UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny

UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny Studia podyplomowe: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Robert Gawłowicz nr albumu: 9365242 Konwergencja gospodarcza Polski ze strefą euro Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Magdaleny Kąkol Lublin, rok 2016

Spis treści Wstęp... 3 1. Konwergencja nominalna Polski ze strefą euro... 4 1.1. Spełnienie przez Polskę kryteriów pieniężnych z Maastricht... 8 1.2. Spełnienie przez Polskę kryteriów fiskalnych... 15 2. Konwergencja realna Polski ze strefą euro... 18 3. Wnioski... 40 Bibliografia... 42 Spis rysunków... 44 Spis tabel... 45 1

Wstęp Transformacja systemowa końca lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku w Polsce zapoczątkowała zmiany w stosunkach gospodarczych z najbliższymi sąsiadami, przy czym za najważniejszy cel uznano przystąpienie do Wspólnot Europejskich. Już we wrześniu 1989 r. Polska podpisała z Europejską Wspólnotą Gospodarczą, (EWG) umowę o współpracy handlowej i gospodarczej, zaś w grudniu 1991 r. podpisano tzw. Układ europejski. Umowy te stanowiły pierwszy krok ku stowarzyszeniu i integracji ze Wspólnotami Europejskimi. Finałem tych umów było zakończenie na szczycie w Kopenhadze w grudniu 2002 r. negocjacji Polski z Unią Europejską i przystąpienie do Unii z dniem 1 maja 2004 r. Dzień 1 maja 2004 r. był uwieńczeniem długoletniego procesu gospodarczej i politycznej integracji ze strukturami Unii Europejskiej, przy czym data przystąpienia do Unii Europejskiej wyznaczyła również nowy etap w dążeniach do uzyskania pełnego członkowstwa w Unii Gospodarczej i Walutowej, której członkiem Polska też została, lecz ze specjalnym statusem państwa z derogacją, co oznacza, że powinna przyjąć wspólną walutę, kiedy spełni kryteria konwergencji nominalnej określonej w Traktacie z Maastricht. Celem niniejszej pracy jest ocena konwergencji gospodarczej Polski ze strefą euro, a przez to ocena stopnia przygotowania Polski do przystąpienia do tej strefy. W pierwszej części pracy przedstawiam kryteria konwergencji nominalnej, jakie powinny być spełnione przez kraj objęty derogacją tak, aby stać się pełnym członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej (UGiW). W drugiej części opisuję znaczenie realnej konwergencji gospodarczej dla właściwego funkcjonowania unii walutowej i jej krajów członkowskich. 2

1. Konwergencja nominalna Polski ze strefą euro Utworzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) przez Francję, Niemcy, Włochy, Belgię, Holandię oraz Luksemburg w dniu 25 marca 1957 r. zapoczątkowało proces stopniowej integracji ekonomicznej wśród członków tej Wspólnoty, która miała na celu przede wszystkim utworzenie wspólnego rynku. Procesy integracyjne zintensyfikowały się w związku z przyjęciem w 1989 r. tzw. raportu Delorsa, 1 w którym przedstawiono dwa podstawowe elementy unii walutowej: całkowitą liberalizację przepływów kapitałowych i integrację rynku finansowego oraz eliminację wahań kursów walutowych i nieodwracalne usztywnienie parytetów walutowych. W raporcie stwierdzono, że w celu przyśpieszenia prac nad Unią Gospodarczą i Walutową integracja powinna zostać rozszerzona o unię monetarną. Raport ten wskazał na potrzebę promowania stabilności cen i wzrostu gospodarczego oraz podkreślał potrzebę wprowadzenia wiążących reguł w polityce budżetowej oraz stworzenia ramowych zasad koordynacji polityki makroekonomicznej krajów członkowskich. 2 Raport Delorsa przewidywał trzy etapy tworzenia unii walutowej. Etap pierwszy zakładał zakończenie budowy wspólnego rynku wewnętrznego, a także rynku finansowego, zniesienie ograniczeń w przepływie kapitałów, koordynację polityk gospodarczych. Etap ten, obejmujący lata od lipca 1990 roku do końca 1993 roku, zakładał osiągnięcie wyższego poziomu konwergencji gospodarczej poprzez wzmocnienie koordynacji polityki ekonomicznej i pieniężnej w ramach istniejącego systemu instytucjonalnego. 3 Etap drugi, obejmujący lata 1994 1998, będący etapem przejściowym i przygotowawczym do etapu trzeciego, zakładał kontynuacje działań na rzecz zbliżenia wyników gospodarczych państw Wspólnoty poprzez spełnienie kryteriów konwergencji nominalnej. 1 2 3 Jacques Delors (ur. 20 lipca 1925 r.) francuski ekonomista i polityk, trzykrotny przewodniczący Komisji Wspólnot Europejskich, pod którego nazwiskiem zaprezentowano plan przyśpieszenia prac nad Unią Gospodarczą i Walutową. B. Mucha-Leszko, Strefa Euro Wprowadzenie Funkcjonowanie Międzynarodowa Rola Euro, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Lublin 2007, s. 90. B. Mucha-Leszko, Ibidem, s. 91. 3

Etap trzeci, który przypadł ma lata 1999 2001, stanowił fazę finalną tworzenia unii gospodarczej i walutowej. Zakładał wprowadzenie nieodwracalnie usztywnionych kursów między walutami państw członkowskich i przekazanie na szczebel Wspólnoty suwerennych kompetencji narodowych w sferze polityki monetarnej. Zakładał także powołanie banku centralnego Wspólnoty, z wyłącznymi kompetencjami w sferze emisji nowego pieniądza. Raport Delorsa stanowił m.in. podstawę zwołania w 1991 Międzyrządowej Konferencji w sprawie Unii Gospodarczej i Walutowej oraz unii politycznej. Finałem rozmów stało się zatwierdzenie przez Radę Europejską, obradującą 9 i 10 grudnia 1991 r. w Maastricht, Traktatu o Unii Europejskiej oraz zmiana traktatów założycielskich. Podpisanie Traktatu z Maastricht 7 lutego 1992 r. przez 12 państw członkowskich i wejście w życie z dniem 1 listopada 1993 r. postawiło przed członkami Wspólnoty Europejskiej szereg celów. Najważniejsze z nich to m.in. popieranie zrównoważonego rozwoju i trwałego postępu gospodarczego i społecznego, w szczególności poprzez utworzenie przestrzeni bez granic wewnętrznych, wzmacnianie gospodarczej i społecznej spójności oraz ustanowienie Unii Gospodarczej i Walutowej, obejmującej docelowo jedną walutę. Wprowadzenie unii walutowej przewidziane Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską wiąże się jednak z koniecznością spełnienia kryteriów zbieżności gospodarczej, które zainteresowane państwa muszą spełnić, by funkcjonować w efektywnie funkcjonującym obszarze walutowym Nominalne kryteria konwergencji, których spełnienie stanowiło formalną podstawę uczestnictwa w UGiW zapisane zostały w protokole stanowiącym załącznik do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Sformułowane zostały w celu zapewnienia warunków do stabilnego i nieinflacyjnego wzrostu gospodarczego krajów strefy euro. Od wejścia w życie Traktatu Lizbońskiego w 2009 r. znajdują się one w art. 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz w Protokole nr 13 w sprawie kryteriów konwergencji. 4

