frakcja żwirowa: 1. Żwir gruby 2. Żwir średni 3. Żwir drobny B. CZĘŚCI ZIEMISTE III. Frakcja piaskowa: 1. Piasek bardzo gruby 2. Piasek gruby 3. Piasek średni 4. Piasek drobny 5. Piasek bardzo drobny Średnica ziaren w milimetrach powyżej 2 powyżej 75 powyżej 500 od 500 do 250 od 250 do 75 od 75 do 2 od 75 do 20 od20 do 5 od 5 do 2 poniżej 2 od 2,0 do 0,05 od 2,0 do 1,0 od 1,0 do 0,5 od 0,5 do 0,25 od 0,25 do 0,10 0d 0,10 do 0,05 IV. Frakcja pyłowa od 0,05 do 0,002 V. Frakcja iłowa poniżej 0,002 W celu umożliwienia korzystania z opracowań siedliskowych wykonanych przed rokiem 2000, w których stosowano inny podział na frakcje granulometryczne zamieszczono tabelę 7. po 2000 roku. Tabela 7. Frakcje granulometryczne gleb stosowane w pracach siedliskowych przed i Średnica ziaren (mm) Do roku 2000 Po roku 2000 2,0 1,0 żwir drobny piasek bardzo gruby 1,0-0,5 piasek gruby piasek 0,5-0,25 piasek średni piasek 0,25-0,1 piasek drobny piasek 0,1-0,05 pył gruby piasek 0,05-0,02 pył drobny 0,02-0,005 ił pyłowy gruby 0.005-0,002 ił pyłowy drobny > 0,002 ił koloidalny ił pył 11

3.5. Stan siedliska Stan siedliska leśnego wyraża zgodność lub charakter niezgodności siedliska z jego naturalną postacią w lasach pozostających w stanie ekologicznej równowagi elementów siedliskowych i zbiorowisk roślinnych, nie poddanych presji szkodliwych działań człowieka i przemysłu. Siedliska nie będące w stanie naturalnym (z wyjątkiem nawożonych) to siedliska zazwyczaj niekorzystnie, sztucznie zmienione o obniżonej naturalnej żyzności. Przejawia się to w pogorszeniu właściwości wierzchnich warstw gleby i zmianach w zbiorowiskach roślinnych. Stan siedliska jest jego postacią czasową i może ulegać zmianie powodowanej czynnikami zewnętrznymi. Siedlisko nie będące w stanie naturalnym drogą samoregulacji ekosystemu leśnego może stopniowo wrócić do stanu normalnego, jeżeli ustanie oddziaływanie czynnika sprawczego. Proces ten można przyspieszyć głównie poprzez odpowiednie zabiegi gospodarcze i fitomelioracyjne. Przyjmuje się przy tym ogólną zasadę, że im żyźniejsze jest siedlisko tym bardziej celowe jest podejmowanie takich działań. Stan siedliska leśnego określany jest głównie na podstawie łatwo zmiennych składników ekosystemu leśnego, tj. drzewostanu (składu gatunkowego, budowy warstwowej, klasy bonitacji gatunków panujących), runa (składu gatunkowego, pokrycia), właściwości wierzchnich poziomów gleby (typu i podtypu próchnicy, właściwości fizycznych i chemicznych gleby, odmiany podtypu gleby) oraz warunków wodnych w glebie. Ustala się go poprzez porównanie wyżej wymienionych elementów ocenionych na badanej powierzchni z elementami uznanymi za typowe w danym obiekcie; elementy typowe mogą być ustalone także na podstawie lokalnego klucza rozpoznawania typów siedliskowych lasu. Definicje i kryteria wydzielenia wymienionych stanów i form siedlisk podane są w tabeli 8. Kryteria te należy uszczegóławiać indywidualnie w ramach poszczególnych obrębów (dużych kompleksów leśnych) także w oparciu o analizę gospodarki leśnej, lokalny stan skażenia atmosfery oraz analizę warunków hydrogeologicznych i rozpoznanie fitosocjologiczne. W ramach typów siedliskowych lasu, określonych zgodnie z kryteriami kompleksowej metody typologicznej siedlisk leśnych IBL, wyróżniane są siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego, zniekształcone lub przekształcone i zdegradowane. 12

