Nowiny Lekarskie 2008, 77, 3, 204 208 KRYSTYNA KUROWSKA, ALICJA GAWRON POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A POZIOM POSIADANEJ WIEDZY O CHOROBIE U OSÓB Z ROZPOZNANĄ PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ TĘTNICZĄ KOŃCZYN DOLNYCH SENSE OF COHERENCE (SOC) AND LEVEL OF KNOWLEDGE ABOUT THE DISEASE IN PATIENTS WITH A DIAGNOSIS OF CHRONIC ARTERIAL FAILURE IN LOWER LIMBS Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń Kierownik: dr n. med. Mirosława Felsmann Streszczenie Wstęp. Poczucie koherencji (SOC) wyjaśnia związek ze zdrowiem. Wysokie SOC daje wiarę w sens życia, jego uporządkowanie, przewidywalność co sprawia, że chce się być zdrowym i sprawnie funkcjonować. Cel. Celem pracy było zbadanie SOC oraz poziomu posiadanej wiedzy o schorzeniu, jako wykładnika ich powrotu do optymalnego Materiał i metoda badawcza. Przebadano 87 pacjentów z miażdżycą tętnic kończyn dolnych (23 kobiet i 64 mężczyzn), hospitalizowanych w Szpitalu Uniwersyteckim im. dra Antoniego Jurasza w Bydgoszczy w Katedrze i Klinice Chirurgii Ogólnej i Naczyń. Poczucie koherencji ocenione było za pomocą kwestionariusza Antonovsky ego SOC-29 a pomiar wsparcia społecznego skalą Kmiecik-Baran. Wyniki. Badana grupa posiadała dostateczną wiedzę o schorzeniu, natomiast poziom SOC był obniżony. Wnioski. Konieczna jest psychoedukacja, aby chory nie pozostawał sam z sytuacją trudną, bazę tej edukacji powinno stanowić SOC. Słowa kluczowe: poczucie koherencji (SOC), poczucie posiadanej wiedzy, przewlekła niewydolność tętnicza kończyn dolnych. Summary Introduction. The level of the Sense of Coherence (SOC) is related to health. High SOC level makes people believe in life predictability and order which, in turn, motivates them to be healthy and functional. Aim. The aim of the study was to investigate the SOC and the level of knowledge about the disease as a determinant of regaining optimum health. Material and methods. The study included 87 patients (23 women and 64 men) with lower limb atherosclerosis who were hospitalized in the General and Vascular Surgery Department and Clinic, Jurasz Hospital, Bydgoszcz. SOC level was assessed using Antonovsky s SOC-29 questionnaire and the level of knowledge was estimated using questionnaire constructed by the authors of the study. Results. The patients included in the study had sufficient knowledge about their disease but the SOC level was lowered. Conclusions. Psychoeducation based on SOC is necessary in order to support patients in situation which they find difficult to be dealt with on their own. Key words: sense of coherence (SOC), level of knowledge, chronic arterial failure in lower limbs. Wstęp Niewydolność tętnicza kończyn dolnych jest przewlekłą i postępującą chorobą naczyń, która ma charakter zapalno-wytwórczy na czynniki uszkadzające ścianę tętnic, zatem możemy uznać, że choroba rozwija się od wieku dziecięcego, a dopiero w wieku starszym uwidaczniają się objawy kliniczne. Przyjmujemy, że różne czynniki wpływające przez określony czas uszkadzają ścianę naczyń, co w konsekwencji prowadzi do powstania miażdżycy tętnic [1]. Powolny proces chorobowy pozwala pacjentom w miarę normalnie funkcjonować w rodzinie i społeczeństwie, powoduje jednak określone ograniczenia. Świadomość toczącego się w organizmie procesu chorobowego nie pozostaje bez wpływu na psychikę chorego. Praca poświęcona jest psychologicznym aspektom funkcjonowania z chorobą przewlekłą, jaką jest przewlekła niewydolność tętnicza kończyn dolnych. Przedmiotem badań był poziom poczucia koherencji u pacjentów z przewlekłą niewydolnością tętniczą kończyn dolnych oraz poziom ich wiedzy o chorobie. Poszukiwano związku między poczuciem koherencji a