ROZDZIAŁ 7 WYSOKOŚĆ OBCIĄŻEŃ FISKALNYCH PRZEDSIĘBIORSTW A ZA- KRES ŚWIADCZEŃ SOCJALNYCH NA PRZYKŁADZIE GOSPODAR- KI NIEMIEC

Katarzyna Stieger ROZDZIAŁ 7 WYSOKOŚĆ OBCIĄŻEŃ FISKALNYCH PRZEDSIĘBIORSTW A ZA- KRES ŚWIADCZEŃ SOCJALNYCH NA PRZYKŁADZIE GOSPODAR- KI NIEMIEC Abstrakt Artykuł przedstawia problem wysokości obciążeń fiskalnych przedsiębiorstw w Niemczech (podatków, ubezpieczeń społecznych i innych) na tle wydatków państwa ze szczególnym uwzględnieniem sfery socjalnej. Zwraca uwagę na rozbieżność celów społeczeństwa, które z jednej strony wysuwa żądanie obniżania podatków, a z drugiej oczekuje coraz bardziej rozbudowanego systemu socjalnego. W konsekwencji następuje rozbudowa palety i wysokości świadczeń socjalnych zamiast koniecznego ograniczania wydatków. Taka sytuacja nie sprzyja obniżaniu obciążeń fiskalnych i przeprowadzeniu dalekosiężnych reform systemu podatkowego. W dobie globalizacji brak istotnych zmian w tych dziedzinach powoduje pogarszanie pozycji konkurencyjnej Niemiec i potęguje ich problemy gospodarcze. Znajduje to chociażby odbicie w kondycji rynku pracy i zachowaniu inwestorów, którzy mimo dobrze rozwiniętej infrastruktury nie są skłonni do nowych inwestycji skutkujących utworzeniem nowych miejsc pracy. Wręcz przeciwnie, coraz więcej miejsc pracy ulega całkowitej likwidacji lub przeniesieniu do krajów, w których warunki inwestowania z punktu widzenia fiskalnego i kosztowego są korzystniejsze. Wprowadzenie Gospodarka Niemiec stanowi od wielu lat dla naukowych porównań niedościgniony wzorzec i częsty punkt odniesienia. W ostatnich latach wyidealizowany obraz niemieckiej gospodarki uległ częściowej deformacji, chociażby w kontekście regularnie pojawiających się komunikatów o rekordowym bezrobociu, coraz słabszej koniunkturze, czy też o innych nasilających się trudnościach społeczno-gospodarczych. W efekcie Niemcy kilkakrotnie nie dotrzymały postanowień europejskiego paktu stabilizacyjnego, którego były największym zwolennikiem i propagatorem. Już pierwsze oznaki pojawiającej się recesji wzbudziły wśród licznych analityków głosy krytyczne przede wszystkim pod adresem systemu podatkowego i wysokich obciążeń podatkowych dla przedsiębiorstw oraz osób fizycznych. Należy zwrócić jednak uwagę, że sprowadzenie dyskusji tylko do kwestii podatkowych znacznie ją spłyca. Na uwagę zasługują również inne obciążenia fiskalne, nieodłącznie związane z ideą społecznej gospodarki rynkowej, czyli wszelkie składki z tytułu ubezpieczeń społecznych i innych solidarnie finansowanych świadczeń, oraz strona wydatkowa determinująca wysokość wszystkich obciążeń fiskalnych. Poprzez przedstawienie zarówno źródeł dochodów niemieckiego państwa, jak i poszczególnych pozycji wydatkowych na tle pojawiających się problemów gospodarczych, można wnioskować o rozbieżności celów społeczeństwa, które z jednej strony wysuwa żądanie obniżania podatków, a z drugiej oczekuje coraz bardziej rozbudowanego systemu socjalnego i coraz szerszego parasola ochronnego ze strony państwa. Celem artykułu jest przedstawienie bieżącej sytuacji gospodarczej Niemiec na tle ak-

Wysokość obciążeń fiskalnych przedsiębiorstw a zakres świadczeń socjalnych... 83 tualnie prowadzonej przez rząd polityki fiskalnej, biorąc pod uwagę obciążenie społeczeństwa kosztami nadmiernych świadczeń socjalnych. W świetle tego autorka stawia następujące hipotezy : bieżąca polityka gospodarcza Niemiec jest zła i stopniowo pogarsza stan finansów państwa, zakres świadczeń socjalnych jest nadmierny i niedopasowany do możliwości udźwignięcia go przez czynną zawodowo część społeczeństwa, sytuacja demograficzna Niemiec w powiązaniu z ww. faktami może doprowadzić w przyszłości do krachu gospodarczego i społecznego, jeśli główne grupy roszczeniowe dalej będą prowadzić nieodpowiedzialną i populistyczną politykę. Sytuacja gospodarcza w Niemczech Analiza dzisiejszej sytuacji Niemiec wskazuje na niskie tempo wzrostu gospodarczego, które z rekordowych wielkości 114 % w latach 1950 1960, 54 % w latach 1960 1970 (Statistisches Bundesamt, 1990) zmalało obecnie do przeciętnie jednego procenta w skali roku. Dokładniejsze dane dla ostatnich lat prezentuje tabela 1. Główną siłą napędową niemieckiej gospodarki jest eksport, dlatego też politycy niemieccy chętnie określają Niemcy jako mistrza świata eksportu. Należy jednak pamiętać, że