REGIONALIZACJA PRZYRODNICZO-LEŚNA WCZORAJ I DZIŚ UWARUNKOWANIA I POTRZEBY ZMIAN

Transkrypt

1 VI Zimowa Szkoła Leśna IBL REGIONALIZACJA PRZYRODNICZO-LEŚNA WCZORAJ I DZIŚ UWARUNKOWANIA I POTRZEBY ZMIAN Roman Zielony 18 marca 2014 r.

2

3 Regionalizacja przyrodniczo-leśna jest jedną z kilku regionalizacji przyrodniczych i przyrodniczo-gospodarczych, jakie opracowano dla obszaru Polski (Gumiński 1948, Romer 1949, Szafer 1972, Kondracki 1974, 1994; Matuszkiewicz 1994, 1998; Woś 1994). W ujęciu historycznym była jedną z pierwszych. Celem regionalizacji leśnej początkowo było przedstawienie zróżnicowania środowiska przyrodniczego pod kątem jego przydatności dla gospodarki leśnej.

4 Klimat Romer 1949 Gumiński 1948 Woś 1994

5 Regionalizacja geobotaniczna Szafer, Pawłowski 1959 Matuszkiewicz 1994

6 egionalizacja fizycznogeograficzna Kondracki Typy Krajobrazów Naturalnych klasy - 4 rodzaje - 14 gatunki -25

7 Z czasem, między innymi w wyniku możliwości wykorzystania nowych bardziej aktualnych danych, zmieniono częściowo jej założenia metodyczne, a zastosowanie i wykorzystanie rozszerzyło się. Obecnie należy przyjąć, że celem regionalizacji przyrodniczo-leśnej jest przedstawienie zróżnicowania wybranych walorów przyrodniczych i gospodarczo-leśnych na terenie kraju; a wynikiem wyróżnianie obszarów o różnej przydatności dla leśnictwa w granicach, których mogą być: przedstawiane walory i zagrożenia terenów leśnych, wskazywane kierunki kształtowania i sposoby wykorzystania lasów, oraz realizowane odmienne cele gospodarki leśnej.

8 Pierwsze regionalizacje leśne dla ziem polskich wykonano pod koniec XIX w. oraz w okresie międzywojennym XX wieku (Strzelecki 1894, Jedliński 1926/1927, Włoczewski 1939

9 Pierwszą publikacją była praca H. Strzeleckiego w roku 1894 roku opublikowana w Sylwanie pt. : O przyrodzonym rozsiedleniu drzew leśnych w Galicji. Strzelecki na podstawie udziału drzewostanów sosnowych, świerkowych i jodłowych w lasach wyróżnił dzielnice naturalnego rozsiedlenia drzew leśnych. Na Wyżynie Małopolskiej na zachodzie wydzielił dzielnicę sosnową z udziałem jodły i buka, a na wschód od Roztocza dzielnicę sosnową bez jodły i buka. Podkarpacie zaliczył do dzielnicy różnorodnych rodzajów drzew, Karpaty podzielił na zachodnie dzielnicę jodłową, i wschodnie dzielnicę świerkową. Tatry zostały wyróżnione jako odrębna dzielnica świerkowa.

10 Władysław Jedliński Zagadnieniem regionalizacji przyrodniczoleśnej zajął się latach dwudziestych XX wieku Wł. Jedliński (1926/27, 1927). Jego podział Polski na leśne dzielnice siedliskowe został oparty na granicach naturalnych zasięgów rozmaitych rodzajów drzew, z odróżnieniem zasięgów gromadnych (optymalnych) od jednostkowych (minimalnych). Wyznaczył obszary, na których drzewostany o określonych panujących gatunkach drzew miały albo znaczny albo mały udział w powierzchni lasów. Świadomie upraszczając zagadnienie autor ten utożsamiał drzewostany określonych panujących gatunków drzew z odpowiednimi naturalnymi zespołami leśnymi. Zespoły te uważał Jedliński za ostateczny wyraz oddziaływania na roślinność leśną trudnych do określenia różnorodnych czynników klimatycznych, edaficznych i położenia.