Tabela 8. Stan siedlisk leśnych i gruntów przeznaczonych do zalesień Grupa stanów siedlisk* Stan siedliska Opis stanu Nazwa Uszczegółowienie Symbol Charakterystyka i cechy rozpoznawcze (właściwości wierzchnich warstw gleby, typ i podtyp próchnicy, stosunki wodne w glebie, drzewostan, runo) Siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego Ekosystem znajduje się w stanie równowagi ekologiczne;j polegającej na zgodności, naturalnej lub mało zmienionej, szaty roślinnej z warunkami siedliska Naturalny Zbliżony do naturalnego (z drzewostanami niezgodnymi z gospodarczym typem drzewostanu) zniekształcony Porolne, siedliska na terenach zalesionych bądź planowanych do zalesienia, gdzie gleby przez długi okres były użytkowane rolniczo Zniekształcony na skutek źle prowadzonej gospodarki Zniekształcony nawożeniem (agrotechnicznie) N1 właściwości wierzchnich warstw gleby, typ próchnicy, drzewostan i runo nie zmienione - zgodne z warunkami siedliska w stanie naturalnym N2 właściwości wierzchnich warstw gleby, typ próchnicy i runo nie zmienione - zgodne z warunkami siedliska w stanie naturalnym Z1a Z1b Z1c w glebie często zachowana jest warstwa płużna (20-30 cm), co najmniej przez 1-2 pokolenia drzewostanu. Wyróżnia się odmiany porolne gleb i/lub agrotroficzne. w pierwszej generacji lasu: gleba w pierwszym okresie życia drzewostanu nie ma prawidłowo wykształconego poziomu O; poziom ten wykształca się z czasem (z wiekiem drzewostanu) w zależności od typu gleby, w wierzchnich warstwach gleby często wskaźnik ph jest podwyższony oraz występuje zachwianie stosunków ilościowych składników mineralnych (nadmiar azotu w relacji do potasu); w runie przeważają gatunki łąkowe i polne, głównie trawy, brak wykształconych układów symbiotycznych sprzyja rozwojowi szczególnie chorób korzeni, które występują w 1 i 2 pokoleniu lasu drzewostan (zazwyczaj sosnowy lub świerkowy), niezgodny z warunkami siedliskowymi, runo słabo zmienione; na siedliskach lasowych pojawiają się gatunki oligotroficzne, a na siedliskach borowych jest zwiększony udział mszaków oraz gatunków oligotroficznych, zubożenie próchnicy zmiana najczęściej o jeden typ, występują odmiany gleb - mezo- i/lub oligotroficzne gleba zachowuje swoje cechy morfologiczne, ale zmieniony jest jej chemizm - wzrasta jej trofizm, głównie w wierzchnich poziomach; występują odmiany gleb - sylwitroficzne; roślinność runa i podszytu uległa słabemu przekształceniu, pojawiły się gatunki roślin eutroficznych (w tym synatropjjnych i nitrofilnych), obcych dla danego typu siedliskowego lasu w stanie naturalnym 13

Siedliska zniekształcone lub przekształcone A. Siedliska zniekształcone Siedliska słabo zmienione przez, złą gospodarkę leśną, wypasy, grabienie ściółki leśnej, nawożenie, zmiany warunków wodnych bądź inne czynniki Cechy łatwo zmienne siedliska są zmienione, lecz nie wskazują na inny typ siedliska leśnego niż jego cechy trwałe B. Siedliska przekształcone Siedliska, w których w skutek sztucznie głębokiego obniżenia poziomu wód gruntowych (silnego odwodnienia) bądź jego podniesienia (zawodnienia) dokonały się daleko idące zmiany jakościowe prowadzące do nowego układu ekologicznego i ukształtowania innego typu siedliska Silnie zniekształcony Zniekształcony odwodniony Zniekształcony zawodnione Silnie zniekształcony na skutek źle prowadzonej gospodarki Z1d Z1e Z2 przesuszenie wierzchnich warstw gleby, zmiana próchnicy na typy towarzyszące glebom o mniejszej wilgotności, występowanie odmian gleb - odwodnione w typach siedliskowych OL, OlJ oraz LMb: murszenie torfu, następuje przemieszczanie wapnia w głąb