Kryteria te, określone w Traktacie z Maastricht w sposób ogólny, to: 4 1. stabilność cen, oznaczająca stopę inflacji na poziomie zbliżonym do poziomu stóp występujących w trzech krajach członkowskich o najniższej inflacji, 2. niewystępowanie nadmiernego deficytu budżetowego i długu publicznego, 3. uczestnictwo waluty w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego (ESW) w ramach normalnego przedziału wahań przez co najmniej dwa lata, bez dokonywania dewaluacji tej waluty wobec waluty któregokolwiek z krajów należących do systemu, 4. poziom długoterminowej stopy procentowej, wskazujący na trwały charakter osiągniętej zbieżności. Kryteria te sprecyzowano w Protokole nr 13 w sprawie kryteriów konwergencji. W przypadku kryterium stabilności cen uznaje się, że jest ono spełnione, gdy średnia stopa inflacji występująca w danym kraju w okresie roku przed datą dokonania oceny nie przekracza więcej niż o 1,5 punktu procentowego stopy inflacji osiągniętej przez trzy kraje Unii Europejskiej o najniższej inflacji, przy czym inflacja mierzona jest za pomocą wskaźnika cen artykułów konsumpcyjnych na porównywalnych podstawach, z uwzględnieniem różnic w definicjach krajowych 5. Wypełnienie kryterium średnioterminowej nominalnej długoterminowej stopy procentowej, mierzonej na podstawie dziesięcioletnich obligacji skarbowych występującej w ciągu roku przed przeprowadzeniem oceny, nie może przekraczać więcej niż o 2 punkty procentowe stopy procentowej występującej w trzech krajach UE, które odnotowały najniższą stopę inflacji. W przypadku uczestnictwa w mechanizmie kursowym ESW wymagane jest, aby kraj podlegający ocenie przestrzegał normalnego przedziału wahań swej waluty w ramach ESW i w ciągu co najmniej dwu lat przed datą przeprowadzenia oceny nie dokonywał z własnej inicjatywy dewaluacji swej waluty wobec innego kraju członkowskiego systemu. Obecnie kraj kandydujący do strefy euro nie powinien 4 5 L. Oręziak, Euro. Nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 34. E. Latoszek Integracja europejska, mechanizmy i wyzwania, Wyd. Książka i wiedza, Warszawa 2007, s. 416. 5

dewaluować kursu centralnego swojej waluty do euro w czasie przebywania w mechanizmie kursowym ERMII przez co najmniej 2 lata. Kryterium deficytu budżetowego oraz długu publicznego uznaje się za wypełnione w myśl Protokołu, gdy nie jest stosowana w stosunku do kraju przewidziana Traktatem (obecnie TFUE, wcześniej TWE) procedura dotycząca eliminowania nadmiernego deficytu, z uwzględnieniem wartości referencyjnych (3% dla stosunku deficytu budżetowego do produktu krajowego brutto i 60% dla stosunku między długiem publicznym a produktem krajowym brutto). Zgodnie z art. 140 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej co najmniej co dwa lata lub na wniosek Państwa Członkowskiego objętego derogacją, Komisja i Europejski Bank Centralny składają Radzie sprawozdania w sprawie postępów dokonanych przez Państwa Członkowskie objęte derogacją w wypełnianiu ich zobowiązań w zakresie urzeczywistnienia Unii Gospodarczej i Walutowej. Sprawozdania te określają, czy ustawodawstwo krajowe każdego z tych Państw Członkowskich, w tym statuty krajowych banków centralnych, są zgodne z artykułami 130 i 131 TFUE i ze Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC) i Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Sprawozdania określają również, czy osiągnięty został wysoki poziom trwałej konwergencji. Są one też podstawą do ubiegania się o członkowstwo w strefie euro. 6

1.1. Spełnienie przez Polskę kryteriów pieniężnych z Maastricht Jednym z założeń planu Delorsa było zmniejszenie poziomu dywergencji inflacji pomiędzy krajami członkami UE oraz ustabilizowanie cen, co powinno sprzyjać trwałemu wzrostowi gospodarczemu, a przez to także wzrostowi dobrobytu społecznego. Stabilność cen bowiem jest jednym czynników zmniejszających ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej, jest także kluczowym czynnikiem ograniczającym ryzyko konfliktów społecznych. 6 Kryterium stabilności cen jako jedno z trzech kryteriów pieniężnych zapisanych w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską (obecnie TFUE) obliczane jest w oparciu o dane dotyczące inflacji w trzech krajach UE o najbardziej stabilnych cenach, przy czym wybór krajów nie ogranicza się do krajów, które zobowiązały się do ustanowienia pełnej Unii Gospodarczej i Walutowej. Nieprzekroczenie o więcej niż 1,5 punktu procentowego średniej stopy inflacji trzech państw o najbardziej stabilnych cenach, liczonej z wykorzystaniem zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych HICP, powoduje wypełnienie tego kryterium przez badane państwo. Kryterium poziomu długoterminowej stopy procentowej, będącej swego rodzaju miernikiem opinii uczestników rynku na temat sytuacji gospodarczej kraju, stanowi o trwałości osiąganych wyników ekonomicznych w dziedzinie stabilności cen i finansów publicznych. 7 Bowiem im mniejsza różnica między stopami występującymi w kraju w porównaniu do krajów obszaru UE tym większy jest stopień zbieżności gospodarczej, istotnej w przypadku integracji walutowej. Kryterium kursu walutowego, wymagające m.in. aby kraj podlegający ocenie przestrzegał normalnego przedziału wahań swej waluty w ramach ESW i w ciągu co najmniej dwu lat przed datą przeprowadzenia oceny nie dewaluował swej waluty, potwierdza osiągnięcie stabilności walutowej, dzięki prowadzeniu 6 7 L. Oręziak, Euro, op. cit., s. 36. Ibidem, s. 40. 7

