Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Recenzent: Prof. dr hab. Mieczysław Łobocki Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska Korekta: Aleksandra Bylica Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN 978-83-7850-378-1 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009
Myślenie o sobie może dodawać skrzydeł, ale może też je podcinać
Naszym Dzieciom w podziękowaniu za inspiracje
Spis treści Wstęp... 9 Rozdział I Poczucie własnej wartości w świetle literatury psychopedagogicznej (Danuta Wosik-Kawala)... 11 1.1. Poczucie własnej wartości według Nathaniela Brandena... 12 1.2. Czynniki determinujące poczucie własnej wartości... 16 1.2.1. Wpływ rodziców (opiekunów) na kształtowanie poczucia własnej wartości dziecka... 17 1.2.2. Znaczenie szkoły w kształtowaniu poczucia własnej wartości dziecka... 20 1.3. Rozwój poczucia własnej wartości w ontogenezie... 24 1.4. Poczucie własnej wartości a zachowanie człowieka... 28 Rozdział II Metodyka pracy z grupą (Teresa Lewandowska-Kidoń)... 33 2.1. Etapy pracy z grupą... 33 2.2. Zasady pracy z grupą... 34 2.3. Metody pracy z grupą... 38 2.4. Strategie pracy z grupą... 43 2.5. Ewaluacja... 44 Rozdział III Program rozwijania poczucia własnej wartości u dzieci w młodszym wieku szkolnym (Danuta Wosik-Kawala, Teresa Lewandowska-Kidoń)... 47 3.1. Scenariusze... 50 Scenariusz 1... 50 Scenariusz 2... 52
8 Bibliografia Scenariusz 3... 54 Scenariusz 4... 56 Scenariusz 5... 58 Scenariusz 6... 61 Scenariusz 7... 64 Scenariusz 8... 66 Scenariusz 9... 69 Scenariusz 10... 71 Scenariusz 11... 73 Scenariusz 12... 75 Scenariusz 13... 77 Scenariusz 14... 79 Scenariusz 15... 82 Scenariusz 16... 84 Scenariusz 17... 86 3.2. Propozycje dodatkowych ćwiczeń do wykorzystania w trakcie realizacji programu... 89 Zakończenie... 95 Bibliografia... 97
Wstęp Młodszy wiek szkolny to bardzo ważny okres dla tworzenia pozytywnego obrazu własnej osoby i rodzącego się poczucia własnej wartości. Rozpoczynając naukę w szkole, dziecko zaczyna zdobywać wiele informacji o sobie i o otaczającym je świecie oraz poszukiwać odpowiedzi na pytania dotyczące samego siebie: kim jestem?, co znaczę dla innych?, jak widzą mnie inni?, dla kogo jestem ważny? Najistotniejszym źródłem, z którego pochodzą opinie mające wpływ na kształtowanie obrazu samego siebie, jest rodzina. W tym czasie dzieci spotykają się również z ocenami na swój temat pochodzącymi od grupy rówieśniczej, porównują się z koleżankami i kolegami, często formułując na tej podstawie sądy na swój temat. Grupa społeczna, jaką jest klasa szkolna, to drugie istotne źródło kształtowania się poczucia własnej wartości młodego człowieka. W procesie kształtowania obrazu samego siebie bardzo ważna jest postawa nauczyciela, który ma bardzo duży wpływ na odnoszone przez dziecko sukcesy (nie tylko dydaktyczne, lecz także interpersonalne) oraz doznawane przez nie niepowodzenia. Niewłaściwe oddziaływania ze strony rodziny, grupy rówieśniczej czy szkoły mogą spowodować zaburzenia w kształtowaniu się poczucia własnej wartości dziecka. Pierwszymi objawami zaburzeń mogą być: nieśmiałość, nieufność, lęk przed ekspozycją społeczną, brak wiary we własne możliwości, nieumiejętność upominania się o własne potrzeby i prawa, niepodejmowanie różnych aktywności społecznych, wycofywanie się z życia grupy, nieumiejętność wyrażania własnych uczuć i radzenia sobie z trudnymi emocjami. W konsekwencji dziecko może się stać nieakceptowane społecznie. Brak wiary w siebie hamuje aktywność i twórczość dziecka, utrudnia, a wręcz uniemożliwia podejmowanie wysiłków zmierzających do osiągnięcia sukcesów szkolnych, do rozwoju uzdolnień i umiejętności, ponieważ dziecko uznaje stojące przed nim zadania za niemożliwe do wykonania. Dlatego dzieci o niskim poczuciu własnej wartości, mimo posiadanych zdolności intelektualnych, często osiągają wyniki znacznie poniżej swoich możliwości. Zadaniem nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej jest więc wspieranie i motywowanie każdego dziecka do budowania pozytywnego obrazu własnej osoby, a także prawidłowa kontrola poziomu jego samooceny, tak aby w porę dostrzec