profilu, w runie częściowo ustąpiły gatunki roślin o większych wymaganiach wilgotnościowych, pojawiły się gatunki siedlisk świeżych i wilgotnych w tym zwiększonej ilości pokrzywa zwyczajna oraz śmiałek darniowy, sukcesja zmierza w kierunku wytworzenia siedlisk Lw bądź LMw, w typach siedliskowych Bb oraz BMb na glebach z torfów wysokich: mineralizacja przebiega powoli a proces murszenia pozostaje w stadium inicjalnym (słabo wykształcony poziom M 1 ). Na Bb zaznacza się w drzewostanie wzrost udziału brzozy omszonej oraz może pojawiać się pojawia się świerk, sukcesja zmierza w kierunku wytworzenia siedlisk Bw bądź BMw. ustępowanie torfowców oraz silniejszy rozwój gatunków siedlisk wilgotnych i świeżych, na siedliskach wilgotnych nastąpił częściowy zanik oglejenia redukcyjnego, nad poziomem wody gruntowej wykształca się poziom oksydacyjny lub strefa wytrąceń żelazistych ustępowanie gatunków roślin siedlisk wilgotnych na korzyść siedlisk świeżych. w glebach glejo-bielicowych i ubogich glebach glejowych powstają możliwości scementowania poziomu oksydacyjno-iluwialnego występuje większa wilgotność wierzchnich warstw gleby, pojawia się oglejenie, występowanie odmian gleb zawodnione i gruntowoglejowe, próchnica przekształca się w na typy towarzyszące glebom o większej wilgotności., w warstwach mszystej, runa oraz podszytu występują gatunki o większych wymaganiach wilgotnościowych, np. torfowce, turzyce, wierzby w wierzchnich poziomach gleby często stwierdza się: pogorszenie typu próchnicy leśnej co najmniej o dwa typy, obniżenie ph i stopnia wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami, pojawiają się odmiany gleb mezo- i oligotroficzne, zubożenie w azot i inne składniki odżywcze, cechy wtórnego bielicowania, głównie w glebach rdzawych, brunatnych i płowych. roślinność dna lasu jest silnie zmieniona pod względem składu gatunkowego i wskazuje na siedliska uboższe o jeden typ w przypadku siedlisk borowych i o dwa typy w przypadku siedlisk lasowych w runie dominują gatunki oligotroficzne, drzewostan może mieć obniżoną bonitację 14

Przekształcony Przekształcony odwodniony Przekształcony zawodniony Z3a Z3b zwiększa się stopień zmurszenia i zmniejsza się zabagnienie gleb torfowych co można wyrazić odpowiednią odmianą podtypu gleby, w pierwotnych (naturalnych) typach siedliska leśnego Ol, OlJ i LMb występuje: przekształcenie głębokich gleb torfowych w torfowo-murszowe, płytkich gleb torfowych w murszowo-mineralne lub murszowate, a tych z kolei w murszaste. Warstwa murszu, o miąższości ponad 30 cm ma wyraźnie wykształcony poziom przejściowy M 3. w glebach torfowych wysuszenie wierzchniej warstwy torfu i uruchomienie procesu murszowego. Następuje przekształcenie struktury masy organicznej z włóknisto-amorficznej w ziarnistą a nawet proszkową. Poziom przejściowy M 3, od murszu do torfu, tworzy warstwę o grubokawałkowej, luźnej strukturze drenującej glebę oraz przerywającą podsiąk wody do korzeni osiadanie torfu, co uwidacznia się w odsłonięciu szyi korzeniowych drzew mineralizację substancji organicznej i ubytek substratu glebowego uwalnianie związków mineralnych azotu, głównie azotanów niedobór, w formach dla roślin dostępnych, niektórych składników pokarmowych, szczególnie potasu a także fosforu i magnezu wymywanie wapnia w głąb profilu glebowego wycofanie się i zanik roślinności hydrofilnej rozwój pokrzywy, maliny, jeżyn, śmiałka darniowego bądź szczawika zajęczego. osłabienie rozwoju drzew i przyrostu drzewostanu a nawet jego