WŁAŚCIWOŚCI SYSTEMÓW E-LEARNING W PROCESIE ROZWOJU PRACOWNIKÓW Magdalena Kotnis Wstęp Proces edukacji pracowników jest złoŝonym procesem gromadzenia oraz przepływu informacji. Na podstawie informacji zwrotnej uczestników, przekazywanej po zakończonej nauce, tworzy się raporty zdobytych umiejętności i wiedzy szkolonych, a tym samym poziom osiągnięcia postawionych celów edukacyjnych. Cały proces nauki i uczenia się, począwszy od wyznaczenia jego celów, opracowania i przygotowania materiałów dydaktycznych, realizacji (przekazu informacji) oraz sporządzenia raportu końcowego, oceniającego zdobytą wiedzę, stanowi natęŝony przepływ informacji. Zasoby informacyjne mogą zostać wykorzystane w późniejszym okresie działalności przedsiębiorstwa, dlatego tworzy się tzw. bazy wiedzy, które docelowo powinny słuŝyć permanentnemu rozwojowi pracowników. Rozwój pracownika Coraz bardziej istotnym zadaniem współczesnych firm jest przygotowanie swoim pracownikom szerokiej oferty szkoleniowej. W wyniku informatyzacji gospodarki zmieniają się postawy kadry, orientacje i wymagania. śeby sprostać współczesnym wymaganiom i przygotować pracowników do ewentualnych zmian naleŝy opracować tzw. system rozwoju pracowników. W ujęciu tradycyjnym rozwój był postrzegany jako działalność związana z pracą kierowników. Obecnie sądzi się, Ŝe istotny jest rozwój wszystkich pracowników. Uznaje się, Ŝe zasoby ludzkie są cenne. JeŜeli organizacja chce zatrzymać pracowników i utrzymać ich zaangaŝowanie na odpowiednim poziomie, zasoby ludzkie muszą podlegać rozwojowi. Dlatego rozsądne wydaje się traktowanie szkolenia i rozwoju jako procesów współistniejących ze sobą i wzajemnie się uzupełniających [Keep92]. Stąd teŝ system rozwoju pracowników powinny współtworzyć następujące podsystemy: system i warunki pracy, system formalnego rozwoju organizacji 475
ROZDZIAŁ V oraz system motywacji pracownika (patrz rys. 1). System formalnego rozwoju organizacji powinien obejmować między innymi system szkoleń, będący przyczynkiem efektywnej pracy pracowników, a tym samym realizacji celów firmy. Cele firmy Pracownik Inicjatywa rozwoju system szkoleń system i warunki pracy system formalnego rozwoju organizacji system motywacji pracownika Rys. 1. System rozwoju kadry pracowniczej Źródło: Opracowanie własne System LMS By zwiększyć wydajność procesów szkoleniowych wykorzystuje się edukacyjne systemy informatyczne, wspomagane technologią sieciową e-learning. Zazwyczaj e-learning dzielony jest umownie na dwa systemy: LMS (Learning Management System) oraz LCMS (Learning Content Management System). System LMS to system informatyczny tworzący środowisko dostępowe i administrujące proces szkolenia. Stanowi kompleksowe rozwiązanie systematyzujące i upraszczające proces zarządzania kwalifikacjami pracowników, prowadzenia analizy luki kompetencyjnej, administrowania szkoleniami oraz sporządzania przekrojowych raportów i statystyk. To rozwiązanie gwarantujące ujednolicony poziom obsługi wszystkich najwaŝniejszych sposobów udostępniania materiałów szkoleniowych, tj. samodzielne kursy komputerowe, interaktywne zajęcia internetowe i tradycyjne wykłady. LMS charakteryzuje przede wszystkim: Dostarczanie i śledzenie zindywidualizowanych planów nauczania, programów certyfikacyjnych i materiałów dla zdefiniowanych grup pracowników. Przygotowanie dedykowanych katalogów szkoleniowych i korzystanie z prostych w obsłudze, zaawansowanych funkcjonalnie mechanizmów wyszukiwania. 476
