Makroekonomia Rynek pracy Bezrobocie Opracowała: dr inż. Magdalena Węglarz
Plan prezentacji 1. Pojęcie i pomiar bezrobocia 2. Typy bezrobocia 3. Przyczyny bezrobocia W warunkach równowagi Ujęcie neoklasyczne Ujęcie keynesistowskie 4. Bezrobocie a działalność państwa 5. Bezrobocie w Polsce w okresie transformacji 2
Pojęcie bezrobocia Zainteresowanie teorii ekonomii i polityki gospodarczej problematyką bezrobocia wynika z przeświadczenia o negatywnych skutkach tego zjawiska. Oznacza ono: pogorszenie poziomu życia osób bezrobotnych, frustrację, wzrost niezadowolenia, rozwój niekorzystnych zjawisk społecznych, niepełne wykorzystanie zasobów siły roboczej, produkcję niższą od potencjalnej, pogorszenie stanu budżetu państwa. 3
Koszt bezrobocia Społeczne koszty bezrobocia: strata dóbr i usług, które nie zostały wytworzone ze względu na brak miejsc pracy środki przeznaczone na zasiłki dla bezrobotnych i pomoc socjalną mogłyby zostać wykorzystanie efektywniej Prywatny koszt bezrobocia: depresja i frustracja objawy izolacji społecznej zanik kwalifikacji obniżenie standardu życia 4
Pojęcie bezrobocia Bezrobocie oznacza sytuację, w której część osób w wieku produkcyjnym, zdolnych i gotowych do pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce, pozostaje bez pracy, pomimo podejmowanych poszukiwań pracy. W Polsce jako granice wieku produkcyjnego przyjmuje się 18-59 lat dla kobiet i 18-64 dla mężczyzn. 5
Pojęcie bezrobocia Ludność w wieku produkcyjnym Bierni zawodowo Aktywni zawodowo Zatrudnieni Bezrobotni Ludzi aktywnych zawodowo nazywa się zasobem pracy lub zasobem siły roboczej zalicza się do nich osoby w wieku produkcyjnym, które są zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych warunkach. 6
Pojęcie bezrobocia Pozostała część ludności (w wieku 18 i więcej lat) jest bierna zawodowo. Są to m.in.: uczniowie emeryci i renciści osoby dobrowolnie rezygnujące z pracy w tym: gospodynie domowe, matki wychowujące dzieci, bogaci żyjący z zysku od kapitału lub dochodów współmałżonka, leniwi, zniechęceni do poszukiwania pracy. 7
Pomiar bezrobocia Współczynnik aktywności zawodowej (a z ) to udział aktywnych zawodowo (zasobów siły roboczej S r ) w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (L p ): a z S L r p Im wyższy ten współczynnik, tym większa część ludności w wieku produkcyjnym chce pracować zawodowo. Wysokość tego współczynnika zależy od: poziomu i zmiany stawek płac, preferencji jednostek w zakresie kształcenia, modelu rodziny, liczby dzieci w rodzinie i sposobu ich wychowywania, a także możliwości znalezienia pracy. 8
Pomiar bezrobocia Wskaźnik zatrudnienia (w z ) czyli udział zatrudnionych (Z) w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (L p ): Wiedząc, że aktywni zawodowo dzielą się na dwie grupy: zatrudnionych (Z), czyli wykonujących pracę najemną bądź pracujących na własny rachunek, bezrobotnych (B), otrzymujemy: S r w z Z L Z p B 9
Pomiar bezrobocia Uwzględniając powyższe wzory otrzymujemy, że: B a z L p Z Zatem rozmiary bezrobocia zależą od trzech czynników: współczynnika aktywności zawodowej, liczby ludności w wieku produkcyjnym, rozmiarów zatrudnienia. 10
Pomiar bezrobocia Bezrobocie wyrażamy w wartościach absolutnych lub w wielkościach relatywnych, jako wskaźnik stopy bezrobocia. Wskaźnik stopy bezrobocia to stosunek liczby osób bezrobotnych (B) do zasobów siły roboczej (S r ), w ujęciu procentowym wynosi: b B 100% S r 11