wielkość ta jest w znacznym stopniu uzależniona od koniunktury światowej i stabilności euro, czyli impulsów zewnętrznych pozostających poza sferą wpływów niemieckiej polityki. Niestety dobra sytuacja ekonomiczna niemieckich eksporterów nie znajduje przełożenia we wzroście zatrudnienia i poprawie sytuacji wewnętrznej kraju. Nadal problemem jest wewnętrzny popyt konsumpcyjny, który od lat utrzymuje się na stabilnie niskim poziomie. Przyczyn należy dopatrywać się w słabnącej sile nabywczej gospodarstw domowych, a także w rosnących cenach surowców energetycznych, które tłumią koniunkturę wewnętrzną. Tabela 1. Wzrost PKB w Niemczech, państwach starej Unii i Polsce ( w %, w stosunku do okresu poprzedniego) 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 NIEMCY 5,7 1,9 3,2 0,1-0,2 1,6 0,8 UE-15 3,0 2,6 3,8 1,1 1,1 2,3 1,4 POLSKA - 7,0 4,0 1,4 3,8 5,3 3,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie Monatsbericht des BMF, Berlin 2006, s. 124. W obliczu słabego wzrostu gospodarczego i braku reform z roku na rok pogarsza się również sytuacja na rynku pracy. Podczas gdy w roku 1970 bezrobocie w Niemczech właściwie nie istniało, gdyż bez pracy pozostawało około 150000 Niemców, o tyle dzisiaj problem ten nabrał zupełnie innego wymiaru. Obecnie zarejestrowanych jest w Niemczech ponad 4,5 miliona bezrobotnych, z czego około 2,8 miliona w zachodnich Niemczech i 1,7 miliona w części wschodniej. Wysokość stopy bezrobocia w Niemczech na tle krajów tzw. starej Unii przedstawia tabela 2.

84 Katarzyna Stieger Tabela 2. Stopa bezrobocia w Niemczech i w państwach starej Unii. 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 NIEMCY 7,7 8,3 8,0 8,6 9,2 8,8 7,9 7,2 7,4 8,2 9,1 9,5 11,1 UE-15 10,0 10,4 10,1 10,1 9,8 9,3 8,5 7,6 7,2 7,6 7,9 8,0 8,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie OECD, Main Economic Indicators, Paris 2005 oraz Monatsbericht des BMF, Berlin 2006, s. 122 Dzisiejsza sytuacja na niemieckim rynku pracy nie jest konsekwencją zjednoczenia Niemiec, które niektórzy chętnie widzieliby w roli winnego, ale wynika z wieloletnich zaniedbań i manipulacji politycznych. Oczywiście zjednoczenie Niemiec w pewnym stopniu pogorszyło sytuację i stało się dodatkowym obciążeniem dla społeczeństwa. Jednocześnie była to również szansa dla przeprowadzenia głębokich reform w niemieckiej gospodarce, która niestety nie została przez polityków wykorzystana. Problemy na rynku pracy zaczęły pojawiać się już dużo wcześniej, mniej więcej od połowy lat siedemdziesiątych i pogłębiały się w miarę rozbudowywania państwa socjalnego dobrobytu. Oznaczało to postępującą redukcję godzin pracy, wprowadzanie coraz wyższych świadczeń socjalnych, w tym zasiłku dla bezrobotnych, a także stworzenia na początku lat 80-tych możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę. Obecnie Niemcy należą do tych krajów, w których liczba godzin pracy jest najniższa. Dane z ostatnich lat prezentujące ilość przepracowanych godzin w Niemczech na tle USA i Polski zawiera tabela 3. Tabela 3. Przeciętna liczba przepracowanych godzin w roku przypadająca na osobę pracującą 1990 2000 2001 2002 2003 2004 NIEMCY 1541 1463 1450 1439 1441 1443 USA 1861 1858 1836 1830 1822 1824 POLSKA - 1988 1974 1979 1984 1983 Źródło: opracowanie własne na podstawie OECD, Employment Outlook, Paris 2005. Kolejnym zagrożeniem dla rynku pracy okazała się działalność związków zawodowych wysuwających żądania coraz to wyższych płac i świadczeń dodatkowych. Dlatego też w dniu dzisiejszym Niemcy należą do krajów o najwyższym poziomie płac nie tylko w Europie, ale i na świecie. Można zatem twierdzić, że bardzo wysoki poziom kosztów zatrudnienia pracownika, na który składa się płaca i składki na ubezpieczenia społeczne opłacane przez pracodawcę stały się główną przyczyną bezrobocia w Niemczech. Rozszerzanie świadczeń socjalnych przyczyniło się z kolei do zwiększenia obciążeń fiskalnych, które są podstawą finansowania rosnących wydatków państwa. W tabeli 4 zaprezentowano obecny poziom dochodów i wydatków budżetowych z uwzględnieniem ich salda, czyli deficytu. Jak już wspomniano od 2002 roku Niemcy corocznie przekraczają ustaloną traktatem z Maastricht 3 % granicę deficytu budżetowego i corocznie zwiększają zadłużenie kraju, które w 2005 roku wyniosło 68,6 % PKB (Bundesministerium der Finanzen, 2006, s. 114).