antyinflacyjnej polityki pieniężnej oraz polityki budżetowej zapewniającej zdrowy stan finansów publicznych. Wypełnienie tego kryterium oznacza, że gospodarka tego kraju oceniana jest przez uczestnika rynku finansowego jako wiarygodna. 8 W celu przedstawienia, w jaki sposób Polska wypełniała ww. kryteria konwergencji, w niniejszej pracy posłużono się raportami o konwergencji opracowanymi przez Komisję Europejską oraz przez Europejski Bank Centralny zgodnie z obowiązkiem, o którym mowa w art. 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Na przestrzeni lat 2004 2014 Komisja Europejska opracowała 7 raportów o konwergencji, zaś EBC przygotował ich 9, przy czym część tych raportów sporządzona została na wniosek zainteresowanych państw. Wypełnienie ww. kryteriów pieniężnych przez Polskę przedstawia tabela 1. 8 G. Janowski, Kryteria przystąpienia do strefy euro ich interpretacja ekonomiczna oraz ocena możliwości realizacji w Polsce [w:] J. Danielewicz (red.), Efekty integracji europejskiej w wybranych sektorach gospodarki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 91. 8

Tabela 1. Wypełnienie kryteriów pieniężnych przez Polskę w okresie IX 2003 r. - IV 2014 r. Okres Stabilność cen Kurs walutowy Stopy procentowe Źródło raport Lp. referencyj- ny Inflacja wartość odniesienia [%] Inflacja HICP w Polsce [%] Udział w ESW Wartość odniesie -nia [%] Wartość w Polsce [%] KE/ EBC 1 V 2013 IV 2014 2 IV 2011 III 2012 3 IV 2009 III 2010 4 IV 2007 III 2008 5 XI 2005 X 2006 6 IX 2003 VIII 2004 1,7 0,6 nie 6,2 4,2 KE 3,1 4,0 nie 5,8 5,8 KE 1,0 3,9 nie 6,0 6,1 KE 3,2 3,2 nie 6,5 5,7 KE 2,8 1,2 nie 6,2 5,2 KE 2,4 2,5 nie 6,4 6,9 EBC Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji KE i EBC przygotowanych od 2004 r. do 2014 r. Obok ww. danych publikowanych przez Komisję Europejską oraz Europejski Bank Centralny dotyczących przedkładania sprawozdania Radzie Unii Europejskiej z postępu dokonanego przez państwa członkowskie objęte derogacją w wypełnianiu ich zobowiązań w zakresie urzeczywistniania Unii Gospodarczej i Walutowej, w tym Polskę, istnieją także inne opracowania monitorujące ten proces. Niewątpliwie ważnym dokumentem w tym zakresie jest Monitor konwergencji nominalnej przegotowywany za okresy miesięczne przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską. Z racji monitorowania tego procesu w okresach miesięcznych dla celów niniejszej pracy posłużono się dostępnymi opracowaniami na koniec każdego okresu rocznego, tj. od grudnia 2009 r. do grudnia roku 2014. Dane te zostały zawarte w tabeli 2. 9

Tabela 2. Wypełnienie kryteriów pieniężnych przez Polskę w okresie XII 2009 r. - XII 2014 Okres Kryterium cen Kryterium kursu Kryterium stóp wartość [%] spełnienie [tak/nie] udział w mechanizmie ERM II [tak/nie] wartość [%] spełnienie [tak/nie] XII 2014 0,1 tak nie 3,5 tak XII 2013 0,8 tak nie 4,0 tak XII 2012 3,7 nie nie 5,0 nie XII 2011 3,9 nie nie 6,0 tak XII 2010 2,7 nie nie 5,8 nie XII 2009 4,0 nie nie 6,1 tak Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolita Polską, Monitory Konwergencji Nominalnej, od nr 2/2010 do nr 2/2015. Zgodnie z monitorem nr 2/2015 średnie 12-miesięczne tempo wzrostu cen HICP w grudniu 2014 r. wynosiło 0,1% i było niższe o 1,2 pkt. procentowego od wartości referencyjnej (1,3%). W okresie tym Polska wypełniała też kryterium stóp procentowych, bowiem średnia długoterminowa stopa za ostatnie 12 miesięcy wynosiła 3,5% i była niższa od wartości referencyjnej wynoszącej 5,3%. Kryterium kursu walutowego nie było wypełnione w całym badanym okresie, tj. od 2009 r. do 2014 r. Kryterium kursu walutowego wymagające konieczności uczestnictwa w Europejskim Mechanizmie Kursowym ERM II przez okres co najmniej dwóch lat i utrzymywania przez ten okres zmienności kursu w granicach nie większych niż ±15% odchylenia od parytetu centralnego (przy czym jest to podstawowa marża wahań kursów, państwo zgłaszające akces do mechanizmu ERM2 może wynegocjować węższą) z przyczyn formalnych nie było nigdy przez polską walutę wypełnione, bowiem brak było formalnego wspólnego wniosku Ministra Finansów oraz Prezesa Narodowego Banku Centralnego do Przewodniczącego Rady Ecofin. Niemniej na podstawie danych, jakie publikowało Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez 10