zamieranie w pierwotnych (naturalnych) typach siedliska leśnego Bb i BMb procesy przekształcania gleb wytworzonych z torfów wysokich, spowodowane silnym osuszeniem, przebiegają stosunkowo wolno, a murszenie zachodzi w płytkiej warstwie gleby (do 15-20 cm). przesuszone torfy wykazują skłonność do osiadania, w efekcie czego powstają nierówności na ich powierzchni. w runie zanikają gatunki związane z torfowiskami. w siedliskach wilgotnych gleby mineralne i organiczno-mineralne ulegają przesuszeniu i typologiczne-mu przekształceniu (np. na łegach powstają Lw lub Lśw), a siedliska tracą swój wilgotny charakter. O obniżeniu poziomu wody gruntowej świadczą występujące w profilu glebowym ślady oglejenia oksydacyjnego. w glebach glejowo-bielicowych i ubogich glebach glejowych często wykształcają się warstwy rudawca. zmiana typów próchnic na wilgotniejsze, wykształcenie się poziomów glejowych, pojawiają się podtypy i odmiany gleb glejowe, a w skrajnych przypadkach murszaste i torfiaste, pojawienie się i rozwój higrofitów, osłabienie lub zamieranie drzewostanów, zmiana wilgotności o jedną grupę, a w przypadku pokrycia powierzchni wodą przekształcenie gleby leśnej w mokradło, dłużej trwające zawodnienie powoduje zmiany w roślinności leśnej. Odcięcie dopływu powietrza do korzeni drzew powoduje masowe ich wydzielanie aż do całkowitego zamarcia drzewostanu, w warstwie ziół pojawiają się gatunki higrofilne a także bagienne (helofity). 15

Siedliska zdegradowane Zdewastowany Przekształcony nawożony Zdegradowany Silnie zdegradowany Do zagospodarowania bez rekultywacji Do zagospodarowania po wykonanej rekultywacji Do zagospodarowania po wykonaniu rekultywacji Z3c D1 D2 D3a D3b D3c zmiany (podwyższenie) właściwości wierzchnich warstw gleby, w tym typu próchnicy, występowanie gatunków roślin o wyższych wymaganiach troficznych, podwyższona bonitacja drzewostanu, pojawiają się odmiany gleb sylwitroficzne obniżenie przyrostu wysokości, pogorszenie zdrowotności drzew, uszkodzenie aparatu asymilacyjnego drzew, wyrażające się redukcją i przebarwieniem, ustępowanie gatunków wrażliwych na zanieczyszczenie powietrza: porostów (głównie z drzew) oraz z warstwy runa, m.in. porostów i mchów Dicranum polysetum, Hylocomium splendens w wierzchnich poziomach gleby następuje akumulacja imitowanych i dostających się do gleby szkodliwych substancji chemicznych. Charakter zachodzących przekształceń zależy od jakości, ilości i czasu oddziaływania tych zanieczyszczeń na procesy glebowe. W próchnicy leśnej następuje zahamowanie rozkładu ściółki (igliwie w podpoziomie Ol ma ciemne zabarwienie). W zależności od przeważającego charakteru (składu chemicznego) imisji pojawiają się odmiany gleb obciążone, skażone, zakwaszone itp. w warstwie zielnej pojawiają się gatunki synantropijne, ruderalne, których nie spotyka się w zbiorowiskach leśnych. Dno lasu często opanowuje trzcinnik piaskowy, w drzewostanie objawami degradacji są: silne uszkodzenia aparatu asymilacyjnego drzew, przerzedzenie na skutek intensywnego wydzielania się posuszu, zahamowanie przyrostu i obniżenie bonitacji od jednej do dwóch klas po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego (człowieka, katastrofy powodzie, erozji itp.) las wkracza samoistnie, można sadzić drzewa bez rekultywacji terenu bądź specjalnego przygotowania gleby. po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego, teren został zrekultywowany i istnieją warunki do posadzenia drzew oraz powstania zbiorowiska drzewiastego, które z czasem może przekształcić się w las. po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego należy stworzyć warunki (wykonać rekultywację terenu) do posadzenia drzew oraz powstania zbiorowiska drzewiastego, które z czasem może przekształcić się w las. Niemożliwe do zagospodarowania D3d tereny takie powinny być przeklasyfikowane np. na nieużytki 16