11 Władysław Jedliński Dysponując danymi z inwentaryzacji lasów państwowych dla północnego i środkowego obszaru Polski (na południu, w górach udział lasów państwowych był bardzo mały) Jedliński wyróżnił osiem dzielnic głównych, które nazwał krainami. Powstała np. kraina optymalnego zasięgu jodły i buka w Górach Świętokrzyskich, kraina optymalnego zasięgu jodły i buka na grzbiecie lubelskim (Roztocze), kraina świeżych, próchnicznych borów sosnowo-świerkowych i grądowych lasów liściastych (puszcze : Białowieska, Knyszyńska i Augustowska), kraina buka i sosny na grzbiecie Krakowsko-Częstochowskim (Jura). Poszczególne krainy (dzielnice główne) zostały scharakteryzowane pod względem udziału gatunków drzew w lasach oraz pod względem gleby i klimatu.

12 Władysław Jedliński Między krainami Jedliński wyróżnił 11 dzielnic przejściowych, np. lasy mieszane Wyżyny Małopolskiej, okręg Górnośląski, lasy na lessach Sandomierskich, lasy na lessach Lubelskich, Puszczę Kurpiowską. Krainy i dzielnice wyróżnione przez tego autora były, zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy leśnej oraz znajomością środowiska przyrodniczego, regionami różniącymi się między sobą przyrodniczymi warunkami dla hodowli lasu. Jednakże Jedliński wyraźnie przestrzega przed wykorzystaniem tego podziału dla potrzeb urządzania czy też hodowli lasu, uważając, że nie jest on elementem wystarczającym przy planowaniu hodowlanym. Według tego autora takim elementem powinien być podział na typy siedliskowe i biosocjalne.

13 Włoczewski Włoczewski dzielnic siedliskowoleśnych, które scharakteryzował pod względem położenia geograficznego, ukształtowania terenu, klimatu i utworów geologicznych, uzupełniając tą charakterystykę opisem warunków glebowych oraz najczęściej spotykanych gatunków drzew leśnych. Autor zastrzegał się, że wyróżnione dzielnice nie stanowią dostatecznej podstawy do podejmowania decyzji gospodarczych

14 Włoczewski Włoczewski w swojej regionalizacji geograficzno- leśnej (1939) wyznaczył dzielnice na podstawie występowania drzewostanów sosnowych, świerkowych, jodłowych, dębowych, bukowych, grabowych, olchowych, osikowych, brzozowych i jesionowych. Nazwy poszczególnych dzielnic autor przyjmował od nazw gatunków drzew, których udział w danym regionie był największy. Powstały dzielnice: sosnowodębowo-bukowa, jodłowo-bukowomodrzewiowa itp.

15 Szerokie prace nad zróżnicowaniem przyrodniczych warunków produkcji leśnej prowadzona na przełomie lat 40. i 50. XX w. Wynikiem ich jest regionalizacja przyrodniczo-leśna przygotowana przez Mroczkiewicza (1952), która znalazła szybko zastosowanie w praktyce leśnej (Zasady hodowli 1953, Instrukcja 1956); a z czasem jej znaczenie gospodarcze i naukowe było coraz większe. Regionalizacja ta ma strukturę hierarchiczną jednostki niższego rzędu łączone są w jednostki wyższego rzędu.

16 Dreszer 1949

17 Czubiński wyróżnił 16 dzielnic przyrodniczych. Autor ten podkreślił, że podstawą wydzielania dzielnic mogą być jedynie gromadne zasięgi drzew leśnych. Zasięgi te można uważać za wykładniki wpływu makroklimatu, który łącznie z położeniem geograficznym i topograficznym oraz glebą decyduje o warunkach rozwoju i wzrostu lasów.

18 Stecki wyróżnił na podstawie zasięgów głównych gatunków drzew leśnych 14 dzielnic siedliskowych, a w nich niższe hierarchicznie jednostki krainy. Autor ten podkreśla, że w każdej dzielnicy występują różne typy siedlisk i odpowiadające im typy drzewostanów. Stecki wyraził pogląd, że głównym kryterium podziału regionalnego powinno być naturalne rozmieszczenie typów siedliskowych.

19 Dreszer 1962 W 1962 roku Dreszer przedstawił regionalizację gospodarczo-leśną, która miała być wykorzystana jako podstawa planowania przestrzennego w leśnictwie. Dreszer wyróżnił 18 krain i 44 dzielnice gospodarczo-leśne. Przy wyróżnianiu krain autor ten oparł się na podziale na dzielnice fizjograficzne i na rozsiedleniu wskaźnikowych typów lasu oraz uwzględnił obszary deficytu i nadmiaru wody. Krainy klimatyczno-leśne scharakteryzował pod względem opadów i temperatury czterech miesięcy okresu wegetacyjnego oraz ilorazem tych elementów.