Rzeczpospolitą Polską, można prześledzić na przestrzeni lat 2009 2015 zmienność kursu PLN w stosunku do euro mierzonego wskaźnikiem ERV (%). Tabela 3. Zmienność kursu PLN kwartalna i miesięczna do euro wg wskaźnika ERV (%) w okresie 2009 r. 2015 r. 2009 VI VII VIII IX X XI XII kw. 16,7 13,1 13,0 13,0 11,6 10,2 9,1 m-c 10,4 15,0 10,0 10,0 9,8 10,9 6,4 2010 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII kw. 9,0 9,0 9,8 9,0 12,9 14,9 15,4 10,7 8,0 7,8 8,1 8,4 m-c 9,6 11,1 8,8 7,4 22,9 14,5 8,8 8,7 6,5 8,1 9,7 7,4 2011 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII kw. 9,3 9,0 8,9 7,9 6,3 5,9 6,4 7,8 10,9 12,0 11,3 9,2 Mc 10,8 8,7 7,2 6,4 5,2 6,0 8,0 9,5 15,3 11,2 7,5 8,9 2012 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII kw. 8,0 8,3 7,9 6,9 6,6 6,6 8,5 9,5 9,6 8,1 8,9 5,0 m-c 7,6 8,3 7,8 4,7 7,2 9,7 8,5 10,3 10,1 3,9 6,4 4,6 2013 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII kw. 5,7 5,4 5,3 5,4 5,8 7,9 8,1 8,2 7,4 5,6 4,6 2,8 m-c 6,1 5,6 4,2 6,3 6,7 10,5 7,1 7,1 8,1 1,7 3,9 2,7 2014 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII kw. 3,9 4,1 4,6 3,6 3,0 3,4 3,6 4,1 3,6 3,7 3,3 4,1 m-c 5,1 4,6 4,0 2,3 2,7 5,1 2,9 4,2 3,8 3,2 2,9 6,2 11

2015 I II III IV V VI VII VIII IX X kw. 5,6 6,4 6,4 6,1 7,1 6,9 6,5 5,5 5,0 5,0 m-c 7,7 5,4 6,2 6,9 8,2 5,5 6,0 5,2 4,0 5,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolita Polską, Monitory Konwergencji Nominalnej, http://www.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/unia-europejska/polska-wugw/monitoring-konwergencji/monitor-konwergencji-z-ugw (08/03.2016). Pomimo tego, że Polska waluta nie uczestniczy w Europejskim Mechanizmie Kursowym ERMII na przestrzeni od czerwca 2009 r. do grudnia 2015 r. na podstawie ww. danych obserwuje się tendencję do stabilizowania zmienności kursu zarówno w ujęciu miesięcznym, jak i kwartalnym. Stabilność ta szczególnie od 2012 roku przybiera wartości poniżej progu 10% z tendencją pod koniec tego okresu do stabilizowania wartości wahań na poziomie 5%. Reasumując, w zakresie kryteriów pieniężnych wypełnianie kryterium 12-miesięcznej stopy inflacji HICP, 12 miesięcznej średniej długoterminowej stopy procentowej oraz kryterium kursu walutowego przez Polskę na przestrzeni lat 2004 2014 w oparciu o ww. raporty Komisji Europejskiej, EBC oraz Monitory Konwergencji Nominalnej należy stwierdzić, że Polska poczyniła w zakresie tych kryteriów znaczący postęp, w zasadzie nie wypełniając jedynie kryterium kursu walutowego, dla którego wymagane jest uczestnictwo w mechanizmie ERM II. Jednak nawet nie wypełniając wymogu uczestnictwa w ww. mechanizmie na przestrzeni lat 2009 2015 obserwowana jest tendencja spadku wahań kursu złotego w stosunku do euro. W zakresie kryterium inflacji już w 2013 r. Polska wypełniła to kryterium, zaś w 2014 r. znalazła się wśród państw z dużym marginesem bezpieczeństwa przekraczającym o ponad 1 punkt procentowy różnicę pomiędzy wartością referencyjną a stopą osiągniętej inflacji HICP (rys. 1). 12

Rys. 1. Różnica 12-miesięcznej średniej stopy inflacji HICP i wartości referencyjnej (dane za grudzień 2014 r.) w pkt procentowych Źródło: Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolita Polską, Monitor konwergencji nominalnej w UE 28, luty 2015. W zakresie stopy procentowej Polska już w 2011 r. wypełniła to kryterium, przejściowo nie wypełniając go ponownie w roku 2012. W kolejnych latach, tj. 2013 i 2014 kryterium stopy procentowej zostało wypełnione, przy czym średnia 12 miesięczna stopa procentowa w Polsce była niższa od wartości referencyjnej o 1,8 punktu procentowego w grudniu 2014 roku (rys. 2). Rys. 2. Różnica 12-miesięcznej średniej długookresowej stopy procentowej i wartości referencyjnej (dane za grudzień 2014 r.) w pkt procentowych Źródło: Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolita Polską, Monitor konwergencji nominalne w UE 28, luty 2015. 13

1.2. Spełnienie przez Polskę kryteriów fiskalnych Kryteria fiskalne które muszą wypełniać kraje, których środkiem płatniczym jest euro służą stabilizowaniu gospodarek tych państw. Utrzymywanie ich w granicach określonych Traktatem z Maastricht oraz Protokołem nr 13 umożliwia prawidłowe funkcjonowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury, pozwala utrzymywać niski poziom stóp procentowych, niski poziom inflacji, a przez to pozwala też zachować niski koszt finansowania działalności gospodarczej. Kryterium deficytu budżetowego, o którym mowa w art. 140 ust. 1 tiret drugie Traktatu TFUE oraz art. 2 Protokołu nr 13 w sprawie kryteriów konwergencji, ocenianie jest w sprawozdaniu Komisji Europejskiej, które po zaopiniowaniu przez Komitet Ekonomiczno-Finansowy przedkładane jest do zatwierdzenia przez Radę Unii Europejskiej. W decyzji swej Rada UE określa kraje, w których występuje nadmierny deficyt oraz wyznacza termin na jego skorygowanie. Na dzień publikacji Raportu przyjętego przez Radę Ogólną EBC z dnia 2 czerwca 2014 r. trzy kraje objęte były decyzją Rady UE w sprawie istnienia nadmiernego deficytu, w tym Polska, dla której wyznaczono 2015 r. jako termin na skorygowanie nadmiernego deficytu, wynoszącego w 2013 r. 4,3% PKB i wynikającego głównie ze słabszego otoczenia makroekonomicznego oraz kosztów wdrożenia systemowej reformy emerytalnej w 1999 r. W przypadku kryterium długu publicznego, porównującego stosunek długu publicznego do PKB z wartością referencyjną wynoszącą 60% PKB, w oparciu o cyt. Raport EBC z 2 czerwca 2014 r., dla Polski w 2013 r. kryterium to było wypełnione. Wartość zadłużenia jednostek sektora instytucji rządowych i samorządowych wynosiła bowiem 57,0% PKB. W tabeli 4 przedstawiono spełnienie kryteriów fiskalnych przez Polskę na podstawie raportów EBC przygotowanych w latach 2004-2014. 14