Pomiar bezrobocia W Polsce są dwie metody pomiaru bezrobocia: metoda wykorzystywana w statystyce Urzędów Pracy, metoda wykorzystywana w badaniach aktywności ekonomicznej ludności (BAEL). Ze względu na zróżnicowanie w wyznaczaniu stopy bezrobocia wynikające z nieco odmiennych definicji dane o bezrobociu pochodzące z obu źródeł nieco się różnią. 12
Pomiar bezrobocia Bezrobotnymi według Urzędu Pracy są: osoby zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia w ramach stosunku pracy, osoby pozostające bez pracy i nie uczące się w szkole z wyjątkiem szkół wieczorowych i zaocznych, osoby zarejestrowane w urzędzie pracy, jeżeli: ukończyły 18 lat kobiety nie ukończyły 60 lat, a mężczyźni 65 lat, nie nabyły prawa do emerytury, nie prowadzą pozarolnej działalności gospodarczej, nie są właścicielami lub posiadaczami gospodarstwa rolnego. 13
Pomiar bezrobocia Według BAEL za bezrobotnych uznaje się osoby, które spełniają jednocześnie trzy warunki: nie pracowały w ciągu badanego tygodnia, przez 4 tygodnie (wliczając jako ostatni tydzień badany) aktywnie poszukiwały pracy, są gotowe i mogą podjąć pracę. 14
Podstawowe wskaźniki na rynku pracy
Pomiar bezrobocia 16
Pomiar bezrobocia Bezrobocie należy analizować nie tylko jako pewien zasób siły roboczej, czyli ilość osób bezrobotnych w pewnym momencie czasu, lecz również od strony strumieniowej, tj. osób napływających do zasobu bezrobocia i odpływających od tego zasobu. Wynika to z faktu, że na rynku pracy zachodzi szereg istotnych procesów mających wpływ na wielkość bezrobocia, np. powstawanie nowych miejsc pracy, zwalnianie pracowników z pracy i przyjmowanie do pracy. Liczbę osób przechodzących z jednego zasobu do drugiego w pewnym okresie określamy mianem strumienia. 17
Pomiar bezrobocia 18
Pomiar bezrobocia Wielkość zasobu bezrobocia zmienia się w zależności od różnicy między strumieniami napływu (N b ) i odpływu (O b ). Jeżeli mamy do czynienia ze stanem stacjonarnym rynku pracy, wtedy stopę bezrobocia można zapisać jako: B S r N S b r B N b iloczyn stopy napływu do bezrobocia i przeciętnego okresu trwania bezrobocia. Okres trwania bezrobocia można ująć jako iloraz odpływu z bezrobocia (O b ) do liczby bezrobotnych (B) stanowi to odwrotność stopy odpływu z bezrobocia. 19
Pomiar bezrobocia Otrzymujemy następujące równanie: B S r N S b r B O b N S b r : O b B Wynika z niego, że stopa bezrobocia zależy od stosunku stopy napływu do bezrobocia do stopy odpływu z bezrobocia. Ustalenie zależności tych odpływów ma ważne znaczenie praktyczne przy wyborze strategii ograniczania bezrobocia. 20
Pomiar bezrobocia 21
Typy bezrobocia Znajomość klasyfikacji bezrobocia i jego struktury jest niezwykle ważna, ponieważ poszczególne typy bezrobocia wymagają różnych środków zaradczych. Klasyfikacja bezrobocia: bezrobocie związane z niedopasowaniami strukturalnymi, bezrobocie frykcyjne, bezrobocie strukturalne, bezrobocie związane z nadwyżką całkowitej podaży siły roboczej nad całkowitym popytem na siłę roboczą. 22
Typy bezrobocia Bezrobocie frykcyjne jest to nieredukowalne minimum bezrobocia w dynamicznej gospodarce. Powstaje w związku z powolnością dostosowań struktury podaży i popytu na siłę roboczą. W dynamicznej gospodarce ustawicznie pojawiają się niedopasowania (frykcje) miedzy wolnymi miejscami pracy a wolną siłą roboczą, gdyż ciągle zachodzą procesy dotyczące tworzenia i likwidacji miejsc pracy, napływu i odpływu siły roboczej, itp. Bezrobocie to mogłoby ulec obniżeniu gdyby informacje o rynku pracy docierały szybciej do zainteresowanych stron i gdyby zwiększyć intensywność poszukiwań pracy przez bezrobotnych (wzrost kosztów bycia bezrobotnym). 23