10 Wstęp potencjalne problemy i podjąć odpowiednie kroki, które wzmocnią u dziecka poczucie własnej wartości. Pomocą w tym może się okazać program prezentowany w niniejszej książce. Zaproponowany program ma charakter zarówno profilaktyczny, wspomagający dojrzałość emocjonalną dziecka, przeciwdziałający jego niskiej samoocenie oraz braku samoakceptacji, jak i terapeutyczny, przeznaczony jest bowiem dla dzieci mających już trudności tego rodzaju. Jego celem jest wsparcie dziecka przez grupę i nauczyciela, tak aby radziło sobie z rozwiązywaniem problemów o charakterze osobistym i społecznym. Przed przystąpieniem do realizacji programu warto poznać grupę w celu dostosowania proponowanych ćwiczeń do poziomu rozwoju poznawczego, emocjonalnego czy społecznego dzieci uczestniczących w zajęciach. Ważne jest również poznanie potrzeb i zainteresowań poszczególnych członków grupy oraz relacji zachodzących między nimi. Osobą prowadzącą zajęcia może być nauczyciel uczący w danej klasie uczniowie mają do niego najczęściej pozytywny stosunek i darzą go zaufaniem (zwłaszcza na etapie edukacji wczesnoszkolnej). Powinien on posiadać wiedzę merytoryczną i metodyczną oraz kompetencje społeczne. Do jego zadań należy między innymi stworzenie odpowiedniej atmosfery przez zapewnienie dzieciom bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego, stymulowanie ich do różnego rodzaju aktywności. Proponowany program można odpowiednio modyfikować, dostosowując go do potrzeb i możliwości grupy, jej zainteresowania poszczególnymi ćwiczeniami, a także do własnych preferencji i pomysłowości nauczyciela prowadzącego zajęcia. Istotnym zadaniem wychowawczym szkoły powinno być kształtowanie u każdego ucznia pozytywnego obrazu własnej osoby. Jeśli na początku edukacji szkolnej zadbamy o rozwój poczucia własnej wartości dziecka, to w starszych klasach będzie ono umiało lepiej ocenić swoją pracę, swoje zachowanie i kontakty z innymi. Skutkiem pozytywnej samooceny w życiu dorosłym jest umiejętność akceptacji swoich niedoskonałości i niedomagań. Książka składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy, teoretyczny, omawia rozumienie pojęcia poczucia własnej wartości, ukazuje także czynniki mające wpływ na jego rozwój oraz charakterystykę zachowań jednostek posiadających prawidłowe i nieprawidłowe poczucie własnej wartości. Drugi rozdział zajmuje się metodami i strategiami pracy z grupą. Przedstawiono tu metody pracy z grupą, a także ich klasyfikacje, dokonano przeglądu wybranych metod, uwzględniając zwłaszcza te, które zostały zastosowane w niniejszej propozycji zajęć dla dzieci. Ważnym zagadnieniem w tym rozdziale jest prezentacja etapów, strategii i obowiązujących zasad pracy z grupą. Ukazano w nim także zagadnienia dotyczące ewaluacji programów profilaktyczno-wychowawczych. Ostatni, trzeci rozdział zawiera przygotowaną na podstawie literatury przedmiotu, a także własnych doświadczeń autorek, propozycję programu rozwijania poczucia własnej wartości u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Rozdział I Poczucie własnej wartości w świetle literatury psychopedagogicznej (Danuta Wosik-Kawala) Poczucie własnej wartości jest jednym z głównych regulatorów ludzkiego zachowania, mającym wpływ na stosunek jednostki do siebie, do innych ludzi i do otaczającego świata (D. Wosik-Kawala 2007, s. 18). Wiedza o samym sobie to zbiór sądów i przekonań na temat własnego wyglądu zewnętrznego, intelektu, charakteru, dojrzałości emocjonalnej, stosunków z innymi ludźmi czy aspiracji życiowych. Człowiek zdobywa ją przez samopoznanie, które może być zamierzone