EBC Tabela 4. Spełnienie kryteriów fiskalnych przez Polskę wg raportów Okres Kryterium deficytu budżetowego Kryterium długu publicznego Źródło wartość krajowa [%] wartość krajowa [%] 2013 4,3 57,0 EBC 2014 2011 5,1 56,3 EBC 2012 2009 7,1 51,0 EBC 2010 2007 2,0 45,2 EBC 2008 2005 2,5 42,0 EBC 2006 2003 3,9 45,4 EBC 2004 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji EBC przygotowanych za lata 2003 2013. Działania, jakie podjęła Polska w 2014 w zakresie redukcji deficytu, związane m.in. z transferem aktywów z drugiego filaru systemu emerytalnego w 2014 r. (zmniejszenie z tego tytułu deficytu o 0,4% PKB), spowodowały, że w dniu 19 czerwca 2015 r. Rada Ecofin przyjęła decyzję, która zakończyła procedurę nadmiernego deficytu w stosunku do Polski. Skorygowana wartość deficytu w 2014 r. wyniosła 2,8% PKB przy długu publicznym wynoszącym w grudniu 2014 r. 55,7% (dane w oparciu o Monitor konwergencji nominalnej nr 2/2015). W zakresie kryteriów fiskalnych na przestrzeni lat 2004 2014 Polska, podobnie jak w przypadku kryteriów pieniężnych, także doprowadziła więc do wypełnienia kryteriów konwergencji, przy czym w całym okresie wypełnione było kryterium długu publicznego. Usytuowanie w zakresie spełnienia kryteriów fiskalnych przez Polskę na tle innych państw UE przedstawia rysunek 3. 15

Rys. 3. Wypełnianie kryteriów fiskalnych w państwach UE-28 (dane za 2014 r.) saldo budżetowe w % PKB 2% 0% -3% -6% -9% 0% 60% 180% dług publiczny w % PKB Źródło: Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolita Polską, Monitor konwergencji nominalnej w UE 28, lipiec 2015. Polska znalazła się więc w grupie 11 państw krajów Unii Europejskiej, które w 2014 spełniały oba kryteria fiskalne, przy czym zweryfikowane kryterium długu publicznego za 2014 r. wynoszące 50,1% PKB (dane w oparciu o Monitor konwergencji nominalnej nr 7/2015), usytuowało nasz kraj znacznie poniżej wartości referencyjnej. 16

2. Konwergencja realna Polski ze strefa euro Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 r., spowodowało, że Polska stała się też członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej (UGiW) ze specjalnym statusem państwa objętego derogacją, zobowiązanego na mocy przepisów traktatowych m.in. do wypełnienia kryteriów konwergencji nominalnej, tak by stać się pełnoprawnym członkiem tej wspólnoty. Doświadczenia państw członkowskich UGiW od momentu jej powstania, w szczególności z czasów kryzysu z roku 2008, pokazują jednak, że spełnienie jedynie kryteriów konwergencji nominalnej zapisanej w Traktacie z Maastricht przez państwa członkowskie w sytuacji, gdy poszczególne kraje są na różnych etapach rozwoju gospodarczego, są jedynie warunkami koniecznymi, lecz nie wystarczającymi do tego, aby cały obszar UGiW stanowił optymalny obszar walutowy, zdolny do konkurowania z innymi krajami w ramach globalnego rynku i odporny na występowanie szoków asymetrycznych. Spełnienie bowiem warunków optymalnego obszaru walutowego oraz działanie innych mechanizmów dostosowawczych, które zastępują politykę pieniężną, może sprzyjać neutralizacji negatywnych szoków. 9 Dlatego też obok kryteriów nominalnych ważne jest też spełnienie kryteriów jednolitości obszaru walutowego, czyli konwergencji realnej przez państwa należące do UGiW. Najważniejsze z tych kryteriów to: 10 spójność gospodarcza (poziom PKB per capita), zbieżność stóp inflacji, synchronizacja cykli koniunkturalnych, mobilność czynników produkcji, 9 10 P. Kowalewski, G.. Tchorek, J. Górski Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Opracowanie NBP, s. 166. B. Mucha-Leszko, Konwergencja realna i doświadczenia strefy euro a wspólna waluta w Polsce, Problemy zarządzania, vol. 8, nr 1 (27): 20-46 ISSN 1644-9584, Wydział Zarządzania UW, s. 27. 17

elastyczność płac i rynku pracy, wzajemna otwartość handlowa i rozwój handlu wewnątrzgałęziowego. Jednym z celów Unii Europejskiej jest wzmacnianie spójności gospodarczej jej członków, poprzez powszechny i harmonijny rozwój. Miernikiem określającym ten rozwój jest PKB per capita, tj. miernik opisujący zagregowaną wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcyjne na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu, podzielony przez liczbę jego mieszkańców. Wartość PKB jest miarą wielkości gospodarki, jego przyrost lub spadek stanowi o wzroście gospodarczym lub też o recesji w gospodarce danego państwa. Wielkość gospodarki stanowi też o jej potencjale, możliwościach funkcjonowania danego państwa na światowym rynku gospodarczym, a duży PKB pozwala na bezpieczne reagowanie na występowanie szoków asymetrycznych. Na przestrzeni lat 2004 2014 gospodarka Polska osiągnęła wzrost nominalny PKB per capita z 49% średniego PKB per capita mierzonego wg standardu siły nabywczej (PPS) w relacji do średniej dla 28 państw UE w roku 2004 i osiągnęła 68% PKB per capita w roku 2014. W tym samym czasie wzrost PKB per capita Niemiec, jako jednego z najważniejszych gospodarczo państw UE wzrósł ze 116% do poziomu 124% średniej dla UE-28. W przypadku wartości PKB per capita liczonego w euro, w Polsce nastąpił jego wzrost o ponad 61%, z wartości 9000 euro w 2004 r. do wartości 14500 euro w roku 2014. W przypadku gospodarki Niemiec wystąpił przyrost w tym okresie o 28% a poziom PKB per capita osiągnął w 2014 r. wartość 25500 euro, zaś w przypadku obszaru 19 krajów strefy euro wzrost o 22% osiągając wartość w 2014 r. w wysokości 22500 euro. PKB per capita w PPS za lata 2004-2014 Polski na tle 19 państw strefy euro oraz Niemiec przedstawia tabela 5, zaś PKB per capita wg PPS na jednego mieszkańca wyrażone w euro dla tych państw oraz UE28 przedstawia tabela 6. 18