REALIZACJA SYSTEMÓW WSPOMAGANIA ORGANIZACJI I ROZWIĄZANIA... Korzystanie ze ujednoliconych mechanizmów rejestracji udziału w szkoleniach i uiszczania za nie opłat. Dostęp i zarządzanie szkoleniami tradycyjnymi oraz dostarczanymi za pośrednictwem Internetu - synchronicznymi - prowadzonymi przez wykładowcę i asynchronicznymi - samodzielnymi. Równoczesna obsługa wielu grup określonych uŝytkowników odzwierciedlających hierarchię i strukturę przedsiębiorstwa 1. System LCMS LMS zaczyna być dość powszechnie wdraŝany w placówkach oświatowych, firmach szkoleniowych i innych instytucjach edukacyjnych w celach zarządzania nauczaniem (bazy klientów, arkusze ocen, raporty, ewidencje i wydruki certyfikatów szkoleniowych). Natomiast system LCMS nie moŝe być stworzony bez udziału grona pedagogicznego danej instytucji. Systemy LCMS to profesjonalne systemy nauczania zdalnego, które oprócz funkcji systemu LMS oferują moŝliwości tworzenia, przechowywania i wielokrotnego zastosowania raz stworzonego materiału szkoleniowego. Działanie obu systemów moŝe być oparte o Internet, intranet lub ekstranet. Podstawowe elementy LCMS to: kurs, obiekt, metadane oraz repozytorium. NajwaŜniejszą jednostką przy takim podziale jest kurs, który jest logicznie uporządkowanym zbiorem informacji zarządzanym przez podsystem LMS. Najczęściej przybiera on formę multimedialna i interaktywną. Ma wbudowane w sobie pewnego rodzaju wywoływalne reakcje, które mogą tworzyć dialog z uŝytkownikiem kursu. Kurs taki, poza treścią dydaktyczną, powinien zawierać wszelkiego rodzaju narzędzia umoŝliwiające odpowiednia ocenę poziomu zdobytej wiedzy. Mogą to być zadania, ćwiczenia, testy, rebusy. KaŜdy kurs składa się z obiektów, które są samodzielnym i zamkniętym zagadnieniem tematycznym. Taki obiekt moŝe być wielokrotnie wykorzystywany w innych kursach i pojedynczo aktualizowany. Obiekty zbudowane są z metadanych, które odpowiednio charakteryzują go zawierając informacje o zawartości merytorycznej (np. autor, wersja, kryteria oceny, tematyka, itd.). Metadane pozwalają na lepsze zarządzanie posiadanymi materiałami, na odpowiednie grupowanie ich oraz uaktualnianie. Wszystkie obiekty trzymane są w bazie danych zwanej repozytorium, z której pobierane są w zaleŝności od potrzeb kursów [Back01]. 1 http://www.hp.com.pl/doc/2479 477
ROZDZIAŁ V Standardy Budowa systemów klasy LCMS pozwala na stosowanie pewnych standardów treści szkoleniowych by moŝna było nimi łatwiej zarządzać oraz wykorzystywać na wielu platformach e-learningowych. Do najczęściej stosowanych standardów naleŝą: SCORM (ang. Sharable Content Object Reference Model) opracowany przez organizację ADL (ang. Advanced Distributed Learning) powołaną przez Departament Obrony Stanów Zjednoczonych. Jest on otwartym standardem reprezentacji zawartości dydaktycznej 2 SCORN słuŝy do standaryzacji obiektów. UmoŜliwia kompatybilne łączenie wielu elementów stanowiących rozbudowany, modułowy system nauczania, np. dołączanie do platformy e-learningowej dodatkowych modułów stanowiących bazy wiedzy, archiwa kursów, system zarządzający treściami oraz uczniami itp. [PaAd01]. AICC (ang. Aviation Industry CBT Committee) stworzony dla komputerowych platform treningowych CBT (ang. Computer-Based Training), a często wykorzystywany w rozwiązaniach WBT 3. Format XML (Extensible Markup Language) jest obecnie powszechnie uznanym standardem publicznym, umoŝliwiającym wymianę danych między róŝnymi systemami. Struktura języka XML, umoŝliwia przechwytywanie treści ujętych w dokumentach biznesowych poprzez definiowanie struktury i kontekstu informacji zawartych w tych dokumentach. System LCMS moŝe stosować takŝe własne standardy funkcjonowania i budowy materiałów. Niestety często zawęŝa to moŝliwość współpracy i rozwoju danej aplikacji. Rynek szkoleń e-learning Rynek szkoleń, przy uŝyciu zarówno technik tradycyjnych jak i multimedialnych, oferuje zazwyczaj dwa rodzaje szkoleń. Są to szkolenia zamknięte lub otwarte. Szkolenia zamknięte, inaczej nazywane szkoleniami szytymi na miarę, są tworzone na specjalne zlecenie klienta i są ściśle dostosowane do aktualnych potrzeb przedsiębiorstwa / organizacji oraz osób, które będą szkolone. Szkolenia otwarte są przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców - moŝe to być określona grupa zawodowa czy wiekowa lub nawet całość społeczeństwa. Oba rodzaje szkoleń mogą być realizowane przy wykorzystaniu systemów LMS lub LCMS. 2 http://www.adlnet.org - materiały dotyczące standardu SCROM, 3 http://www.aicc.org - materiały dotyczące standardu AICC 478