wiedzą, będącą wykładnikiem w powrocie do optymalnego zdrowia. Poznanie poziomu wiedzy pacjentów pozwala określić kierunek edukacji. W nowoczesnym pielęgniarstwie dużo mówi się o promocji zdrowia, edukacji zdrowotnej i ogromnej roli pielęgniarki jako edukatora i opiekuna. Poczucie koherencji to ważny czynnik wpływający na przeżywanie stresu psychologicznego i radzenie sobie w sytuacji trudnej. Z pewnością taką sytuacją jest choroba przewlekła, może ona wywoływać negatywne emocje. Ta ogólna orientacja życiowa najogólniej mówiąc zakłada, że spostrzeganie świata przez człowieka jest możliwe do ogarnięcia rozumem, można nim kierować i ma ono sens. Jest ona zróżnicowana zarówno u osób zdrowych, jak i u tych z problemami
Poczucie koherencji (SOC) a poziom posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaną przewlekłą niewydolnością 205 zdrowotnymi, różnice można tłumaczyć specyfiką schorzenia. Czasy współczesne charakteryzuje z jednej strony ogromny rozwój we wszystkich dziedzinach życia, z drugiej strony wzrost schorzeń cywilizacyjnych i przewlekłych. Pomimo ogromnego postępu w działaniach medycznych sfera psychiczna funkcjonowania chorego jest często pomijana. Wiedza teoretyczna oraz wyniki uzyskanych badań pozwolą lepiej zrozumieć potrzeby hospitalizowanego pacjenta, pozwolą włączyć go w skład zespołu terapeutycznego i odpowiednio ukierunkować edukację. Materiał i metoda badawcza Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji szerszego projektu analizy jakości życia osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności tętnic kończyn dolnych. Badania przeprowadzono w okresie od grudnia 2007 do listopada 2008 roku w grupie 87 osób z miażdżycą tętnic kończyn dolnych (23 kobiet i 64 mężczyzn), hospitalizowanych w Szpitalu Uniwersyteckim im. dra Antoniego Jurasza w Bydgoszczy w Katedrze i Klinice Chirurgii Ogólnej i Naczyń, za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/717/2007). Kryteria doboru grupy badawczej zostały określone po przeprowadzonych wcześniej badaniach lekarskich, po których zdiagnozowano drugi stopień przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych według skali Fontaine`a (chromanie przestankowe), płeć (mężczyźni, kobiety) oraz brak choroby psychicznej. Dlatego taka grupa, ponieważ można poprzez ukierunkowaną edukację (zmiana stylu życia) na tym etapie choroby spowolnić, a nawet zahamować proces choroby. W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania poczucia koherencji (SOC-29) autorstwa Aarona Antonovsky`ego, który służy do pomiaru indywidualnego poczucia koherencji. Kwestionariusz Orientacji Życiowej składa się z 29 pytań, gdzie badany ocenia każde pytanie w siedmio-punktowej skali. Skala SOC odpowiada trzem trzonom poczucia koherencji: zrozumiałości (comprehensibility) zaradności (manageability) sensowności (meaningfulness). Ponadto zastosowano ankietę konstrukcji własnej, odnoszącą się do różnych aspektów życia. Ankieta składała się z dwóch części: pierwsza zawierała dane demograficzne, druga pytania ukierunkowane na problemy zdrowotne, ocenę wiedzy o chorobie, objawy choroby, leczenie, badanie, styl życia oraz ogólny stan zdrowia. W opisie zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnią arytmetyczną, minimum, maksimum i odchylenie standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Dokonano szacowania różnic na podstawie analizy wariancji testu F Fishera. Za istotne statystycznie przyjęto wartości spełniające warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano za pomocą pakietu statystycznego STATISTICA 6.0. Wyniki Analiza danych pokazuje, że średnia wieku respondentów wynosiła 62 lata (mężczyźni 59 a kobiety 64 lata), większość miała wykształcenie średnie (48%) i zawodowe (32%), pozostawała w związkach małżeńskich (74%), posiadała potomstwo (92%) i mieszkała w mieście (77%). Badani w większości to osoby nieaktywne zawodowo. Z pracy zawodowej utrzymywało się (24%), równoliczne były grupy osób będących na rencie i emeryturze (37%). Większość pacjentów pozostawała pod stałą opieką specjalistyczną. W przeprowadzonych badaniach zastosowano podstawowe zmienne SOC globalnego, którego zmienną niezależną szacujemy przy użyciu Kwestionariusza Orientacji Życiowej Aarona Antonovsky ego. Odpowiada on trzem trzonom poczucia koherencji: zrozumiałości, zaradności, sensowności. Wynik uzyskany jest wskaźnikiem zmiennej niezależnej. Z badań wynika, że poziom poczucia koherencji różnicuje pacjentów w zakresie składowych zrozumiałości i zaradności (tabela 1.). Dwóch składowych nie różniło, w zakresie globalnego poczucia koherencji (średnia równa 114) i sensowności (średnia równa 30.35). Oceniając stopień poziomu wiedzy pacjentów z przewlekłą niewydolnością tętnic kończyn dolnych analizie poddano pytania ankietowe dotyczące znajomości przyczyn powstawania choroby. Prawie cała grupa badanych Tab. 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych Table 1. Descriptive statistics of the sense of coherence (SOC) and its components Składowe SOC SOC components N ważnych N important Średnia Mean Minimum Minimum Maksimum Maximum Odchylenie Standard. Standard aberration Zrozumiałość Comprehensibility 87 44.08 23 72 9.48 Zaradność Manageability 87 39.57 22 53 5.92 Sensowność Meaningfulness 87 30.35 19 45 4.33 SOC globalne Global SOC 87 114.01 71 153 13.57
206 Krystyna Kurowska, Alicja Gawron zna wpływ aktywności fizycznej na poprawę zdrowia oraz metody leczenia. Niepokojące jest, iż większość z nich jako źródło wiedzy podaje lekarza, a mała część pielęgniarkę. Analizując zmienne socjodemograficzne wykazano, że osoby zamieszkujące z rodziną lub w placówkach (a nie samotne), wykazały się wyższym poziomem poczucia koherencji. Wiek i zatrudnienie wpływało w istotny sposób na jedną ze składowych SOC, tj. zrozumiałość. Wyższy poziom wykazywały osoby pozostające na rencie lub emeryturze oraz osoby starsze. Wykształcenie niższe określało wyższy poziom zaradności i sensowności badania wykazały odwrotność tezy twórcy salutogenzeny (Antonovsk ego), która zakłada, że poczucie koherencji wzrasta wraz z wykształceniem [2]. Osoby wskazujące niską sytuację materialną posiadały wyższy poziom sensowności. Rozpatrując wpływ zachowań zdrowotnych zauważamy, że wysoki poziom poczucia koherencji posiadali pacjenci, którzy nie palili lub okres palenia był krótki, stosowali diety, prowadzili aktywny styl życia. Wyższy poziom zaradności wykazały osoby, które nie znały przyczyn choroby a znały wpływ aktywnego stylu życia oraz stosowali diety mające poprawić stan zdrowia. Wysoki poziom sensowności mieli ankietowani, którzy nie stosują żadnej diety. Na podstawie powyższych wyników dotyczących objawów choroby można stwierdzić, że osoby z prawidłowym poziomem cholesterolu wykazywały się wyższym poziomem poczucia koherencji, sensowności i zaradności. Osoby, które wskazały współistniejące choroby, tj. cukrzycę, nadciśnienie tętnicze oraz oceniły ogólny stan zdrowia pozytywnie, mają jednocześnie wyższy poziom zrozumiałości. Oceniając zmienne pośredniczące, wpływające na związek poczucia koherencji w trzech składowych można stwierdzić, że poziom zrozumiałości był wyższy, kiedy ankietowani wskazali aktywny styl życia, występowanie choroby współistniejącej, jak nadciśnienie tętnicze oraz stosowanie leczenia farmakologicznego. Po analizie danych widzimy, że zaradność była wyższa u badanych, którzy stosowali zalecone diety, aktywnie spędzali wolny czas, u których