Wysokość obciążeń fiskalnych przedsiębiorstw a zakres świadczeń socjalnych... 85 Tabela 4. Budżet Niemiec w latach 2000 2005 ( w mld ). WYDATKI zmiana w stosunku roku poprzedniego DOCHODY zmiana w stosunku roku poprzedniego w tym Dochody podatkowe zmiana w stosunku roku poprzedniego 2000 2001 2002 2003 2004 2005 244,4 243,2 249,3 256,7 251,6 259,8-1 % - 0,5 % 2,5 % 3,0 % - 2,0 % 3,3 % 220,5 220,2 216,6 217,5 211,8 228,4-0,1 % - 0,1 % - 1,6 % 0,4 % - 2,6 % 7,8 % 198,8 193,8 192,0 191,9 187,0 190,1 3,3 % - 2,5 % - 0,9 % - 0,1 % - 2,5 % 1,7 % DEFICYT - 23,9-22,9-32,7-39,2-39,8-31,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie Monatsbericht des BMF, Berlin 2006, s. 99. Dochody budżetowe a koszty przedsiębiorcy Najważniejszym źródłem finansowania państwa w Niemczech są podatki, których udział w strukturze dochodów przekracza 80 %. Tabela 5 prezentuje udział procentowy dochodów podatkowych w PKB w Niemczech w porównaniu z USA. Spadkowa tendencja tego wskaźnika wynika z malejącej wydajności fiskalnej podatków w obliczu słabej koniunktury, rosnących cen energii i surowców paliwowych. W zaistniałej sytuacji społeczeństwo powstrzymuje się od konsumpcji i oszczędniej gospodaruje, a przedsiębiorstwa czerpiące swoje zyski głównie z eksportu dostarczają państwu mniejszych wpływów z tytułu podatku obrotowego. Tabela 5. Udział procentowy dochodów podatkowych w PKB w Niemczech na tle USA 1970 1980 1990 2000 2002 2003 2004 2005 NIEMCY 23,5 24,5 22,1 24,2 22,3 22,3 21,7 21,5 USA 22,7 20,6 20,5 23,0 19,4 18,8 18,7 18,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie Monatsbericht des BMF, Berlin 2006, s. 110 oraz OECD Revenue Statistics 1965 2004, Paris 2005 W tabeli 6 zaprezentowano udział najważniejszych podatków w całkowitych dochodach podatkowych Niemiec. Z punktu widzenia przedsiębiorców największe znaczenie mają podatki dochodowe, czyli w zależności od formy prawnej prowadzenia działalności podatek od osób fizycznych (niem. Einkommensteuer) dla spółek osobowych i podatek korporacyjny (niem. Körperschaftssteuer) dla spółek kapitałowych. Podatek dochodowy obciążający głównie małe i średnie przedsiębiorstwa jest podatkiem progresywnym o kwocie wolnej wynoszącej obecnie 7664 i trzech strefach progresji. Stawki opodatkowania w pierwszej z nich zawierają się w przedziale od 15% do 24,05%, w drugiej od 24,05% do 42%, a w trzeciej występuje tylko jedna proporcjonalna stawka 42%. W dwóch pierwszych strefach progresja ma charakter liniowy (Birk, 2004, s. 180). W tabeli 7 przedstawiono kształtowanie się stawek liniowego podatku korporacyjnego, który od 2001 roku pod naciskiem konkurencji podatkowej głównie ze strony krajów byłego bloku wschodniego uległ obniżeniu.

