Jadwiga Bakonyi* EFEKTYWNOŚĆ PROCESÓW DYDAKTYCZNYCH WSPIERANYCH METODAMI E-LEARNINGU Streszczenie W artykule przedstawiono działania pozwalające na ocenę efektywności procesów szkoleniowych wspieranych metodami e-learningu. Przedstawiono problemy związane z ustaleniem właściwych kryteriów i mierników pozwalających na ocenę tego typu systemów. Zaprezentowano doświadczenia z wdrażania systemu e-learningu dla Biblioteki Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu oraz wyniki już przeprowadzonych badań, poprzedzających uruchomienie e-szkolenia, a także określono następne kroki, niezbędne, jeśli system e-learningu miałby dotyczyć również innych obszarów działalności szkoły. Wpprowadzenie Obecne czasy to era informacji i wiedzy. Funkcjonowanie w społeczeństwie informacyjnym nakłada na uczelnie wyższe obowiązek takiego kształcenia studentów, aby po zakończeniu etapu kształcenia byli w pełni przygotowani do funkcjonowania w takim społeczeństwie. Nowoczesne uczelnie uczestniczą w tworzeniu i rozprzestrzenianiu wiedzy, a aktywne wykorzystywanie technologii informacyjnych w znaczący sposób wpływa na jakość tego procesu1. E-learning w szkołach wyższych korzyści, formy W obszarze edukacji obserwuje się szybki wzrost liczby uruchamianych na uczelniach wyższych projektów mieszczących się w szeroko rozumianym pojęciu e-edukacji. Ta, jeszcze kilka lat temu postrzegana jako nowa forma na- * Dr, Instytut Zarządzania, Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu. 1 A. Marszałek, Budowanie konsorcjów edukacyjno-badawczych oraz współpracy pomiędzy ośrodkami akademickimi E-mentor 2008, nr 4, s. 4-8.
Jadwiga Bakonyi Efektywność procesów dydaktycznych wspieranych metodami e-learingu uczania, zaczyna zdobywać uznanie i akceptację, również od strony rozwiązań prawnych. Formą zdobywającą największą popularność jest blended learning, czyli wsparcie tradycyjnego nauczania metodami e-learningu. Wdrożenie projektu e-learningu przynosi korzyści ekonomiczne, organizacyjne i społeczne dla wszystkich uczestników procesu kształcenia, wzrastają umiejętności korzystania z technologii informacyjnych zarówno studentów, jak i pracowników, podnosi się jakość procesów kształcenia. Uczelnia posiadająca sprawnie funkcjonującą platformę e-learningową jest postrzegana jako nowoczesna, wdrażająca nowe rozwiązania technologiczne, co korzystnie wpływa na jej wizerunek. Zwiększają się również możliwości rekrutacyjne, łatwiej przyciągnąć studentów spoza najbliższego regionu lub czasowo przebywających w znacznym oddaleniu od siedziby uczelni. W zależności od przyjętego kryterium podziału można wyróżnić wiele form e-learningu. Tabela 1 prezentuje wybrane kategorie, istotne dla prezentowanego w dalszej części projektu realizowanego w WSH w Sosnowcu. Projekt zakłada w pierwszej fazie realizacji formę asynchroniczną, uczestnicy szkoleń będą samodzielnie korzystać z przygotowanych materiałów multimedialnych udostępnianych przez Internet. W dalszej fazie realizacji zakłada się bardziej aktywne wykorzystywanie platformy e-learningowej, głównie jako uzupełnienie tradycyjnie prowadzonych zajęć. Tabela 1. Wybrane formy e-learningu Kryterium podziału Dostępność w czasie Forma e-learningu Tryb synchroniczny jednoczesna obecność uczących się i nauczyciela. Tryb asynchroniczny nie wymaga obecności nauczyciela w czasie korzystania ze szkolenia przez uczestników kursu. Relacja uczeń nauczyciel Kursy z obecnością nauczyciela realizowane w dowolnym trybie opisanym powyżej. Relacja do tradycyjnego nauczania Kursy bez udziału nauczyciela z wykorzystaniem przygotowanych, dedykowanych materiałów multimedialnych. Nauka samodzielna z wykorzystaniem różnorodnych materiałów i form nauczania. Uzupełnienie nauczania tradycyjnego nauczanie drogą elektroniczną wspiera tradycyjne procesy dydaktyczne. Zastąpienie nauczania tradycyjnego cały program jest realizowany z wykorzystaniem metod e-learningu. Źródło: A. Wodecki, Po co e-learning na uczelni?, [w:] E-learning w kształceniu akademickim, pod red. M. Dąbrowskiego, M. Zając, Materiały z II Ogólnopolskiej Konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Warszawa 2006. 158