Tabela 5. PKB per capita w PPS za lata 2004-2014 obszar/ rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 EU 28 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Strefa euro 19 108 108 108 108 108 108 108 108 107 107 107 Niemcy 116 116 115 116 116 115 119 122 122 122 124 Polska 49 50 50 53 54 59 62 64 67 67 68 Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&pcode=tec00114&language =en (01.05.2016). Tabela 6. PKB per capita w PPS na jednego mieszkańca wartość w euro obszar/ rok UE 28 Strefa euro 19 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 17300 18000 18900 19700 19900 19300 20000 20400 20800 20900 21400 18400 19200 20100 20900 21200 20600 21400 21800 22000 2200 22500 Niemcy 19800 20800 21500 22000 22300 21900 23100 24000 24600 24800 25500 Polska 9000 9400 9900 10800 11400 11600 12700 13400 14000 14100 14500 Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitviewtableaction.do (01.05.2016). Dane w tabeli 5 i 6 pokazują, że gospodarka Polski zmniejsza powoli dystans do średniej osiąganej przez UE jako całość, przy czym nominalnie w stosunku do gospodarki Niemiec, największej gospodarki strefy euro, dzieli nas prawie dwukrotna różnica. Wynika to ze wzrostu gospodarczego znaczenia Polski będącego skutkiem powiązań gospodarczych z najbliższymi sąsiadami będącymi członkami UE28, jak i z pozostałymi jej członkami oraz postępującej globalizacji. Sam fakt wzrostu dynamiki PKB w stosunku do wartości bazowej nie świadczy w sposób jednoznaczny o uodpornieniu danej gospodarki na szoki asymetryczne, ważna jest bowiem też struktura tworzenia PKB danego kraju w stosunku do struktury krajów unii walutowej. Na przestrzeni lat 1995 2008 w Polsce w porównaniu do krajów strefy euro dało się zaobserwować większy udział rolnictwa oraz przemysłu oraz znacznie mniejszy udział pośrednictwa 19

finansowego i usług publicznych, a także większy udział handlu i napraw w sektorze usług. 11 Pogłębienie różnic w zakresie tworzenia PKB w Polsce dało się zaobserwować w szczególności po roku 2008, tj. w związku z kryzysem gospodarczym, który w znacznie większym stopniu dotknął strefę euro niż Polskę. Udział przemysłu w tworzeniu PKB w Polsce wzrósł w roku 2010 do 28,2%, udział pośrednictwa finansowego zaś spadł do 17,8%, przy udziale sektora budownictwa wynoszącym 7,2% (udział tego sektora w strefie euro 4,9%). 12 Analiza struktury PKB Polski w porównaniu do struktury gospodarek krajów strefy euro w 2014 r., w porównaniu do lat poprzednich, uwidacznia pogłębienie się różnic, szczególnie w zakresie sektora budownictwa i przemysłu, poprzez jego dalszy wzrost. Rys. 4. Struktura PKB (wg NACE) Polski i wybranych krajów EU i SE-19 w roku 2014 w % Źródło: Opracowanie na podstawie: Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolita Polską, Monitor Konwergencji Realnej, 5/2015, s. 4. Analizując strukturę tworzenia PKB w Polsce w 2014 r. w porównaniu do struktury państw strefy euro obserwuje się wzrost znaczenia w Polsce sektorów budownictwa oraz przemysłu, a także niższą wartość sektora działalności 11 12 Ministerstwo Finansów, Monitor konwergencji cyklicznej, nr 1/2009, s. 2. Ministerstwo Finansów, Monitor konwergencji cyklicznej, nr 3/2012, s. 2. 20

naukowej i technicznej. Spowodowane jest to m.in. niskimi nakładami na działalność naukową oraz sposobem wykorzystywania funduszy unijnych przeznaczanych w znacznym stopniu na rozbudowę infrastruktury. Wynika to też z etapu naszego rozwoju gospodarczego, który zmusza nas do doganiania bardziej rozwiniętych gospodarczo krajów UE. Proces ten w dłuższej perspektywie powinien jednak doprowadzić do zwiększenia podobieństwa struktury tworzenia PKB w Polsce w stosunku do państw członkowskich strefy euro. Zbieżność stóp inflacji jest bardzo ważnym kryterium optymalnego obszaru walutowego w sytuacji porzucenia polityki kursowej i pieniężnej przez kraje funkcjonujące w ramach unii walutowej, bowiem gdy nominalne stopy procentowe banku centralnego są kształtowane przez wspólny bank centralny, różnice w poziomie inflacji mogą sprawiać, że realne stopy procentowe będą się kształtować odmiennie, 13 przez co w krajach z niską realną stopą procentową powodować to może dalszy wzrost cen, m.in. w związku z polityką taniego pieniądza, a w rezultacie następuje też utrata ich konkurencyjności cenowej. W krajach o wyższym poziomie realnych stóp procentowych może to prowadzić do zmniejszenia inflacji. Średnie roczne tempo zmian cen (HICP) w Polsce w latach 2004 2014 w porównaniu do 19 krajów strefy euro oraz krajów UE28 przedstawia tabela 7 oraz graficzne rys. 5. 13 P. Kowalewski, G.. Tchorek, J. Górski, Mechanizmy, op. cit., s 49. 21