86 Katarzyna Stieger Tabela 6. Najważniejsze pozycje dochodów podatkowych w Niemczech w 2005 roku DOCHODY PODATKOWE PROCENTOWY UDZIAŁ W CAŁOŚCI DOCHODÓW PODATKOWYCH (w %) PODATKI DOCHODOWE I MAJĄTKOWE 47,4 Podatek dochodowy ( niem. Einkommensteuer) 32,3 Podatek korporacyjny (niem. Körperschaftsteuer) 3,6 Dodatek solidarnościowy (niem. Solidaritätszuschlag) 2,3 Podatek gruntowy (niem. Grundsteuer) 2,3 Podatek przemysłowy (niem. Gewerbesteuer) 6,9 PODATKI OD OBROTU MAJĄTKIEM 2,0 PODATKI Z TYTUŁU WYDATKOWANIA DOCHODU 50,7 Podatek obrotowy (niem. Umsatzsteuer) 31,0 Podatek od olejów mineralnych (niem. Mineralölsteuer) 8,9 Podatek od wyrobów tytoniowych (niem. Tabaksteuer) 3,2 Podatek od pojazdów mechanicznych (niem. Kfz Steuer) 1,9 Podatek od energii (niem. Stromsteuer) 1,4 Pozostałe podatki konsumpcyjne, lokalne itd. 4,6 RAZEM 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Bundesfinanzministerium - Steuereinnahmen nach Steuergruppen 2004-2005. Tabela 7. Stawki nominalne podatku korporacyjnego w Niemczech NIEMCY KSt 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 50 50 45 45 45 45 45 40 40 25 25 25 25 25 25 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Structures of the taxation systems in the European Union, European Comission Directorate General Taxation and Customs Union, Luxembourg 2004, s.116 oraz D. Birk: Steuerrecht, C.F. Müller, Heidelberg 2004, s.343 Niemiecki ustawodawca obciąża dochód przedsiębiorstw dodatkowo podatkiem lokalnym tzw. podatkiem przemysłowym (niem. Gewerbesteuer), obejmującym swoim zakresem przedmiot w postaci krajowego przedsiębiorstwa prowadzącego działalność gospodarczą. Ustalanie wysokości podatku przemysłowego jest dosyć skomplikowane, przy czym nie jest on jednolity na terenie całych Niemiec. Jego uśredniona stawka kształtuje się na poziomie 17 %. Podatek ten w swojej istocie miał rekompensować gminom, na terenie których działa dane przedsiębiorstwo, koszty związane z jego istnieniem np.: niszczenie infrastruktury komunikacyjnej, zanieczyszczenie środowiska, itp.( Birk, 2004, s. 354). Poza tym ze względu na zjednoczenie Niemiec od 1995 r. pobierany jest również 5,5 %. dodatek solidarnościowy (niem. SolZ Solidaritätszuschlag) jako danina na odbudowę Niemiec Wschodnich, obliczany jako procent podatku korporacyjnego. W tabeli 8 przedstawiono przeciętną stawkę nominalnego opodatkowania dochodu niemieckiej spółki kapitałowej po uwzględnieniu podatku korporacyjnego, podatku przemysłowego i dodatku solidarnościowego. W skali międzynarodowej uzyskane wartości należą do najwyższych i tym samym pogarszają pozycję konkurencyjną niemieckich przedsiębiorstw.

Wysokość obciążeń fiskalnych przedsiębiorstw a zakres świadczeń socjalnych... 87 Tabela 8. Nominalne opodatkowanie dochodu niemieckiego przedsiębiorstwa KSt, GewSt SolZ 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 58 58 56 56,7 56,7 56,7 56 51,6 51,6 38,3 38,3 39,6 38,9 38,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Structures of the taxation systems in the European Union, European Comission Directorate General Taxation and Customs Union, Luxembourg 2004, S.116 oraz D. Birk: Steuerrecht, C.F. Müller, Heidelberg 2004, s.343 Innym bardzo wydajnym fiskalnie, a jednocześnie znaczącym obciążeniem jest podatek obrotowy o szesnastoprocentowej stawce, która od roku 2007 zostanie podniesiona do 19 %. Ustawodawca niemiecki sięga również do podatków majątkowych, obciążających niektóre składniki majątkowe (np.: podatek od gruntów niem. Grundsteuer) oraz obrót majątkiem (podatek od zakupu gruntów niem. Grunderwerbsteuer), a także do podatków konsumpcyjnych np.: podatku od olei mineralnych (niem. Mineralölsteuer), podatku od energii (niem. Stromsteuer), podatku od pojazdów mechanicznych (niem. Kraftfahrzeugsteuer). Jednak obciążenia podatkowe to nie jedyny ciężar dla niemieckiej przedsiębiorczości. Bardzo dużą rolę odgrywają również składki na ubezpieczenia społeczne, które oprócz wspomnianego już wysokiego poziomu płac przyczyniają się do wzrostu kosztów pracy. System ubezpieczeń społecznych funkcjonujący w dniu dzisiejszym w Niemczech stanowi efekt rozwoju myśli socjalnej od końca XIX w., a także wynik wieloletnich doświadczeń i reform wprowadzanych w miarę zmian sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej. Najbardziej decydujące dla niego zmiany zaszły w okresie po II wojnie światowej. Wówczas to rozbudowano znacznie zakres świadczeń i poszerzono grupę świadczeniobiorców, opierając niejednokrotnie niektóre rozwiązania na założeniach idealistycznych i nie odpowiadających zmieniającemu się otoczeniu oraz strukturze społeczeństwa. Obecny system świadczeń społecznych obejmuje pięć rodzajów ubezpieczeń: emerytalno - rentowe (niem. Rentenversicherung), zdrowotne (niem. Krankenversicherung), opiekuńcze (niem. Pflegeversicherung), wypadkowe (niem. Unfallversicherung) i na wypadek bezrobocia (niem. Arbeitslosenversicherung). W tabeli 9 przedstawiono podstawowe informacje, określające wysokość składek, podstawę ich wymiaru, a także rodzaje świadczeń finansowanych w ramach danego ubezpieczenia. W tabeli 10 zaprezentowano procentowy udział w PKB dochodów podatkowych i dochodów z tytułu ubezpieczeń społecznych w Niemczech w porównaniu z USA. Warto zauważyć, iż mimo drobnych wahań wielkość ta w Niemczech jest nadal bardzo wysoka i świadczy o nadmiernym fiskalizmie państwa niemieckiego. Wzrost, a w konsekwencji wysoki poziom obciążeń fiskalnych dotyka zarówno gospodarstw domowych, którym pozostaje coraz mniejszy dochód do dyspozycji, jak i przedsiębiorstw, które coraz mniej inwestują, ograniczają swoją działalność lub przenoszą ją poza granice kraju. Obecnie coraz częściej słychać głosy podkreślające, że wysoki klin podatkowy w Niemczech, czyli relacja pomiędzy obciążeniami z tytułu podatków i składek na ubezpieczenia społeczne a wynagrodzeniem brutto kształtujący się obecnie na poziomie 51,8 % (OECD, 2005, Economic Outlook) jest jednym z głównych czynników ograniczających możliwości zwiększania zatrudnienia.