REALIZACJA SYSTEMÓW WSPOMAGANIA ORGANIZACJI I ROZWIĄZANIA... Tabela 1 Systemy LCMS dostępne na polskim rynku szkoleń Dystrybutor w LMS Producent Polsce Stona www Saba Learning Enterprise Saba Betacom www.betacom.com.pl Lotus Learning Space IBM LotusSoftware, ComputerLand www.ibm.com/pl/lotus Lotus Management System IBM LotusSoftware, Matrix www.ibm.com/pl/lotus epath Learning epath Learning - www.epathlearning.com Aspen Click2Learn Matrix www.matrix.pl Ingenium, Aspen Click2Learn Compare www.compare.home.pl Docent Enterprise Docent HP, Matrix www.hp.com.pl Edumatic Edustrada Edustrada www.edustrada.pl/ ilearning Oracle Oracle www.oracle.com/ Surn Total Enterprise SurnTotal Sys- Suite tems Matrix www.matrix.pl Centra Colaborative Learning Centra www.centra.com EduSprint SprintNet SprintNet www.sprintnet.pl/ Sun Microsystem StarOffice Sun Microsystem www.pl.sun.com/ SkillPort SkillSoft E-learning.pl www.e-learning.pl EduSystem MCX MCX www.mcx.pl/ WBTServer4, WBTExpress4 DigitalSpirit DigitalSpirit www.digital-spirit.pl Arel Communications and Comutex Telecommunication Arel IDEAL Software Alatus Alatus Alatus www.alatus.com.pl MyLearning MyNetwork MyNetwork www.mynetwork.pl/ Źródło: Opracowanie własne W Polce na rynku szkoleń istnieje kilkanaście rozwiązań systemów LMS lub LCMS. Najczęściej są to rozwiązania zagranicznych firm komputerowych, jednak dostosowane do polskich warunków, oczekiwań i potrzeb. Tabela 1 zawiera zestawienie dostępnych systemów klasy LMS wraz z nawami firm oferujących dane systemy. Oferowane w Polsce systemy LMS to profesjonalne, doskonale przygotowane kursy, których zaletą jest to, Ŝe stworzone zostały głównie z myślą o dydaktykach i szkoleniowcach, których specjalnością jest przekazywanie wiedzy, a nie 479
ROZDZIAŁ V obsługa komputera. Wiele z oferowanych rozwiązań składa się z kilku komplementarnych modułów, tworząc zintegrowane systemy jak najlepiej funkcjonalnie dostosowane do klienta (rys.2). Do takich modułów naleŝy zaliczyć: systemy biznesowe HR, CRM, bazy wiedzy, portale internetowe. Zasoby systemów biznesowych są wykorzystywane przez system zarządzania wiedzą (SZW). Do zadań SZW naleŝy m.in. wygenerowanie wiedzy, która byłaby przydatna w procesie edukacji pracowników. Dzięki zaimplementowanym narzędziom informatycznym (platformom) wygenerowywana wiedza udostępniana jest pracownikom, podczas szkolenia, w formie materiałów edukacyjnych. Zastosowanie takiego środowiska do budowy systemu zarządzania szkoleniami w firmie, z jednej strony dostarcza większość narzędzi potrzebnych do skutecznej realizacji misji szkoleniowej, z drugiej nie ogranicza moŝliwości wykorzystania innych, dostępnych na rynku materiałów szkoleniowych zgodnych ze zdefiniowanymi standardami edukacyjnymi (AICC, SCORM). Rysunek 2. przedstawia, uproszczony model funkcjonalny systemu zdalnego nauczania LCMS, tworzący szkielet portalu edukacyjnego. Materiały edukacyjne Rodzaje szkoleń synchr. asynch. Blended Learnin tradycyjne inne Narzędzia / Platforma System zarządzania wiedzą Baza wiedzy System CRM System HR Portal WWW Rys. 2. Schemat systemu LCMS Źródło: Na podstawie modelu systemu e-learning firmy HP Systemy OpenSource Na rynku międzynarodowym istnieje coraz więcej systemów typu OpenSource. Są to wolne systemy przeznaczone dla wszystkich zainteresowanych korzystaniem z danego narzędzia informatycznego [www.opensource.org/docs/ definition.php]. Większość rozwiązań OpenSource jest rozpowszechniana na podstawie licencji GPL (General Public License). Celem jej twórców było stworzenie wolnego (nie bezpłatnego) oprogramowania, które moŝe być swobodnie udostępniane i zmieniane. Licencja GPL przewiduje moŝliwość pobierania 480