występowała cukrzyca oraz u osób wyróżniających się lepszym stanem zdrowia. Bardzo istotne okazało się to, że na wyższy poziom sensowności miały wpływ odległości, jakie może pacjent przejść bez bólu (chromanie przestankowe), stosowanie wszystkich form aktywności, stosowanie leczenia skojarzonego oraz wskazanie źródła wiedzy, którym jest pielęgniarka. Stąd wniosek, że pielęgniarki są znaczące w procesie leczenia i wpływa to częściowo na poziom sensowności. SOC globalny okazał się wyższy, kiedy pacjenci wskazali, że stosują odpowiednie diety, aktywność fizyczną, znają leczenie skojarzone oraz prowadzą kontrolę poziomu cholesterolu. Dyskusja Przeprowadzono badania u 87 chorych z przewlekłą niewydolnością tętniczą kończyn dolnych, w różnym stopniu nasilenia się choroby. Porównano najważniejsze czynniki ryzyka występowania choroby, zmienne socjodemograficzne, zachowania zdrowotne oraz objawy choroby. Celem pracy była ocena poziomu poczucia koherencji oraz poczucia posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności tętniczej kończyn dolnych, jako wykładnika w powrocie ich do optymalnego Z badań wynika, iż globalne poczucie koherencji u badanych pacjentów było obniżone ze średnią wartością 114, poniżej danych normatywnych prezentowanych przez twórcę teorii (133-160) [3], natomiast sami badani nie różnili się nim znacznie. Przeprowadzone analizy wykazały istotne różnice w zakresie składowych zrozumiałości i zaradności, najmniejsze różnicowanie ankietowanych było w zakresie globalnego poczucia koherencji i sensowności. We wcześniejszych badaniach [4] analizie poddaliśmy poziom poczucia koherencji w dwóch grupach: u chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych oraz dobranej homogenicznie grupie osób zdrowych. Uzyskane dane wskazywały jednoznacznie, iż poziom poczucia koherencji u osób chorych był obniżony 114,34; natomiast w kontrolnej grupie zdrowych na poziomie 124,85. W zakresie składowych SOC również wystąpiły różnice: większe na poziomie zrozumiałości i sensowności, mniejsze w przypadku poczucia zaradności. Potwierdzenie obniżenia globalnego poczucia koherencji oraz różnic w jej poziomie przedstawia Mrozik i in. [5]. Badaniom poddano trzy grupy osób: pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi, depresją oraz kontrolną grupę zdrowych. Poziom poczucia koherencji był różny, najsilniejszy w grupie zdrowych, w grupie chorych z ner wicą na poziomie 108,62; najniższy natomiast wśród ankietowanych z depresją 99,33. Różnice wykazała analiza składowych SOC, niski wynik poczucia sensowności wystąpił w grupie badanych z depresją, co wiąże się z charakterem tej choroby. Poziom poczucia koherencji w niewielkim stopniu zależy od rodzaju choroby, chociaż takie tendencje się obserwuje, w większym stopniu wpływają na nie takie zmienne, jak płeć, warunki mieszkaniowe, kontakty społeczne, funkcje i role społeczne. Z przeprowadzonych badań wynika, że istotnie różniącą poziom poczucia koherencji są ankietowani, którzy wskazali zamieszkiwanie z rodziną, lecz nie samotnie, natomiast wśród zmiennych związanych z chorobą wpływających na podwyższenie SOC istotne były sposoby leczenia, aktywność fizyczna. Na obniżenie globalnego SOC wpływały wskazane przez badanych przyczyny choroby (np. alkohol, palenie papierosów) i nieznajomość profilaktyki (np. przeciwcholesterolowej). Przykładem wpływu zmiennych pośredniczących było badanie Kossakowskiej [6] przeprowadzone wśród pacjentów z SM i kontrolnej grupie zdrowych osób, celem którego był pomiar SOC i jej składowych oraz porównanie ich z grupą kontrolną. W celu kontroli dodatkowych zmiennych u pacjentów porównywano płeć, czas chorowania, aktywność fizyczną, u zdrowych płeć, wiek i wykształcenie. Z badań wynika, że nie ma istot-