88 Katarzyna Stieger Tabela 9. Składki na ubezpieczenia społeczne w Niemczech UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE Składka Podstawa wymiaru Emerytalno-rentowe 19,5 % RENTENVERSICHERUNG 9,75% - pracodawca płaca brutto 9,75% - pracownik Zdrowotne KRANKENVERSICHERUNG Opiekuńcze PFLEGEVERSICHERUNG Na wypadek bezrobocia ARBEITSLOSENVERSICHERUNG Wypadkowe UNFALLVERSICHERUNG przeciętnie 14,3 % 7,15% - pracodawca 7,15% - pracownik 1,7 % 0,85 % - pracodawca 0,85 % - pracownik 6,5% 3,25 % - pracodawca 3,25 % - pracownik przeciętnie 1,33 % obciąża w całości pracodawcę płaca brutto płaca brutto płaca brutto płaca brutto Świadczenia emerytura, renta z tytułu niezdolności do pracy, renta rodzinna, renta wdowia i sieroca opieka medyczna, zasiłek chorobowy, świadczenia rehabilitacyjne, zasiłek macierzyński (dla ubezpieczonych w państwowej kasie) zasiłek opiekuńczy, finansowe i rzeczowe wsparcie osób wymagających opieki zasiłek dla bezrobotnych, szereg czynności mających na celu przygotowanie bezrobotnych do podjęcia pracy świadczenia wypadkowe, świadczenia rehabilitacyjne,... Źródło: opracowanie własne na podstawie przepisów Sozialgesetzbuch Tabela 10. Udział procentowy wpływów z tytułu podatków i ubezpieczeń społecznych w PKB w Niemczech na tle USA 1970 1980 1990 2000 2002 2003 2004 2005 NIEMCY 35,6 40,7 38,2 42,5 40,4 40,5 39,5 39,5 USA 27,0 26,4 27,3 29,9 26,3 25,6 25,4 25,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie Monatsbericht des BMF, Berlin 2006, s. 110 oraz OECD Revenue Statistics 1965 2004, Paris 2005 Wydatki budżetowe a świadczenia socjalne Wysokie obciążenia wynagrodzeń są niestety konsekwencją nadmiernych wydatków państwa niemieckiego. Tabela 11 obrazuje najważniejsze pozycje tych wydatków. Uwagę zwracają przede wszystkim w największym stopniu obciążające niemieckiego podatnika wydatki socjalne stanowiące aż 51,2 % ogółu. Wysoki poziom wydatków socjalnych z ekonomicznego punktu widzenia stanowi zagrożenie dla kondycji państwa, gdyż nie są to wydatki produktywne, przynoszące wymierny efekt, a wręcz przeciwnie jest to forma rozdysponowywania środków. W kontekście niskiego wzrostu gospodarczego i chęci pobudzenia rynku pracy istotne wydaje się przede wszystkim zwiększenie wydatków inwestycyjnych i edukacyjnych. Przedstawiony w tabeli 12 udział nakładów inwestycyjnych brutto w PKB w okresie 1992 2005 prezentuje wyraźnie malejący trend. Biorąc pod uwagę rolę inwestycji w napędzaniu koniunktury gospodarczej ich zwiększenie obok poprawy parametrów na rynku pracy należy uznać za niezbędny warunek wzrostu wydajności niemieckiej gospodarki i tym samym osią-

Wysokość obciążeń fiskalnych przedsiębiorstw a zakres świadczeń socjalnych... 89 gnięcia wyższego wzrostu gospodarczego, zwiększenia zatrudnienia, a w konsekwencji pobudzenia popytu. Podobnie poprawa poziomu wykształcenia społeczeństwa powinna zaowocować nowymi inicjatywami, zmianą struktury osób poszukujących pracy, a następnie zmniejszeniem bezrobocia. Tabela 11. Najważniejsze pozycje wydatków budżetowych w Niemczech w 2005 roku GRUPA WYDATKÓW ZADANIA OGÓLNE (polityka wewnętrzna i zagraniczna, obronność, ochrona prawna, bezpieczeństwo i porządek publiczny, administracja finansowa) WIELKOŚCI CAŁKOWITE W MLN PROCENTOWY UDZIAŁ W CA- ŁOŚCI WYDAT- KÓW W % 47505 18,3 4039 W TYM WYSOKOŚĆ WYDATKÓW IN- WESTYCYJNYCH W MLN EDUKACJA, NAUKA, KULTURA 11444 4,4 3210 BEZPIECZEŃSTWO SOCJALNE (świadczenia społeczne, zasiłki dla bezrobotnych, inne świadczenia socjalne) 133048 51,2 521 ZDROWIE I SPORT (infrastruktura dla opieki medycznej, przedsięwzięcia sportowe, ochrona środowiska) GOSPODARKA MIESZKANIOWA, INFRASTRUKTURA MIEJSKA, USŁUGI KOMUNALNE ROLNICTWO, GOSPODARKA LEŚNA GOSPODARKA WODNA, ENER- GETYKA, WSPIERANIE PRZE- MYSŁU 912 0,35 214 1788 0,68 825 987 0,36 458 5458 2,1 2687 TRANSPORT I KOMUNIKACJA 11119 4,28 636 INNEGO SKŁADNIKI MAJĄT- KOWE 9465 3,63 5890 GOSPODARKA FINANSOWA (obsługa długu, dopłaty,...) 