REALIZACJA SYSTEMÓW WSPOMAGANIA ORGANIZACJI I ROZWIĄZANIA... opłat za dystrybucję objętego nią oprogramowania, jego skonfigurowanie, serwis. Platformy elarning OpenSource zapewniają wystarczający zakres funkcji dla rozpoczęcia nauczania na odległość. W tabeli 2 zawarto listę popularnych systemów e-learning typu OpenSource. Produkty LMS typu OpenSource Tabela 2 e-learning OpenSource Klasa Dostawca Strona WWW Standard atutor LCMS University of Toronto www.atutor.ca SCOMR Ilias LMS Universiät Köln www.ilias.uni-koeln.de brak Manhattan Virtuall Classroom Western New England www.manhattan. LMS College sourceforge.net Brak Moodle LMS Curtin University of Technology, Perth www.moodle.org SCOMR Anaxagora LCMS Anaxagora www.anaxagora.tudor.lu SCOMR ICT, NTNU Trondheiforge.net www.openlms. source- OpenLMS LMS Brak Źródło: Opracowanie własne Niektóre z podanych rozwiązań OpenSource posiadają narzędzia wspomagające naukę dla niepełnosprawnych (np. ATutor). Wiele platform jest stworzona zgodnie ze standardami przeznaczonymi dla rozwiązań e-learningu (przewaŝnie dotyczy to standardu SCORM). JednakŜe są i takie, które nie posiadają jeszcze Ŝadnych standardów. NaleŜy pamiętać, Ŝe posiadanie platformy edukacyjnej OpenSource nie jest wystarczające dla podjęcia w pełni zorganizowanej działalności edukacyjnej. Wymagane jest przy tym uprzednie dostosowanie zasad organizacyjnych i prawnych instytucji edukującej. KaŜdy zainteresowany moŝe skorzystać z zasobów oferowanych przez dany system. Liczba tego typu ofert z dnia na dzień wzrasta. Podsumowanie Dla przedsiębiorstw, jedną z moŝliwości rozwoju pracowników stały się szkolenia.. Celem jest stałe podwyŝszenie jakości operacji i wyników pracy, poprzez wzrost wiedzy i umiejętności pracowników. Dodatkowo, w ostatnich latach, zwrócono szczególną uwagę na elastyczność oraz pracę w zespole. Propagowanie pracy zespołowej wymagała edukacji zespołów ludzi (często liczących setek pracowników) i rozwijania róŝnorodnych umiejętności, co pozwoli na wykonanie róŝnych zadań w ramach działań zespołu. Tak postępujący proces restrukturyzacji organizacji spowodował zmiany w projektowaniu programu szkoleniowego i nauczaniu. Rozwój technologii informatycznej, sieciowej oraz 481
ROZDZIAŁ V multimedialnej juŝ dziś oferuje bogatą ofertę produktów i usług edukacyjnych. Istotny aspekt towarzyszący decyzji o wdroŝeniu systemów szkoleniowych lub korzystaniu z usług e-edukacyjnych dotyczy rozpoznania struktury, moŝliwości oraz specyfiki przedsiębiorstwa, nakreśleniu potrzeb edukacyjnych oraz sprecyzowania celów firmy. Literatura [Back01] [Keep92] [MaGu99] [Mumf93] [PaAd01] [SaSa02] Back A. Bendel O. E-Learning im Unternehmen. AG, Zurich, 2001. Keep, E., Corporate training strategies, w: Human Resource Strategies (pod. Red. G. Salaman), Sage, London, 1992. Mader, Guenter,: Virtuelles Lernen. Begriffsbestimmung und aktuelle empirische Befunde. Österreichischer Studienverlag, Insbruck, 1999. Mumford A., How managers can become developers, Personnel Management, czerwiec 1993. Pawłowski, J.M., Adelsberger H.H., Standarisierung von Lerntechnologien, Wirtschaftsinformatik 43, 2001. Sauter W., Sauter A., : Blendet Learning, Luhterhand, Neuwied, 2002. 482