20 Dreszer 1962 W 1962 roku Dreszer Cd Podstawę wyróżniania dzielnic stanowiła żyzność gleb, lesistość, powierzchnia lasów przypadająca na 1 mieszkańca, udział lasów niepaństwowych w powierzchni leśnej oraz wielkość obszarów zagrożonych erozją gleb. Wskaźnik żyzności gleb autor ten obliczał na podstawie udziału grup siedlisk leśnych: borów, borów mieszanych i lasów w przekroju powiatów. Dużą wagę przywiązywał Dreszer do lesistości, uważając ją za ważny element historyczno-gospodarczy, który kształtował się przez wiele dziesiątków lat pod wpływem charakteru gospodarczego regionu, rozwoju rolnictwa, przemysłu i stosunków demograficznych.

21 Kraina jest to większy obszar o zbliżonych warunkach fizjograficznych, o wyrównanych granicach, opartych przede wszystkim na zasięgach gospodarczo ważnych gatunków drzew oraz na rozmieszczeniu siedliskowych typów lasu. Dzielnice przyrodniczo-leśne są to jednostki o jednolitych warunkach glebowych, geologicznych i rzeźby terenu, różniące się między sobą w zasadzie ilościowym występowaniem siedliskowych typów lasu.

22 W latach była ona udoskonalana i zmieniana Opracowano pięć wersji tej regionalizacji, w każdej zachowano generalne założenia metodyczne przedstawione przez Mroczkiewicza w roku 1952 oraz podział Polski na 8 krain, których granice częściowo modyfikowano. Zasadnicze zmiany dotyczyły jednostek wyróżnianych w granicach krain; dzielnic ich liczba była zmieniana, a w roku 2010 nie wyróżniono, oraz mezoregionów - wprowadzono je w roku 1990 i zwiększono liczbę w roku 2010.

23 Regionalizacja Liczba krain Liczba dzielnic Liczba mezoregionów brak brak brak (+5)* * Ponadto wyróżniono tzw. mikroregiony (jeden w krainie I oraz cztery w krainie V)

24 Regionalizacja przyrodniczo-leśna w latach

25 Dzielnice bez mezorgionów Kraina Liczba dzielnic bez mezoregionów Powierzchnia ha I ,6 II ,7 III ,6 Wersja 1990 bez mezoreg IV ,0 V 0 0,0 VI ,3 VII 1 398,7 VIII ,3 Razem ,2 Razem % powierzchni kraju) 13,95

26 Materiały Mapy geologiczne Mapa typów krajobrazów Mapy geobotaniczne, w tym potencjalnej roślinności Mapy typów siedliskowych Mapy drzewostanów Sieć rzeczna (zlewnie, doliny rzek) Znajomość terenu przez siedliskoznawców BULiGL Vmap2 SLMN Opisy taksacyjne drzewostanów LP, obliczenia dla mezoregionów

27

28

29

30

31 Definicja stara Tworząc jednostki regionalizacji ustalono, że najniższa jednostka mezoregion przyrodniczo-leśny powstaje z połączenia podobnych fizjocenoz. Kryterium łączenia stanowiły: dominujący utwór geologiczny oraz typ krajobrazu naturalnego elementy decydujące o charakterze przyrodniczym regionu. Przy tworzeniu regionalizacji korzystano z map geologicznych 1: , mapy krajobrazów naturalnych wg Kondrackiego(1978) oraz map potencjalnej roślinności naturalnej, opracowanych przez zespół Wł. Matuszkiewicza[1]. Przyjęto następującą definicję podstawowej jednostki regionalizacji mezoregionu przyrodniczo-leśnego: ma on określony charakter ekologiczno-fizjograficzny wynikający z dominującego na jego obszarze podłoża geologicznego i typu krajobrazu naturalnego, czego wyrazem jest dominacja określonych typów siedlisk, które kształtują potencjalną produkcyjność lasów i odróżniają go od sąsiednich mezoregionów. Utworzono 149 mezoregionów, które połączono w dzielnice przyrodniczo-leśne według lesistości, wielkości kompleksów leśnych i ich rozmieszczenia oraz roli fizjotaktycznej lasów, przy czym podkreślano, że charakter ekologiczno-fizjograficzny dzielnicy wynika z charakteru włączonych do niej mezoregionów. Powstało w ten sposób 59 dzielnic. Najwyższą jednostką, łączącą dzielnice została kraina przyrodniczo-leśna - w której, podobnie jak u Mroczkiewicza, przyrodnicze warunki produkcji leśnej kształtowane są przez określony klimat. Wyrazem tego jest geograficzne rozmieszczenie roślin, ale przede wszystkim różna rola lasotwórcza podstawowych gatunków drzew leśnych (buka, świerka, jodły) i różna ich przydatność dla produkcji.