38122 14,7 1 RAZEM 259849 100 22862 Źródło: opracowanie własne na podstawie Monatsbericht des BMF, Berlin 2006, s.102-105. Tabela 12. Udział nakładów inwestycyjnych brutto w PKB ( w %) 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 STOPA INWESTYCJI 2,8 2,7 2,5 2,2 2,1 1,8 1,8 1,9 1,8 1,7 1,7 1,5 1,4 1,3 Źródło: Statistisches Bundesamt 2006. Wracając jeszcze raz do problemu wydatków socjalnych w Niemczech, których strukturę demonstruje tabela 13, należy zwrócić uwagę, iż z jednej strony rozpatrujemy tutaj wydatki ponoszone dla zapewnienia godnego funkcjonowania obywateli w podeszłym wieku lub

90 Katarzyna Stieger upośledzonych przez los, czy też dotkniętych przejściowo sytuacją gospodarczą, rodzinną lub społeczną. Wydatki te są uzasadnione i powszechnie akceptowane, a jednocześnie współgrają z ideą gospodarki społeczno-rynkowej. Podkreśla się tutaj wyraźnie, że Niemcy nie chcą państwa opartego o ekonomiczną kalkulację na wzór Stanów Zjednoczonych, a wręcz przeciwnie oczekują uczestnictwa państwa w życiu społeczeństwa, pozwalającego na godziwą egzystencję wszystkim obywatelom. Tabela 13. Najważniejsze pozycje wydatków socjalnych w Niemczech w 2005 roku WYDATKI Z TYTUŁU BEZPIECZEŃSTWA SOCJALNEGO PROCENTOWY UDZIAŁ W CA- ŁOŚCI WYDATKÓW SOCJALNYCH (w %) 60,0 Wydatki z tytułu ubezpieczeń emerytalnych (transfery rządowe) Zwrot nakładów kasom chorych za świadczenia wykraczające poza ich obszar działalności 1,9 Świadczenia socjalne na rzecz podmiotów gospodarki rolnej (ubezpieczenie wypadkowe, zdrowotne, rentowe) 2,9 Wydatki związane z rynkiem pracy (działalność urzędów pracy, zasiłki dla bezrobotnych, inne świadczenia 29,3 wspierające zatrudnienie i poszukujących pracy) Zasiłek wychowawczy 2,25 Dodatek na dziecko (zgodnie z 6 a BKGG) 0,15 Dodatek mieszkaniowy 0,7 Inne wydatki związane z dofinansowaniem budownictwa mieszkaniowego 0,4 Opieka nad ofiarami wojny 2,4 RAZEM 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie Monatsbericht des BMF, Berlin 2006, s. 54. Spojrzenie to nie budziłoby zastrzeżeń, gdyby zakres ingerencji państwa był ściśle określony i wpływał na obywateli mobilizująco. Doświadczenia ostatnich lat wskazują jednak, że świadomość opiekuńczej roli państwa i nadmiernie wysokie świadczenia nie stanowią bodźca mobilizującego dla społeczeństwa. Stało się to wręcz przyczyną coraz bardziej roszczeniowych postaw różnych grup obywateli, oczekujących rozszerzenia świadczeń o kolejne, uwzględniające ich indywidualne potrzeby i przekonania. W rezultacie prowadzi to do zdejmowania odpowiedzialności z obywateli, a tym samym zabijania w nich własnej inicjatywy dla zabezpieczenia sobie podstawowej egzystencji. Należy również pamiętać, że odbywa się to kosztem tej części społeczeństwa, która finansuje działalność opiekuńczego państwa poprzez coraz wyższe podatki i składki na ubezpieczenia społeczne. Wydatki socjalne a sytuacja demograficzna Dyskusja nad zakresem wydatków nabiera szczególnego znaczenia w kontekście rozwoju sytuacji demograficznej w Niemczech, która niestety podobnie jak w innych państwach europejskich staje się coraz bardziej dramatyczna. Wartość dzisiejszego współczynnika dzietności wynosząca 1,4 dziecka na kobietę oznacza, iż obecny poziom reprodukcji w Niemczech nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń, która byłaby zapewniona przy wskaźniku na poziomie 2,1. W konsekwencji doprowadzi to do znacznego deficytu ludności w wieku produkcyjnym. Podczas gdy w latach 60-tych jednego emeryta utrzymywały cztery osoby pracujące, dzisiaj są to już tylko dwie, a zgodnie z prognozami około roku 2040 relacja ta zbliży się