lub niezamierzone. W przypadku oddziaływania zamierzonego jednostka w sposób celowy i systematyczny obserwuje siebie w działaniu, zbiera informacje o swoich sukcesach i niepowodzeniach, a następnie w trakcie autorefleksji formułuje sądy o sobie. J. Kozielecki uważa, że samopoznanie dość rzadko ma charakter intencjonalny, gdyż zazwyczaj jest to proces niezamierzony. W przypadku dzieci mamy głównie do czynienia z niezamierzonym procesem poznawania samego siebie. W młodszym wieku szkolnym znaczącą rolę odgrywają grupa rówieśnicza, jaką jest klasa szkolna, oraz nauczyciel. Osiągane przez dziecko wyniki szkolne są oceniane przez samo dziecko, jego rodziców, kolegów i nauczyciela. Oceny te, zdaniem J. Kozieleckiego, są podstawą do formułowania sądów o własnej osobie (J. Kozielecki 1981, s. 12 13). W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele terminów dotyczących pojęcia ja, m.in. obraz własnej osoby, pojęcie o sobie, samowiedza, koncepcja siebie, świadomość siebie, samoocena i poczucie własnej wartości. Wielu naukowców stosuje zamiennie powyższe terminy, co wynika z dość różnie, często niejasno, określonych relacji zachodzących między tymi pojęciami. W prezentowanym opracowaniu przyjęto rozumienie pojęcia poczucie własnej wartości według koncepcji Nathaniela Brandena. Osoby zainteresowane rozważaniami
12 Rozdział I. Poczucie własnej wartości w świetle literatury... teoretycznymi dotyczącymi definiowania i wyjaśniania znaczenia powyższych pojęć mogą skorzystać z literatury przedmiotu 1. 1.1. Poczucie własnej wartości według Nathaniela Brandena Wybitny teoretyk i praktyk Nathaniel Branden definiuje poczucie własnej wartości jako [...] wiarę w skuteczność własnego umysłu, w umiejętność myślenia, uczenia się, dokonywania właściwych wyborów, podejmowania właściwych decyzji, radzenia sobie ze zmianami (N. Branden 1998, s. 238). Można zatem stwierdzić, że jest to przyznanie swojej osobie pewnych umiejętności i możliwości. Podstawą poczucia własnej wartości jest uznanie (w sensie stwierdzenia stanu faktycznego) siebie jako osoby i całokształtu wszystkich swoich cech. Jeżeli niektóre z tych cech nie budzą zachwytu, można nad nimi popracować lub zmienić do nich stosunek (J. Wichowska 2001, s. 13). N. Branden (1998) do najważniejszych czynników mających wpływ na kształtowanie się poczucia własnej wartości zaliczył: życie świadome, samoakceptację, odpowiedzialność za siebie, asertywność, życie celowe i integralność osobistą. Wymienione elementy stanowią według niego podstawowe filary kształtujące poczucie własnej wartości każdego człowieka. Życie świadome pierwszy filar poczucia własnej wartości Niezwykle istotnym elementem wpływającym na poczucie własnej wartości jest życie świadome. Stanowi ono podstawowy instrument zachowania życia określa poziom i formę dostrzegania otaczających realiów oraz zgodne z tym kierowanie własną aktywnością. N. Branden słowo świadomość utożsamia ze stanem bycia świadomym jakiegoś aspektu rzeczywistości (1998, s. 83). 1 Problematyką tą interesowało się wiele osób, m.in.: A. Brzezińska, Struktura obrazu własnej osoby i jego wpływ na zachowanie, Kwartalnik Pedagogiczny 1973, nr 3, s. 87 97; M. Dudzikowa, O trudnej sztuce tworzenia samego siebie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1985; Struktura Ja młodzieży w starszym wieku szkolnym i jej niektóre uwarunkowania, cz. I, Ruch Pedagogiczny 1991, nr 1 2, s. 22 32; H. Kulas, Samoocena młodzieży, WSiP, Warszawa 1986; J. Kozielecki, Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, Warszawa 1981; L. Niebrzydowski, O poznawaniu i ocenie samego siebie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1976; J. Reykowski, Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie, Kwartalnik Pedagogiczny 1970, nr 15, s. 45 56; D. Wosik-Kawala, Korygowanie samooceny uczniów gimnazjum, UMCS, Lublin 2007.