3.6. Typ lasu Typ lasu stanowi jednostkę taksonomiczną wyróżnianą w ramach typu siedliskowego lasu, obejmującą obszary lasu o podobnych warunkach siedliskowych, z właściwą dla nich fitocenozą, której skład gatunkowy warstwy drzew określony jest poprzez proponowany cel hodowlany. Cel ten wynikać powinien z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym terenie oraz długoterminowych kierunków gospodarki. Podstawą wydzielania i nazewnictwa typu lasu jest skład gatunkowy drzewostanu, potencjalny dla warunków edaficznych danego typu siedliska leśnego. Przykładowy typ lasu w obrębie boru mieszanego świeżego może być następujący: bór mieszany świeży dębowososnowy, bór mieszany świeży świerkowo-sosnowy itp.; zaś w obrębie lasu świeżego: las świeży dębowo-bukowy, las świeży bukowy itp. W przypadku gdy typ lasu został wyróżniony także na podstawie innego kryterium ekologicznego, w jego nazwie należy uwzględnić to kryterium, np. kserotermiczny zboczowy las mieszany świeży sosnowo-dębowy, wierzchowinowy las mieszany świeży bukowo-jodłowy. Wyróżnienie typu lasu w danym siedliskowym typie lasu wymaga określenia właściwej dla danych warunków siedliskowych fitocenozy. Zadanie to ułatwia określenie jednostek potencjalnej roślinności naturalnej, zazwyczaj w randze zespołów lub podzespołów. Ponadto należy pamiętać, że zespoły roślinne wyrażają także zróżnicowanie warunków ekologicznych i są pomocne zarówno przy oznaczaniu typu siedliskowego lasu jak też pozwalają pełniej określić zakres jego zróżnicowania wewnątrz typu. Typ lasu należy traktować jako podstawę do określenia gospodarczych typów drzewostanu. 17

4. Zasady wyróżniania siedliskowych typów lasu Podstawą określania typu siedliskowego lasu zgodnie z przyjętą kompleksową metodą typologiczną siedlisk leśnych IBL, są elementy położenia i geologiczno-glebowe. Rozpoznawanie tych elementów przeprowadza się na typologicznych powierzchniach siedliskowych, z odkrywką glebową, zakładanych w starszych drzewostanach. Przy opisie terenu należy, na podstawie rzeźby terenu oraz budowy geologicznej, określić czy siedliska znajdują się na terenie nizinnym, wyżynnym lub podgórskim czy też górskim. Formacja geologiczna i utwór geologiczny określane są na podstawie map geologicznych i własnych obserwacji terenu i gleby. Podstawowym źródłem informacji o rodzaju gleby są mapy geologiczne w skali 1:50 000 oraz badania własne, a dla obszarów, dla których takich map w tej skali jeszcze nie opracowano należy korzystać z innych dostępnych materiałów geologicznych. Opisu gleby i ustalenia jej typu, podtypu oraz odmiany podtypów gleb dokonuje się zgodnie z Klasyfikacją gleb leśnych Polski [CILP 2000] na podstawie odkrywki glebowej, metodą przyjętą i szczegółowo opisaną w Instrukcji wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych. Nieciągłość litologiczno-pedogeniczna, jeżeli została rozpoznana, powinna być określana wg kryteriów podanych w Klasyfikacji gleb leśnych Polski [CILP 2000]. Gatunek gleby opisywany jest w profilach gleb mineralnych oraz w warstwach mineralnych niektórych gleb organicznych i organiczno-mineralnych. Podstawą jego