Typy bezrobocia Bezrobocie strukturalne występuje gdy struktura zapotrzebowania przedsiębiorstw na pracę nie odpowiada strukturze podaży pracy, przede wszystkim w aspektach kwalifikacyjnym, zawodowym i regionalnym. U podstaw tych niedopasowań leżą procesy upadku bądź rozwoju pewnych branż i gałęzi gospodarki. To bezrobocie ma charakter dość trwały, gdyż jego likwidacja wymaga zmiany zawodu, kwalifikacji czy miejsca zamieszkania. 24
Typy bezrobocia Bezrobocie związane z nadwyżką całkowitej podaży siły roboczej nad całkowitym popytem na siłę roboczą może wynikać: ze wzrostu podaży siły roboczej, bezrobocie nierównowagi, co do przyczyn powstawania bezrobocia nierównowagi toczy się ostry spór, a można wyodrębnić dwa podejścia: neoklasyczne i keynesistowskie. z redukcji popytu na siłę roboczą, czyli osłabienia ogólnej aktywności gospodarczej. Taki rodzaj bezrobocia określany jest bezrobociem koniunkturalnym. Są rozbieżności co do przyczyn tego bezrobocia: niedostateczny popyt na towary bądź zbyt wysokie płace. 25
Typy bezrobocia Inna klasyfikacja bezrobocia: bezrobocie cykliczne - spowodowane jest powtarzającym się co jakiś czas zmniejszeniem popytu w gospodarce, bezrobocie okresowe, bezrobocie fikcyjne bezrobotni z różnych przyczyn nie chcą podjąć pracy, bezrobocie ukryte - bezrobotni nie rejestrują się w UP. 26
Przyczyny bezrobocia Bezrobocie w warunkach równowagi i nierównowagi. Na rysunku zaznaczono krzywe agregatowego popytu na pracę (D p ) oraz agregatowej podaży pracy (S p ). Popyt i podaż w całej gospodarce. Popyt na pracę pokazuje liczbę osób jaką chcą zatrudnić pracodawcy przy różnych poziomach stawek płac realnych. Krzywa podaży pracy pokazuje liczbę osób gotowych do zaakceptowania istniejących ofert pracy i podjęcia pracy przy różnych poziomach stawek płac. Krzywa N z pokazuje liczbę osób poszukujących pracy w zależności od poziomu stawek płac realnych. 27
Przyczyny bezrobocia Płace realne D P S P N Z P 1 P 0 C D E A B N Z liczba osób poszukujących pracy Równowaga: A punkt równowagi AB bezrobocie równowagi (naturalne) Nierównowaga: CE rozmiar bezrobocia DE - bezrobocie równowagi CD bezrobocie nierównowagi S 2 S 1 Siła robocza S 0 S 3 28
Przyczyny bezrobocia Przyczyny bezrobocia naturalnego to niedoskonałości funkcjonowania rynków: niekompletna informacja o wolnych miejscach pracy i wolnej sile roboczej, niedoskonałość mobilności siły roboczej, ograniczony zakres konkurencji, niedopasowania strukturalne popytu i podaży. Przyczyny powstawania bezrobocia nierównowagi, tj. związanego z nadwyżką podaży pracy nad popytem na pracę, próbują wyjaśnić dwie teorie: neoklasyczna i keynesistowska. 29
Przyczyny bezrobocia - neoklasycy Ujęcie neoklasyczne mówi, że w warunkach wolnorynkowej gospodarki występuje tendencja do ustalania się na rynku pracy stanu równowagi. Głównym mechanizmem, który zapewnia taką tendencję jest mechanizm zmian płac realnych. Gdyby na rynku pracy powstała nadwyżka podaży pracy, to konkurencja między bezrobotnymi doprowadziłaby do obniżki płac realnych w rezultacie czego podaż zmniejszyłaby się, popyt by wzrósł i nierównowaga zostałaby zlikwidowana. 30