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas Efektywność procesów Pojęcie efektywności często jest utożsamiane z pojęciami skuteczności, sprawności, wydajności czy produktywności. Efektywność w ujęciu cybernetycznym oznacza relację między uzyskanymi wynikami a nakładami potrzebnymi do ich uzyskania2. Efektywność może być rozpatrywana w perspektywie ekonomicznej, organizacyjnej czy menedżerskiej. Efektywność organizacyjna to zdolność przedsiębiorstwa do bieżącego i strategicznego przystosowania się do zmian w otoczeniu oraz produktywnego i oszczędnego wykorzystania posiadanych zasobów dla realizacji przyjętej struktury celów3. Efektywność organizacji jest określana przez efektywność procesów w niej realizowanych. Proces można zdefiniować, określając jego podstawowe cechy4: Jest łańcuchem sekwencyjnych czynności, które transformują mierzalne wejścia w mierzalne wyjścia; Ma mierzalny cel tworzenie wartości uznanej i zweryfikowanej przez odbiorcę; Ma dostawcę i odbiorcę (klienta); Jest powtarzalny. Pomiar procesów jest podstawą zarządzania procesami, elementem kształtującym efektywność organizacji. System mierników procesów powinien uwzględniać podstawowe atrybuty procesu: koszty, czas realizacji, elastyczność, jakość, znaczenie dla organizacji i przede wszystkim znaczenie dla klienta. Budowę systemu zarządzania efektywnością zawsze jednak należy zacząć od określenia celów dla realizowanego przedsięwzięcia, bo z nich będą wynikały m.in. miary, niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania. Jeżeli proces dydaktyczny będziemy rozpatrywali jako jeden z procesów głównych, realizowanych w organizacji jaką jest uczelnia, to można wobec niego zastosować mechanizmy pozwalające na jego właściwe zarządzanie. Podstawą tych mechanizmów jest pomiar pozwalający na monitorowanie, kontrolę i podnoszenie efektywności procesu i tym samym całej organizacji5. 2 S. Duchniewicz, Metody organizacji i zarządzania. Teoria i praktyka, praca zbiorowa, Wydawnictwo Menedżerskie PTM, Warszawa 2007. 3 J. Penc, Leksykon Biznesu, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1997. 4 P. Grajewski, Organizacja procesowa, PWE, Warszawa 2007, s. 55. 5 G.A. Rummler, A.P. Brache, Podnoszenie efektywności organizacji. Jak zarządzać białymi plamami w strukturze organizacyjnej?, PWE, Warszawa 2000, s. 176. 159
Jadwiga Bakonyi Efektywność procesów dydaktycznych wspieranych metodami e-learingu Kryteria oceny systemów e-learingowych możliwe rozwiązania Obecność systemów e-learningu na uczelniach wyższych w Polsce jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Wiele opracowań zwraca uwagę na fakt, że nie zostały jeszcze wypracowane spójne systemy oceny, dające możliwość efektywnego zarządzania tymi systemami i porównań między uczelniami. Większość ośrodków, w których zostały uruchomione platformy e-learningowe, wypracowuje własny system mierników. Istotne jest, co poddawane jest ocenie, czy system e-learningu, czy pojedyncze kursy realizowane w ramach systemu. W przypadku, gdy działania zmierzają do pomiaru i zarządzania efektywnością całego wdrażanego systemu e-learningowego wspierającego procesy edukacyjne, powinien być po pierwsze jasno dla niego określony cel wynikający z misji i celów strategicznych określonych dla uczelni. Mając tak określone cele, możliwe jest zbudowanie wynikającego z nich systemu mierników, co pozwoli na ocenę efektywności systemu e-learningowego. Ocena systemu może wykorzystywać założenia Strategicznej Karty Wyników, wówczas dla każdej perspektywy wyróżnionej w karcie opracować należy odrębny zestaw wskaźników6. Innym rozwiązaniem wykorzystywanym do oceny kursów