Wysokość obciążeń fiskalnych przedsiębiorstw a zakres świadczeń socjalnych... 91 do 1:1. Przyczyn trwającego od kilkunastu lat spadku rozrodczości należy dopatrywać się w zmianie hierarchii wartości w społeczeństwach zachodnich, a także pominięciu w polityce społeczno-gospodarczej problemu rodziny i tym samym braku programu jej umacniania. Warunki stworzone w Niemczech powodują, że posiadanie potomstwa obarczone jest znaczną utratą dobrobytu. Mimo że odpowiedni przyrost naturalny przynosi pozytywne efekty dla całego społeczeństwa, koszty i trudności związane z utrzymaniem oraz opieką nad dziećmi ponoszą tylko rodzice. Niski poziom zaangażowania państwa przejawia się w niewielkiej liczbie placówek opiekuńczych, braku istotnych bodźców podatkowych dla osób wychowujących dzieci, a także ograniczonej aktywności państwa w przezwyciężaniu trudności młodych kobiet z zaistnieniem i utrzymaniem się na rynku pracy. W obliczu coraz mniejszego przyrostu ludności i jednoczesnego wydłużania się przeciętnie osiąganego wieku, a tym samym nieuchronnego starzenia się społeczeństw europejskich, coraz większym problemem będzie finansowanie nadmiernych wydatków państwowych. Dodatkowym obciążeniem dla systemu są świadczeniobiorcy przechodzący na wcześniejszą emeryturę, czyli przed osiągnięciem 65 roku życia. Paradoksalnie wprowadzona w latach 80-tych wcześniejsza emerytura, która miała być sposobem walki z bezrobociem, okazuje się coraz większym zagrożeniem dla rynku pracy. Ludzie odchodzący z rynku pracy nie odchodzą z pustymi rękoma, tylko ze świadczeniami, na które muszą zarobić pracujący. Powoduje to dodatkowe obciążenie dla systemów emerytalnych, a tym samym podraża czynnik praca, co w efekcie prowadzi do redukcji zatrudnienia. Poniższa tabela 14 obrazuje przeciętny wiek przechodzących na emeryturę oraz przeciętny okres pobierania emerytury w Niemczech. Tabela 14. Rynek świadczeń emerytalnych w Niemczech LATA PRZECIĘTNY WIEK PRZECHODZĄCYCH NA EMERYTURĘ PRZECIĘTNY CZAS POBIERANIA EMERYTURY W LATACH 1970 61,5 11,1 1975 61,2 11,6 1980 59,2 12,1 1985 59,5 13,1 1990 60,6 15,4 1995 60,1 15,8 2003 60,7 16,8 Źródło: Verband Deutscher Rentenversicherungsträger Podsumowanie Analiza wysokości obciążeń fiskalnych na tle wydatków państwa niemieckiego pozwala twierdzić, iż wysoki poziom obciążeń jest bezpośrednią konsekwencją nadmiernych wydatków. Można powiedzieć, że wytworzył się przy tym mechanizm błędnego koła, którego przerwanie jest możliwie tylko poprzez uświadomienie społeczeństwu skutków zaistniałej sytuacji i przeprowadzenie gruntownych reform. Trzeba zdać sobie sprawę, że kolejne żądania rozbudowy palety i wysokości świadczeń socjalnych zamiast koniecznego ograniczania wydatków wpłyną na dalsze pogarszanie pozycji konkurencyjnej Niemiec, potęgując ich problemy gospodarcze znajdujące odbicie w kondycji rynku pracy i zachowaniu inwestorów, którzy mimo dobrze rozwiniętej infrastruktury nie są skłonni do nowych inwestycji. W obliczu obecnego status quo Niemcy muszą liczyć się z postępującą likwidacją pracochłonnych miejsc pracy i ich przenoszeniem do krajów ościennych, oferujących korzystniejsze warunki fiskalne i kosztowe. Jest to jeden z efektów globalizacji, która zmusza przedsiębiorstwa do konkurowania na rynku światowym. To z kolei determinuje konieczność obniżania kosztów