wyróżnienia jest podział materiału mineralnego gleby na frakcje i grupy granulometryczne, są one określone Polską Normą PN-R-04033: 1998 oraz wytycznymi zawartymi w Instrukcji wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych. Podstawowymi jednostkami taksonomicznymi stosowanymi w klasyfikacji próchnic leśnych są: typ, podtyp i odmiana. Określane są one zgodnie z Klasyfikacją gleb leśnych Polski [CILP 2000] oraz wytycznymi zawartymi w załączniku 4 niniejszego opracowania. Kolejnym etapem jest wykonanie opisu roślinności z uwzględnieniem warstw: drzewostanu (I, II, III piętro, podrost, podszyt, nalot) oraz runa (warstwa zielna i mszystoporostowa). Przy opisie drzewostanu należy podać skład gatunkowy, wiek i bonitację poszczególnych gatunków drzew. Dla runa sporządza się listę wszystkich występujących gatunków i porównuje z zestawem gatunków różnicujących i częstych charakterystycznych dla poszczególnych typów siedliskowych lasu w danej krainie przyrodniczo-leśnej. Wskazane jest określanie także zespołu roślinnego. 18

Na podstawie elementów geologiczno-glebowych, z uwzględnieniem roślinności runa oraz składu gatunkowego, bonitacji i jakości drzewostanu, określa się przynależność danego siedliska do odpowiedniej jednostki siedliskowej - typu siedliskowego lasu, rodzaju siedliska oraz także określa się typ lasu. Pomocne w tym celu jest niniejsze opracowanie, zawierające opis jednostek najczęściej spotykanych. Określenie TSL następuje poprzez porównanie stanu istniejącego z kryteriami zawartymi w niniejszym opracowaniu. Składa się ono z 2 części i załączników. Część I zawiera charakterystykę typów siedliskowych lasu pod względem geologiczno-glebowym. Dla każdego typu siedliskowego lasu i wariantu wilgotnościowego przedstawiono rodzaje siedliska oraz typy i podtypy próchnic leśnych. Przy charakterystyce TSL rodzaje gleby przedstawione są z podziałem na utwory węglanowe i niewęglanowe. Przyjmuje się przy tym, że na terenach nizinnych w grupie utworów niewęglanowych znajdują się utwory nie zawierające węglanu wapnia lub zawierające śladowe jego ilości w najgłębszych poziomach profilu glebowego. Natomiast w grupie utworów węglanowych znajdują się gleby zawierające w profilu węglan wapnia lub gleby na płytkich skałach węglanowych. Dla terenów wyżynnych i górskich przyjęto, że skałami węglanowymi będą margle, wapienie i dolomity oraz inne utwory (np. piaskowce) o spoiwie zawierającym węglany. Należy zaznaczyć, że wymienione w Części II.1 opracowania utwory geologiczne, jak też spoiwa (węglanowe, kalcytowe, dolomitowe), a także podany okres geologiczny traktować należy wyłącznie jako najczęściej spotykane przykłady. Charakterystyka szaty roślinnej Polski, z podziałem na krainy przyrodniczo-leśne, przedstawiona jest w części II.2. Zawiera ona krótką ogólną charakterystykę poszczególnych krain oraz charakterystykę typów siedliskowych lasu w poszczególnych krainach. Poszczególny opis typu siedliskowego lasu pod względem roślinności zawiera opis runa leśnego z podziałem na gatunki różnicujące (od typu uboższego lub mniej wilgotnego) oraz gatunki częste. Podany zestaw gatunków różnicujących służy do rozpoznawania typów siedliskowych lasu w stanie zbliżonym do naturalnego, zawiera gatunki, których występowanie odróżnia ekologicznie typ siedliskowy wyższej grupy żyzności od typu niższej grupy żyzności, a także siedliska silniej uwilgotnione od słabiej uwilgotnionych. Zestaw częstych gatunków runa zawiera gatunki o wysokim stopniu częstości występowania, właściwych dla danego typu siedliskowego lasu, tworzące główne tło runa. 19