Tabela 7. Średnie roczne tempo zmian cen (HICP) w krajach UE, strefy euro oraz w Polsce w latach 2004 2014 w% Kraj/ rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 UE28 2,3 2,3 2,3 2,4 3,7 1,0 2,1 3,1 2,6 1,5 0,5 Strefa euro 19 2,2 2,2 2,2 2,2 3,3 0,3 1,6 2,7 2,5 1,3 0,4 Polska 3,6 2,2 1,3 2,6 4,2 4,0 2,6 3,9 3,7 0,8 0,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec0 0118 (01.05.2016). Rys. 5. Średnie roczne tempo zmian cen (HICP) w krajach UE, strefy euro oraz w Polsce w latach 2004 2014 w % 5 4 [%] 3 2 1 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 UE28 Strefa euro 19 Polska Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec0 0118 (01.05.2016). Obserwując średnie roczne tempo zmian cen w Polsce w porównaniu do strefy euro 19 oraz UE28 na przestrzeni lat 2004-2014 widać postępującą konwergencję stóp inflacji, przy czym w 2014 r. inflacja w strefie euro obniżyła się do 0,4%, tj. poziomu znacznie niższego od celu EBC. Poziom inflacji 22

w Polsce także obniżył się, nawet poniżej stopy inflacji w strefie euro. Oznacza to, że gospodarka Polska powoli uodpornia się na politykę taniego pieniądza, co będzie istotne w sytuacji przystąpienia do strefy euro, gdy nominalne stopy procentowe kształtowane będą przez EBC. Stopień konwergencji realnej oceniać można też na podstawie synchronizacji cyklów koniunkturalnych państw objętych derogacją w stosunku do państw strefy euro. Synchronizacja cykli koniunkturalnych jest jednym z najważniejszych kryteriów optymalizacji wewnątrz obszaru jednowalutowego, ponieważ eliminuje ryzyko nieadekwatności cyklicznej wspólnej polityki monetarnej, a tym samym zmniejsza się koszt związany z utratą autonomii krajowej polityki pieniężnej. 14 W latach 2004 2014, szczególnie w początkowym okresie przed kryzysem roku 2008/2009, dało się zauważyć znaczną konwergencję polskiej gospodarki ze strefą euro, która na początku 2007 r. osiągnęła współczynnik korelacji na poziomie 0,85 zaś osłabiła się w wyniku kryzysu (współczynnik korelacji na poziomie 0,8 osiągnięty w IV kw. 2010 r.). Obecnie analiza podobieństwa cykli koniunkturalnych Polski i strefy euro wskazuje na utrzymywane wysokiego poziomu skorelowania w okresie I kw. 2013 - IV kw. 2014. 15 Skorelowanie komponentów cyklicznych PKB Polski oraz wybranych krajów UE28 przedstawia rys. 6. 14 15 K. Kotliński, R. Warżała, Synchronizacja cykli koniunkturalnych jako kryterium członkowstwa w strefie euro, Ekonomia nr 34/2013, s. 1. Ministerstwo Finansów, Monitor konwergencji realnej, nr 5/2015, s.1. 23

Rys. 6. Skorelowanie komponentów cyklicznych PKB wybranych gospodarek i strefy euro Źródło: Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolita Polską, Monitor konwergencji realnej, nr 5/2015, s. 2. Konwergencja, którą dało się zaobserwować powstała dzięki wzrostowi wymiany handlowej ze strefą euro, w tym z największym gospodarczym partnerem Niemcami, a także w wyniku inwestycji bezpośrednich ze strefy euro. Dalsze zacieśnianie więzów gospodarczych spowodowało, że obecnie w Polsce występuje ustabilizowanie podobieństwa cyklu koniunkturalnego do cyklu strefy euro (wartość współczynnika korelacji powyżej 0,8 w IV kw. 2014 r., przy ), przy czym największa zbieżność wg stanu na IV kw. 2014 r. występuje w przypadku eksportu oraz przemysłu, najmniejsza zaś w przypadku konsumpcji prywatnej (rys. 7). 24

Rys. 7. Współczynnik korelacji poszczególnych komponentów cyklicznych dla Polski w IV kw. 2014 r. Źródło: Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolita Polską, Monitor konwergencji realnej, nr 5/2015, s. 2. Gotowość i zdolność pracowników do zmiany miejsca pracy, a także do przeniesienia się w inny region oraz mobilność kapitału są bardzo ważnymi czynnikami wpływającym na rozwój gospodarki i jej konkurencyjność. Mobilność czynników produkcji ma szczególnie duże znaczenie w Europie, w tym w Polsce, w szczególności w związku z reakcją na szoki asymetryczne dotykające gospodarkę. Badania dotyczące wpływu efektywnego wykorzystania czynników produkcji na wzrost PKB wskazują, że gospodarka krajów UE, w tym Polski charakteryzuje się niską elastycznością rynku pracy oraz wysoką mobilnością kapitału. Mobilność siły roboczej ograniczona jest bowiem przez koszty związane z przeniesieniem centrum interesów życiowych, a także w przypadku przeniesienia tego centrum do innego państwa członkowskiego związana jest z różnicami w opodatkowaniu podatkami bezpośrednimi i ogólnymi kosztami w danym państwie, wielokulturowością w poszczególnych państwach UE, a także zróżnicowaniem językowym. Dodatkowo zjawisko to ograniczane jest poprzez m.in. starzenie się populacji, a tym samym zmniejszenie liczby ludności w wieku produkcyjnym. Szczególnie widoczne jest to też w Polsce, z dodatkowo występującym niskim współczynnikiem dzietności nie pozwalającym na 25

dokonanie zastępowalności pokoleń (1,32 przy średniej dla UE28 1,58 dla roku 2014). 16 Wysoka mobilność kapitału na obszarze Unii Europejskiej wynika z zasady pełnej liberalizacji jego przepływu pomiędzy krajami członkowskimi, a także do i z krajów trzecich, przez co na obszarze tym funkcjonuje wspólny rynek przepływu kapitału i usług finansowych i w związku z powyższym integracja finansowa jest zaawansowana. 17 Zaawansowanie to w szczególności dotyczy bankowości hurtowej i inwestycyjnej, rynku pieniężnego lokat niezabezpieczonych oraz operacji warunkowego zakupu, rynku obligacji rządowych. Niskie zaś zaawansowanie dotyczy rynku akcji oraz bankowości detalicznej, gdzie m.in. inwestorzy bardziej skłaniają się do inwestycji na lokalnych rynkach. 18 Z pojęciem ograniczenia szoków asymetrycznych dotykających gospodarkę nierozerwalnie związane jest też pojęcie elastyczności rynku pracy, tj. łatwości z jaką pracownicy dostosowują się do potrzeb firm, przedsiębiorstwa tworzą zaś nowe miejsca pracy i jak szybko po okresie spowolnienia, recesji, zmiany trendów, obniża się bezrobocie. Na elastyczność wpływ mają tu regulacje prawne funkcjonujące w poszczególnych państwach dotyczące redukcji zatrudnienia pracowników, którzy nie są potrzebni pracodawcom w procesie produkcji, regulacje pozwalające na szybką i łatwą zmianę pracy przez pracowników, regulacje dotyczące wynagrodzeń pracowników i ich spadku lub wzrostu w zależności od koniunktury na rynku. Na rynek ten wpływ ma też prowadzona polityka gospodarcza, struktura tego rynku (np. własnościowa), struktura wykształcenia pracowników, funkcjonujące rozwiązania instytucjonalne. 16 17 18 Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&pcode=tsdde220&lang uage=en. J. Borowiec, Unia ekonomiczna i monetarna, Wydawnictwo AE Wrocław, Wrocław 2001, s. 45. R. Asyngier, Integracja rynków finansowych Unii Europejskiej, wykład na studiach podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro z dnia 19.03.2016 r., prezentacja s. 12. 26