e-lerningowych jest zestaw kryteriów pozwalających oceniać różne etapy realizacji kursu, gdzie na każdym z etapów ocena dotyczy trzech obszarów: dydaktycznego, technicznego oraz dostępności7. Ten system pozwala poddać ocenie każdy kurs realizowany on-line, niezależnie od grupy docelowej, dla jakiej został przeznaczony i formy zajęć dydaktycznych. W tym przypadku celem oceny jest zapewnienie właściwego poziomu jakości szkolenia prowadzonego z wykorzystaniem metod zdalnego nauczania tak, aby ich zastosowanie nie wpływało na obniżenie standardów nauczania. E-szkolenie biblioteczne jako element systemu e-edukacji w wsh w sosnowcu ocena kursu W Wyższej Szkole Humanitas podjęto w 2008 r. decyzję o rozpoczęciu działań mających na celu uruchomienie systemu e-learningu. Decyzja o rozpoczęciu realizacji projektu e-learningu w WSH jest podyktowana koniecznością, a nawet obowiązkiem reagowania na zmiany zachodzące w otoczeniu. Zmie- 6 A. Chmielewski, E-learning w realizacji strategii uczelni wyższej perspektywy i mierniki, E-mentor 2007, nr 5, s. 17-19. 7 W. Zieliński, Środowiskowe kryteria oceny kursu e-learningowego, [w:] E-edukacja dla rozwoju społeczeństwa, pod red. M. Dąbrowskiego, M. Zając, Materiały z IV Ogólnopolskiej Konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Warszawa 2008. 160
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas niają się i rozwijają technologie, zmieniają się studenci, czyli odbiorcy usług, jakie świadczy szkoła. Chcąc nadążać za tymi zmianami, należy być przygotowanym, że na którymś etapie realizacji zadań szkoły konieczne będzie włączenie metod e-learningu do podstawowego procesu kształcenia. Rys. 1. Ekran powitalny platformy e-edukacyjnej WSH z udostępnionym szkoleniem bibliotecznym Źródło: www.humanitas.edu.pl Obszarem, który idealnie nadawał się do wdrożenia pilotażowego, okazała się Biblioteka Uczelniana. Do podstawowych zadań biblioteki oprócz gromadzenia, opracowywania, przechowywania i udostępniania książek i czasopism należy również udzielanie użytkownikom wszelkiej pomocy w zakresie korzystania z jej zasobów. Pomoc ta realizowana jest między innymi w formie obligatoryjnego Szkolenia bibliotecznego dla studentów pierwszego roku. Liczba studentów, których należy przeszkolić, jest z roku na rok większa, co wiąże się z wieloma problemami organizacyjnymi i lokalowymi. Podjęto decyzję o uruchomieniu szkolenia prowadzonego drogą elektroniczną, z zastosowaniem metody e-learningu. Pierwsze, pilotażowe wdrożenie projektu przewidziano w semestrze zimowym roku akademickiego 2008/2009, szkolenie zostało uruchomione w listopadzie 2008 r. (rys. 1). Szkolenie on-line obowiązuje wszystkich studentów pierwszego roku studiów licencjackich stacjonarnych i niestacjonarnych. Pomyślne zakończenie szkolenia, potwierdzone przez test, jest podstawą do uzyskania zaliczenia, taka organizacja pozwala na realizację szkolenia wyłącznie drogą elektroniczną. Podejmując decyzję o uruchomieniu szkolenia bibliotecznego drogą internetową, przeprowadzono badanie ankietowe, pozwalające na wstępną ocenę celowości wprowadzania systemu e-szkolenia bibliotecznego. Badaniu poddani zostali wybrani losowo studenci starszych lat studiów niestacjonarnych, w większości są to osoby aktywne zawodowo. W badanej grupie przeważały osoby do 35 roku życia (84%). Osoby te wykorzystują internet zarówno w życiu 161