Drzewostan, przestawiający naturalne występowanie lasotwórczych gatunków głównych (panujących i współpanujących) oraz domieszkowych opisywany jest z podziałem na piętra. Wyróżnia się także gatunki tworzące warstwę podrostu i podszytu. Gatunki główne charakteryzuje bonitacja wzrostowa, średnia dla tego typu lasu. Należy przy tym zaznaczyć, że przy ocenie roli lasotwórczej poszczególnych gatunków uwzględnia się ich występowanie w poszczególnych piętrach i warstwach niezależnie od udziału, dlatego przy opisie należy także zaznaczyć ich pojedyncze występowanie. Poszczególne charakterystyki nizinnych, wyżynnych i górskich siedliskowych typów lasu, przedstawione w tym opracowaniu, zawierają opisy, wyróżnionych w syntetycznych opracowaniach zespołów, podzespołów oraz częściowo też wariantów roślinnych, najczęściej występujących na terenie Polski (na podstawie prac W. Matuszkiewicza i J.M. Matuszkiewicza). Przy określaniu jednostek fitosocjologicznych wchodzących w zakres siedliskowych typów lasu można uwzględniać także opracowania regionalne, traktując je jako uzupełnienie, bądź uszczegółowienie przyjętej systematyki. Należy przy tym podkreślić, że istotnym elementem diagnostycznym, przy określaniu przynależności zbiorowiska leśnego do określonego zespołu lub podzespołu jest także charakter i kierunek zmian przejawiających się w składzie dolnych warstw roślinności oraz w drzewostanie. Zespół roślinny, podzespół i często wariant, podawany na końcu opisu, przedstawia najbardziej naturalny charakter roślinności dla opisywanego siedliska i jest pomocny przy określaniu typu lasu. Wymienione w niniejszym opracowaniu typy lasu są najczęściej występującymi w danych warunkach siedliskowych. Możliwe jest wyróżnienie dodatkowych typów lasu w zależności od specyfiki lokalnych warunków przyrodniczych. Należy pokreślić, ze przedstawione w tym opracowaniu cechy drzewostanowe oraz gatunki różnicujące runa leśnego mogą służyć jedynie do diagnozowania siedlisk leśnych w starszych drzewostanach (rębnych i bliskorębnych) o składzie gatunkowym zbliżonym do naturalnego. Określanie siedlisk w drzewostanach młodszych klas wieku oraz na powierzchniach leśnych nie zalesionych, a także na gruntach nieleśnych przeznaczonych do zalesienia, należy przeprowadzać głównie na podstawie elementów glebowych, porównując je z uzyskaną diagnozą przeprowadzoną w przyległych drzewostanach rębnych lub bliskorębnych. Szczegółowe instrukcje zakładania typologicznych powierzchni siedliskowych oraz ich opisu zawarte są w opracowaniu Instrukcja wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych, 20

natomiast Siedliskowe podstawy hodowli lasu mają za zadanie sprecyzować kryteria określania typu siedliskowego lasu. Literatura Matuszkiewicz J.M. 2001: Zespoły leśne Polski. Wydawn. Nauk. PWN Matuszkiewicz W. 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawn.Nauk. PWN Mirek Z., Piękoś-Mirek H., Zając A., Zając M., 1995: Vascular plants of Poland a checklist. Pol. Bot. Studies. Quidebook series No 15, Pol. Acad. Soc. Szafer Institute of Botany Kraków, 308 s. + erraty; Nowak J., Tobolewski Z. 1975: Porosty Polskie, PWN Ochyra R., Szmajda P., 1978: An Annotated list of Polish Mosses Wykaz mchów Polski. Fragm. Flor. et. Geobot. Ann. XXIV 1: 93-145; Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpińska A. 1990: Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. PWRiL. 21