Przyczyny bezrobocia - neoklasycy Zjawisko bezrobocia występujące w rzeczywistości tłumaczy się ograniczeniami w swobodnym działaniu mechanizmu rynkowego na rynku pracy. Jest to związane z tendencjami do usztywniania płac, które są rezultatem postępowania związków zawodowych opierających się redukcjom płac. Gdyby płace ustaliły się na poziomie wyższym od płac równowagi, zaś ZZ skutecznie opierałyby się ich redukcji, to powstanie bezrobocie zwane dobrowolnym, gdyż jest wynikiem świadomego braku zgody pracowników na zaakceptowanie wymogów mechanizmów rynkowych. 31
Przyczyny bezrobocia - neoklasycy Zgodnie z ujęciem neoklasycznym aktywna ingerencja państwa w procesy gospodarcze, polegająca na regulacji popytu na dobra i usługi, nie jest potrzebna do zwalczania bezrobocia. Konieczna jest likwidacja ograniczeń swobodnego działania mechanizmu rynkowego (osłabienie pozycji związków i zwiększenie elastyczności płac). 32
Przyczyny bezrobocia - keynesizm Wg keynesistów w warunkach swobodnego działania mechanizmu rynkowego występuje tendencja do ustalania się nadwyżki podaży siły roboczej nad popytem, oznaczająca istnienie bezrobocia. Przyczyn tej tendencji upatrują w niewystarczającym popycie na towary. Sytuacja taka występuje, gdy suma zamierzonych inwestycji w gospodarce jest mniejsza od sumy oszczędności odpowiadających dochodowi przy pełnym zatrudnieniu. 33
Przyczyny bezrobocia - keynesizm Gdy popyt na towary ustali się na poziomie niewystarczającym do zakupienia wytworzonej produkcji, to producenci zmuszeni są obniżyć produkcję (i zatrudnienie) do poziomu wyznaczonego przez efektywny popyt. W rezultacie pojawia się bezrobocie, które ma przymusowy i trwały charakter. Wg Keynesistów ogólne obniżki płac nominalnych zmniejszałyby dochody pracowników i ich wydatki konsumpcyjne, co prowadzi do dalszego ograniczania produkcji. Odrzucają oni postulat obniżki płac realnych, natomiast przyjmują założenie sztywności płac nominalnych. 34
Przyczyny bezrobocia - keynesizm Płace realne A pełne zatrudnienie Ceny są stałe. P 0 D P B A S P Podaż jest doskonale elastyczna względem istniejącego poziomu płac nominalnych, aż do osiągnięcia pełnego zatrudnienia. W punkcie B powstaje bezrobocie o wymiarach S 0 -S 1, które ma charakter przymusowy. S 1 S 0 Siła robocza 35
Przyczyny bezrobocia - keynesizm Keynesiści wysuwają postulaty o konieczności aktywnej ingerencji państwa w procesy gospodarcze w celu zwalczania bezrobocia. Powinna ona polegać na stymulowaniu efektywnego popytu na towary za pomocą instrumentów fiskalnych i pieniężnych (krzywa popytu przesuwa się w prawo). 36
Przyczyny bezrobocia Co jest zwykle rzeczywistą przyczyną bezrobocia: wysokie koszty pracy spowodowane podatkami, płace minimalne, bardzo rygorystyczny kodeks pracy (np. niemożność zatrudniania na czas określony mniejszy niż itp.), zasiłki dla bezrobotnych, wysokie podatki płacone przez przedsiębiorstwa, biurokracja, zmiana struktury rynku pracy (likwidacja ciężkiego przemysłu na rzecz sektora usług). 37
Bezrobocie a działalność państwa W działalności państwa dotyczącej bezrobocia można wyodrębnić: część aktywną, mającą na celu redukcję bezrobocia, na szeregu instrumentów ekonomicznych, które można podzielić na makroekonomiczne i mikroekonomiczne, część pasywną, której celem jest pomoc socjalna dla osób bezrobotnych. 38
Bezrobocie a działalność państwa Aktywna polityka państwa mikroekonomiczna, ma na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy oraz redukcję bezrobocia w konkretnych grupach: publiczne programy zatrudnienia dodatkowe miejsca pracy w wybranych dziedzinach, subsydiowanie zatrudnienia pomoc finansowa przedsiębiorstwom, które rezygnują z redukcji, pożyczki dla przedsiębiorstw tworzenie nowych miejsc pracy, szkolenia zawodowe zdobywanie kwalifikacji, usługi pośrednictwa pracy świadczone przez biura pracy. Ograniczanie bezrobocia strukturalnego i frykcyjnego. 39