92 Katarzyna Stieger działalności i poszukiwania coraz efektywniejszych rozwiązań w prowadzonej działalności. Głoszone przez polityków i związki zawodowe hasło, że Niemcy to kraj wysokich płac i do tego status quo muszą wszyscy się dopasować, nie przysparza im potencjalnych inwestorów. Koszty pracy obok infrastruktury, stabilności politycznej i dostępności siły roboczej są jednym z najbardziej istotnych czynników branych pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o lokalizacji inwestycji. W świetle najnowszych badań wraz ze zmniejszaniem się między krajami UE innych różnic również wysokość obciążeń podatkowych nabiera większego znaczenia, co nie poprawia pozycji Niemiec w wyścigu o inwestycje. Biorąc pod uwagę, że dzisiejsze Niemcy mają wśród swoich najbliższych sąsiadów konkurentów zabiegających o inwestycje, oferujących niższe koszty pracy, niższe podatki i nie rozpieszczonych opieką państwa potencjalnych pracowników, to konsekwencje dla rynku pracy wydają się oczywiste. Powrót Niemiec na drogę wzrostu gospodarczego będzie zależał od podjęcia w najbliższym czasie konkretnych działań go umożliwiających. Przy tym istotne jest, aby obecni decydenci nie odsuwali reform na później, gdyż w ten sposób skazują młode, znacznie mniej liczne pokolenie na podźwignięcie nadmiernego ciężaru świadczeń będących rezultatem coraz wyższych obciążeń fiskalnych, rosnących wydatków państwowych oraz konieczności obsługi dzisiejszego zadłużenia państwa. Katalog niezbędnych reform jest bardzo długi, ale w pierwszej kolejności państwo niemieckie powinno poprzez odpowiednie zmiany przepisów stworzyć bardziej elastyczne warunki zatrudniania i zwiększyć liczbę godzin pracy, a także zredukować obciążenia fiskalne poprzez poszerzenie bazy podatkowej, obniżenie stawek i likwidację większości ulg. Poza tym świadczenia socjalne muszą zostać obniżone do takiego poziomu, który będzie zachętą do zatrudniania dla pracodawcy i koniecznością podejmowania pracy w celu zapewnienia normalnej egzystencji dla potencjalnego pracownika. Zamiast wypłacania zasiłków za nieróbstwo lepiej, żeby państwo finansowało aktywność swoich obywateli poprzez system dodatków wypłacanych np.: przedsiębiorstwom tworzącym nowe miejsca pracy. Zwiększenie wzrostu gospodarczego może nastąpić, gdy państwo przestanie rozdawać dostępne mu środki i zacznie je inwestować, czyli dokonywać efektywnej alokacji. Tym samym socjalne państwo musi przestać konkurować z przedsiębiorczością, wspierając bierną i roszczeniową postawę jednej grupy obywateli kosztem tych, którzy pracując ponoszą bezpośrednie konsekwencji rozdawczej polityki. Rola państwa socjalnego powinna ograniczyć się jedynie do wspierania grup najsłabszych, będących w trudnej sytuacji życiowej i nie mogących podjąć zatrudnienia z tytułu kalectwa lub innych przeszkód. W kontekście dramatycznej sytuacji demograficznej w Niemczech szczególnym punktem ciężkości w socjalnej aktywności państwa powinno być wspieranie rodziny poprzez bodźce podatkowe, ulgi w ubezpieczeniach społecznych, stworzenie odpowiedniego systemu opieki oraz ram prawnych ułatwiającym rodzicom podejmującym się wychowania dziecka powrotu i utrzymania się na rynku pracy. Zmiany wymaga również postawa związków zawodowych, które do tej pory walcząc o przywileje i wyższe płace dla zatrudnionych nie brały pod uwagę rzeszy bezrobotnych, którzy poprzez ich aktywność nie mogli liczyć na zatrudnienie. Poprawa sytuacji gospodarczej w Niemczech jest możliwa, ale wymaga gruntownej przebudowy obecnego systemu sprowadzającej się do znacznego ograniczenia wydatków, obniżenia obciążeń fiskalnych i likwidacji przywilejów. BIBLIOGRAFIA: 1. Birk D., (2004), Steuerrecht, C.F.Müller, Heidelberg 2. Bundesministerium der Finanzen, (2006), Monatsbericht des BMF - Februar, Berlin 3. European Comission Directorate General Taxation and Customs Union, (2004), Structures of the taxation systems in the European Union, Luxembourg

Wysokość obciążeń fiskalnych przedsiębiorstw a zakres świadczeń socjalnych... 93 4. OECD, (2005), Economic Outlook No 77, Paris 5. OECD, (2005), Employment Outlook No 77, Paris 6. OECD, (2005), Main Economic Indicators, Paris 7. OECD, (2005), Revenue Statistics 1965 2004, Paris 8. Statistisches Bundesamt (1990), Fachserie 18, Reihe S.15