Poczucie koherencji (SOC) a poziom posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaną przewlekłą niewydolnością 207 nych różnic w ogólnym poziomie koherencji u chorych i u zdrowych, jednak kobiety chore miały wyższe poczucie zrozumiałości od chorych mężczyzn, a nawet od zdrowych kobiet. Poczucie sensowności u chorych i zdrowych nie różniło się. Stopień samodzielności oraz czas trwania choroby nie był czynnikiem różnicującym, natomiast aktywność zawodowa, społeczna lub rodzinna wpływała na poczucie sensowności. Płeć nie różnicowała poziomu poczucia koherencji u osób zdrowych. Wpływ innej zmiennej miejsca zamieszkiwania na poczucie koherencji opisuje Izdebski i in. [7], celem przeprowadzonych badań było między innymi określenie różnicy w poziomie poczucia koherencji i bilansu życiowego pomiędzy osobami starszymi mieszkającymi w domu pomocy społecznej i w domu rodzinnym. Grupy były reprezentatywne pod względem wykształcenia i stanu cywilnego. Z badań wynikało, że mieszkańcy domów pomocy społecznej nie różnią się pod względem zrozumiałości i zaradności od osób mieszkających w domach rodzinnych, natomiast występują różnice pod względem poziomu sensowności, było ono niższe u osób zamieszkujących domy pomocy społecznej. Przeprowadzone badania zwracają uwagę na temat wiedzy o chorobie, gdzie ponad połowa ankietowanych zdeklarowała poziom wystarczający, znacząco mniej osób opowiedziało się za niskim poziomem, niewielki odsetek deklarował jej brak, a tylko jedna osoba potwierdziła stan wysoki. Zdecydowana większość wskazała, iż źródłem wiedzy był lekarz, znacznie mniej, bo tylko 23% osób wskazało pielęgniarkę. Oczywiście posiadanie zasobu wiedzy, a wykorzystywanie jej i zmiana zachowań w kierunku prozdrowotnym to dwie różne sprawy. Z badań wynika również, że rola pielęgniarki w edukacji pacjentów była mała. We wcześniejszych badaniach [4] nie oceniałyśmy bezpośrednio wiedzy, natomiast analizie poddaliśmy zachowania zdrowotne pacjentów z miażdżycą w różnych okresach życia badanych, z której wynikało, że deklarują oni modyfikację zachowań w kierunku prozdrowotnym. Trwanie w stanie choroby spowodowało zmiany w pożądanym kierunku. Można wysnuć przypuszczenie, że zmiana nastąpiła na skutek zebranych doświadczeń, informacji, zaleceń, a więc podniesienia poziomu wiedzy. Uzyskane wyniki stały się podstawą do skonstruowania programu psychoedukacji chorych. Stan wiedzy pacjenta jest istotnym czynnikiem terapii szczególnie w chorobach przewlekłych, aby mógł on świadomie i aktywnie uczestniczyć w leczeniu, musi być przekonany o swojej w nim roli. Wiedzę pacjenta badała Kózka i in.[8], celem pracy było poznanie wiedzy pacjentów z przetoką jelitową jako elementu przygotowania ich do samoopieki. Badania przeprowadzono za pomocą sondażu diagnostycznego, wśród pacjentów z wyłonioną co najmniej dwa miesiące wcześniej przetoką jelitową. Pytania dotyczyły pielęgnacji stomii, ewentualnych powikłań, profilaktyki zaparć. Z przeprowadzonych badań wynikało, że zakres uzyskanych od pielęgniarki informacji był niewystarczający, wykazano duże dysproporcje między rekomendowanym modelem pielęgnacji, a tym prezentowanym przez pacjentów. Zaobserwowano duży deficyt wiedzy, oczywiście na elementy poznawcze poszczególnych pacjentów wpływały różnorakie czynniki, takie jak: wiek, stan rodzinny, aktywność zawodowa, długość funkcjonowania ze stomią itd. Poziom wiedzy badali również Rewiuk i in. [9], celem badania była ocena stanu wiedzy pacjentów przyjmujących doustne leki przeciwkrzepliwe. Grupę badawczą stanowili pacjenci z migotaniem przedsionków, hospitalizowani z różnych przyczyn, długotrwale przyjmujący takie leki. Średnia wieku pacjentów