Bezrobocie a działalność państwa Aktywna polityka państwa makroekonomiczna polega na wykorzystaniu instrumentów fiskalnych (podatków, wydatków budżetowych) i pieniężnych (stopy procentowej, podaży pieniądza) w celu redukcji bezrobocia. W zależności jaką politykę państwo stosuje, to instrumenty są nakierowane na stymulowanie globalnego popytu na towary (teoria keynesistowska) bądź na stwarzanie producentom korzystniejszych warunków ekonomicznych dla rozwijania produkcji (teoria neoklasyczna). Ogranicza bezrobocie charakterystyczne dla nierównowagi na rynku pracy. 40
Bezrobocie a działalność państwa Pasywna polityka państwa obejmuje różnorodne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych: zasiłki dla bezrobotnych, jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych, dodatki związane z wcześniejszym przejściem na emeryturę. Zasiłki dla bezrobotnych są zróżnicowane pod względem: kryteriów ich przyznawania, ich wysokości (stopa kompensacji - stosunek zasiłku dla bezrobotnych do wynagrodzeń za pracę, np. 35% UK i w Polsce, 80% w Hiszpanii i Francji), okresu ich pobierania (np. od 6 mies. do 3,5 roku w Hiszpanii i Francji). 41
Bezrobocie a działalność państwa 42
Bezrobocie Czy poszukiwania pracy są intensywniejsze w przypadku wzrostu kosztów bycia bezrobotnym? Informacje: W czerwcu 2004 bezrobocie w strefie euro wzrosło do 8,4 proc. z 8,3 w maju i dotyczyło 11,6 mln osób. W całej Unii też wzrosło - do 7,7 proc. z 7,6 proc. i objęło 13,6 mln osób - podał Eurostat. W listopadzie 2004 stopa bezrobocia w USA sięgnęła 6 proc. 43
Bezrobocie 44
Bezrobocie Transformacja systemu gospodarczego zapoczątkowana w 1989 spowodowała następujące zmiany: zniknęły niedobory siły roboczej i nadwyżki popytu na pracę pojawiły się nadwyżki podaży pracy i jawne bezrobocie. W roku 1997, kiedy stopa bezrobocia kształtowała się na najniższym poziomie, to i tak nadal była wyższa niż 10%. 45
Bezrobocie Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990-2004 I II III 46
Bezrobocie 3000 30 I II III napływ do bezrobocia 2500 25 2000 20 1500 15 okres trwania bezrobocia 1000 10 500 5 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 0 47
Bezrobocie Etap I: następował silny wzrost strumienia napływu do bezrobocia. Etap II: stopa bezrobocia spada, liczba osób napływających do bezrobocia była stabilna. Spadek bezrobocia był konsekwencją skrócenia przeciętnego okresu trwania bezrobocia. Etap III: wzrost stopy bezrobocia nie był związany ze wzrostem liczby osób napływających do bezrobocia, ale był związany z wydłużeniem przeciętnego okresu trwania bezrobocia. 48
Bezrobocie 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% -5,0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014-10,0% -15,0% -20,0% -25,0% -30,0% -35,0% Zmiana PKB Zmiana bezrobocia 49
Bezrobocie Determinanty rozwoju bezrobocia w Polsce 1. Zmiany globalnego popytu na pracę (zmiana liczby pracujących) 2. Dynamika zmian PKB (silny wzrost PKB przekłada się na wzrost liczby pracujących) 3. Wzrost podaży pracy (wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym oraz wzrost aktywności zawodowej) 4. Niedostosowania strukturalne na rynku pracy, zwłaszcza w przekrojach zawodowych, kwalifikacyjnych i przestrzennych 50
Bezrobocie Poziom rozwoju aktywnych form jest niewystarczający. 51
Bezrobocie 52
Bezrobocie 53