Jadwiga Bakonyi Efektywność procesów dydaktycznych wspieranych metodami e-learingu zawodowym, jak i prywatnym. Większość z badanych osób korzysta z Internetu w ramach swoich obowiązków służbowych, z czego 52% robi to codziennie. W badanej grupie tylko jedna osoba nie posiada w domu dostępu do Internetu, wszyscy bieżące informacje dotyczące szkoły sprawdzają w Internecie, 60% korzysta z katalogu on-line biblioteki uczelnianej. W ankiecie znalazły się również pytania dotyczące uczestnictwa w szkoleniach typu on-line. Okazuje się, że bardzo mała liczba osób brała udział w tego typu szkoleniach w ramach obowiązków służbowych (24%), jeszcze mniej osób wykorzystuje tę formę dokształcania się prywatnie (8%). Na tym etapie realizacji projektu konieczne jest przeprowadzanie badań mających na celu ocenę tak prowadzonego szkolenia. Ze względu na planowane dalsze prace najbardziej istotne obszary badań to: Określenie dostępności rozumianej m.in. jako: ocena sprzętu, oprogramowania, łączy wykorzystywanych przez odbiorców szkolenia; ocena kompetencji informatycznych odbiorców niezbędnych do poprawnego korzystania ze szkolenia. Zbadanie warunków technicznych pozwalających na sprawne funkcjonowanie wszystkich elementów platformy zdalnego nauczania. Ocena wzrostu kompetencji użytkowników systemu w aspekcie korzystania z usług oferowanych przez Bibliotekę Uczelnianą. Pozytywna ocena działań opisanych powyżej będzie podstawą do rozszerzenia aktywności w sferze e-edukacji. Pierwszym krokiem będzie zdefiniowanie projektu jako realizującego strategiczne cele uczelni i podjęcie kroków mających na celu zbudowanie efektywnego ekonomicznie i organizacyjnie systemu e-learningu prowadzącego do wzrostu kompetencji i zadowolenia użytkowników. Oparcie systemu o założenia Strategicznej Karty Wyników wydaje się najlepszym rozwiązaniem. Podsumowanie Projekt E-Szkolenia Bibliotecznego jest pierwszym etapem realizacji włączenia na stałe metody e-learningu do procesu dydaktycznego i organizacyjnego w szkole. Opracowany system w przyszłości może wspomagać standardowe zajęcia dydaktyczne, prowadzenie szkoleń podyplomowych oraz wybrane procesy obsługi administracyjnej studentów. Realizacja projektu dla potrzeb biblioteki uczelnianej pozwoli zdobyć niezbędne doświadczenia, zarówno od strony technologicznej, dydaktycznej, jak i organizacyjnej. Pracownicy oraz studenci poprzez uczestniczenie w projekcie E-Szkolenia Bibliotecznego będą oswojeni ze specyfiką tego typu rozwiązań i łatwiej będzie rozszerzać możliwości systemu na inne etapy procesu dydaktycznego i organizacyjnego. 162
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas Summary The aim of the article is to present activities allowing evaluation of effectiveness of training processes supported by e-learning methods. It demonstrates problems connected with establishing appropriate criteria and measures allowing evaluation of these types of systems. The article also presents experience gained from introduction of e-learning system for Library of Humanitas University in Sosnowiec. Results of research preceding launching of e-training are also discussed. The article describes next steps that are necessary in case of introducting e-learning system to other areas of University s activites. Literatura 1. Chmielewski A., E-learning w realizacji strategii uczelni wyższej perspektywy i mierniki, E-mentor 2007, nr 5. 2. Duchniewicz S., Metody organizacji i zarządzania. Teoria i praktyka, praca zbiorowa, Wydawnictwo Menedżerskie PTM, Warszawa 2007. 3. Grajewski P., Organizacja procesowa, PWE, Warszawa 2007. 4. Marszałek A., Budowanie konsorcjów edukacyjno-badawczych oraz współpracy pomiędzy ośrodkami akademickimi, E-mentor 2008, nr 4. 5. Penc J., Leksykon Biznesu, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1997. 6. Rummler G.A., Brache A.P., Podnoszenie efektywności organizacji. Jak zarządzać białymi plamami w strukturze organizacyjnej?, PWE, Warszawa 2000. 7. Wodecki A., Po co e-learning na uczelni?, [w:] E-learning w kształceniu akademickim, pod red. M. Dąbrowskiego, M. Zając, Materiały z II Ogólnopolskiej Konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Warszawa 2006. 8. Zieliński W., Środowiskowe kryteria oceny kursu e-learningowego, [w:] E- edukacja dla rozwoju społeczeństwa, pod red. M. Dąbrowskiego, M. Zając, Materiały z IV Ogólnopolskiej Konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Warszawa 2008. 163