32 Definicja nowa Proponuje się drobne zmiany w dotychczasowej definicji krainy przyrodniczoleśnej oraz zmodyfikowanie definicji mezoregionu. Mezoregion przyrodniczo-leśny jest podstawową jednostką regionalizacji przyrodniczo-leśnej wyróżnianą na podstawie dominujących na jego obszarze utworów geologicznych oraz rodzajów i gatunków krajobrazu naturalnego. Charakter przyrodniczy mezoregionu wynika z jego lesistości, dominacji określonych typów siedliskowych lasu i potencjalnej roślinności naturalnej oraz głównych funkcji lasów. Kraina przyrodniczo-leśna jest najwyższą hierarchicznie jednostką regionalizacji, w której przyrodnicze warunki produkcji leśnej są kształtowane przez określony klimat w granicach wyznaczonych przez podłoże geologiczne wynikające zasięgu zlodowaceń i związanych z nimi utworów powierzchniowych, zróżnicowania geomorfologicznego oraz typów krajobrazów naturalnych. Różnica między poszczególnymi krainami wyraża się także w różnej roli podstawowych gatunków drzew leśnych w budowie drzewostanów (buka, jodły, świerka) i w różnej ich przydatności dla produkcji leśnej.

33

34 Kraina Liczba dzielnic Stan na rok R prz-les a Liczba mezoreg. Pow. krainy (km 2 ) Liczba mezoreg. Pow. krainy (km 2 ) Zmiana powierzchni (rok 1990 = 100%) I , ,6-15,3 II , ,0 + 4,1 III , ,1 + 16,0 IV , ,6-8,6 V , ,7-10,7 VI , ,1 + 9,0 VII , ,5-2,5 VIII , ,3 + 7,6 Razem 59 a 149 b ,4 c ,0 d

35 Regionalizacja przyrodniczo-leśna; granice krain wersja z roku 1990 na tle wersji z roku 1952 Regionalizacja przyrodniczo-leśna; granice krain wersja z roku 2010 na tle wersji z roku 1990

36 Rozmieszczenie krajobrazów naturalnych w Mazowiecko-Podlaskiej krainie przyrodniczo-leśnej

37 Podobieństwo mezoregionów przyrodniczych pod względem utworów geologicznych, krajobrazów roślinnych i gatunków krajobrazów naturalnych w krainie Mazowiecko-Podlaskiej

38 Regionalizacja przyrodniczo-leśna, wersja lesistości w mezoregionach Regionalizacja przyrodniczo-leśna, wersja 2010 występowanie drzewostanów na gruntach porolnych na terenach w zarządzie Lasów Państwowych

39 Powierzchnia lasów w krainach przyrodniczo-leśnych z uwzględnieniem form własności (WISL 2011) Kraina przyrodniczo-leśna Powierzchnia Nazwa Kod ogólna km 2 lesisto km 2 ść %: Lasy w zarządzie PGL LP publiczne pozostałe prywatne km 2 % km 2 % km 2 % Bałtycka I , , , ,3 Mazursko-Podlaska II , , , ,4 Wielkopolsko-Pomorska III , , , ,9 Mazowiecko-Podlaska IV , , , ,0 Śląska V , , , ,2 Małopolska VI , , , ,0 Sudecka VII , , ,6 68 3,3 Karpacka VIII , , , ,9 Polska ogółem , , , ,2

40 Świerk panujący Świerk domieszkowy I piętra

41 Zasady wdrażania Jedna baza (jedne granice), koordynowana przez DGLP W ramach okresowych prac urządzania lasu uszczegóławianie i ewentualna korekta

42 Planowanie hodowlane Gospodarcze typy drzewostanów Typy lasów, typy drzewostanów Dla grup mezoregionów na podstawie roli lasotwórczej gatunków drzew w obrębie, zweryfikować pojęcie i zakres zastosowania pojęcia obszar naturalnego zasięgu?

43