wynosiła 70 lat, wiedzę oceniano za pomocą specjalnie skonstruowanego kwestionariusza, do zmierzenia zastosowano skalę punktową 0 9 punktów. Z przeprowadzonych badań wynikało, że poziom wiedzy badanej populacji był niski, średni wynik wynosił 4,19 punktu i wykazywał ujemną korelację z wiekiem, płeć, wykształcenie i przyczyna hospitalizacji nie wykazywały związku z poziomem prezentowanej wiedzy. W ujęciu salutogenetycznym radzenie sobie z chorobą przewlekłą nastawione jest na odzyskanie zdrowia lub powrotu do optymalnego stanu. Tylko nieliczna część pacjentów traktuje chorobę jako wyzwanie, dostrzega swoją niezwykle znaczącą w nim rolę, jest odpowiednio zmotywowana i odpowiedzialna. Konieczna jest psychoedukacja, aby człowiek nie pozostawał sam z sytuacją trudną, bazę tej edukacji powinno stanowić poczucie koherencji. Wnioski 1. Badana grupa posiadała dostateczną wiedzę o schorzeniu, poziom poczucia koherencji był obniżony (średnia 114 punktów). 2. Zmienne pośredniczące wpływające na związek poziomu poczucia koherencji są na poziomie wyższym tylko wtedy, kiedy ankietowani stosują odpowiednie diety, prowadzą aktywny tryb życia, znają leczenie skojarzone oraz prowadzą profilaktykę cholesterolową jako miernika w utrzymaniu przez nich optymalnego dla nich 3. Posiadanie wiedzy o chorobie wpływa na poprawę stanu zdrowia poprzez wdrażanie terapii, kreowanie własnego zdrowia, co decyduje o poziomie i możliwościach w rozwiązywaniu problemów pacjentów z chorobą przewlekłą. Psychoedukacja jest konieczna, aby człowiek nie pozostawał sam z sytuacją trudną, jaką jest choroba przewlekła, bazę tej edukacji powinno stanowić poczucie koherencji. 4. Istniejący związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji a poziomem poczucia posiadanej wiedzy o chorobie jest zależny, ponieważ wyniki przedstawiają wiele wspólnych cech dla utrzymania i kreowania własnego zdrowia. Wymaga to posiadania wysokich zasobów i pozytywnego myślenia. Podejmowanie zachowań prozdrowotnych, rozwijanie kompetencji poprzez wiedzę, umiejętności, motywację oraz dbanie o zdrowie to cele promocji zdrowia i edukacji chorych.
208 Krystyna Kurowska, Alicja Gawron Piśmiennictwo 1. Wytyczne TransAtlantic Inter-Society Consensus (TASC) Chromanie przestankowe cz. II. Medycyna Praktyczna, 2002, 2, 66-114. 2. Antonovsky A.: Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. Psychologia zdrowia. W: Heszen Niejodek I., Sęk H., (red.), Warszawa 1997, 214. 3. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia: Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa 2005, 35. 4. Kurowska K., Wrońska I.: Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne u chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych. Pielęgniarstwo 2000, 2005, 1, 9, 31-35. 5. Mroziak B., Czabała J.Cz., Wójtowicz S.: Poczucie koherencji a zaburzenia psychiczne. Psych. Pol., 1997, 31(3), 257-268. 6. Kossowska M., Basińska M.: Poczucie koherencji u chorych na stwardnienie rozsiane. Post. Psych. Neurol., 2000, 9(1), 55-61. 7. Izdebski P., Polak A.: Bilans życia i poczucie koherencji osób starszych w zależności od ich aktualnej sytuacji życiowej. Gerontol. Pol., 2006, 13(3), 188-194. 8. Kózka. M., Bazaliński D., Cipora. E.: Wiedza pacjenta z przetoką jelitową elementem przygotowania do samoopieki. Zdr. Publ., 2006, 4, 591-595. 9. Rewiuk K., Bednarz S., Faryan P., Grodzicki T.: Poziom wiedzy dotyczącej profilaktyki przeciwzakrzepowej wśród pacjentów z migotaniem przedsionków. Gdańsk, Via Medica 2007, 2(4), 148-154. Adres do korespondencji: Krystyna Kurowska dr n. med.; adiunkt Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy, UMK Toruń 85-801 Bydgoszcz, ul Techników 3, tel. 052/585-21-94 mail: krystyna_kurowska@op.pl