Regulacje dotyczące restrykcyjności przepisów krajowych w zakresie ochrony zatrudnienia pracowników zatrudnionych w ramach stałych umów w Polsce, średniej dla krajów zrzeszonych w Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), trzech dużych gospodarek UE (Wielkiej Brytanii, Francji oraz Niemiec) oraz porównawczo dla USA przedstawia tabela 8: Tabela 8. Stopień restrykcyjności przepisów krajowych w zakresie ochrony zatrudnienia pracowników zatrudnionych w ramach stałych umów w wybranych krajach i w OECD w latach 2008 2013 Kraj/rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Polska 2,20 2,20 2,20 2,20 2,20 2,20 Wielka Brytania 1,31 1,31 1,31 1,31 1,31 1,18 Francja 2,67 2,60 2,60 2,60 2,60 2,60 Niemcy OECD USA 2,53 2,53 2,53 2,53 2,53 2,53 2,15 2,14 2,13 2,11 2,07 2,04 0,49 0,49 0,49 0,49 0,49 0,49 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD: http://www.oecdilibrary.org/employment/data/employment-protection-legislation/strictness-of-employmentprotection-legislation-regular-employment_data-00318-en?ispartof=/content/datacollection/lfsepl-data-en (01.05.2016). Porównując restrykcyjność regulacji prawnych w zakresie zwalniania pracowników będących na stałych umowach, ocenianych w zakresie od 0 do 6, przy czym dane z wyższymi wynikami reprezentują bardziej rygorystyczne przepisy, w Polsce obserwuje się stały wskaźnik na przestrzeni lat 2008 2013, mówiący o stałych jednakowych regulacjach w zakresie dostosowywania podaży i popytu na rynku pracodawca pracobiorca. Wartość współczynnika w Polsce jest powyżej średniej dla państw zrzeszonych w OECD i ponad 1 pkt. wyższa niż w Wielkiej Brytanii, a jednocześnie nieco niższa niż w przypadku największych gospodarek strefy euro, czyli Niemiec oraz Francji. Dość wysoka wartość współczynnika dla Polski i najważniejszych gospodarek strefy euro, świadczyć może o trudnościach z dostosowaniem się rynku pracy w Polsce i w strefie euro 27

w przypadku wystąpienia szoków asymetrycznych, związanych np. z wystąpieniem recesji, zmiany trendów, czy też spowolnienia. Obserwując rynek pracy Unii Europejskiej, w tym rynek Polski, należy stwierdzić również, że jest on w porównaniu do bardzo liberalnego rynku Stanów Zjednoczonych stosunkowo mało elastyczny. Podyktowane jest to mało elastyczną polityką umów o pracę, w tym na niepełny etat, samozatrudnienie, pracę czasową, przy czym próby zmiany tego stanu wywołują liczne spory i kontrowersje poszczególnych grup społecznych. Także prowadzona polityka socjalna przez poszczególne państwa, w zakresie dostępności zasiłków dla bezrobotnych, starzenie się społeczeństwa, przy występującej globalizacji powiązań gospodarczych oraz wysokim poziomie rozwoju technologicznego, skutkować może obniżeniem tempa wzrostu gospodarczego w przyszłości. To wszystko powoduje, że w powiązaniu z barierami także językowymi, rynek pracy UE, w tym rynek pracy w Polsce, jest mniej elastyczny i bardziej podatny na występowanie szoków asymetrycznych w porównaniu np. do rynku pracy USA. Elastyczność płac jest nierozerwalnie związana z rynkiem pracy i pokazuje jak szybko płace dostosowują się do zmian zachodzących w gospodarce, a przez to jak reagują na występujące szoki asymetryczne. Im wolniejsze procesy dostosowawcze w zakresie płac, tym dłużej trwają negatywne efekty szoku. Dlatego też, w sytuacji, gdy w państwach strefy euro brak jest możliwości prowadzenia polityki pieniężnej czy też kursu walutowego rynek pracy staje się jednym z podstawowych mechanizmów dostosowawczych łagodzących skutki szoków asymetrycznych. Jednym z mierników dotyczących rynku pracy jest stopa bezrobocia. Poziom tej stopy w państwach Unii Europejskiej, liczony zgodnie z zasadami Europejskiego Urzędu Statystycznego EUROSTAT, wzrósł z poziomu 7% w roku 2008 aż do 10,9% w roku 2013 i wynosił pod koniec roku 2015 9,4%. Poziom stopy bezrobocia w krajach UE28, krajach strefy euro 19 oraz w Polsce na przestrzeni lat 2004 2015 obrazuje rys. 8. 28

[%] Rys. 8. Stopa bezrobocia w UE28, krajach SE-19 oraz w Polsce w latach 2004 2015 w % 25 20 15 10 5 0 2004 2006 2008 2010 2012 2014 UE28 strefa euro 19 Polska Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tsdec450 (01.05.2016). W Polsce w tym samym okresie stopa bezrobocia kształtowała się od maksimum, wynoszącego w roku 2004 19,1%, poprzez jej minimalny poziom 7,1% w roku 2008 i osiągnęła 7,5% pod koniec 2015 roku. Najniższa wartość wskaźnika stopy bezrobocia występowała w krajach UE oraz w Polsce w roku 2008, czyli w roku, w którym kryzys światowy zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych zaczął być odczuwany przez gospodarki państw europejskich. Szok gospodarczy spowodowany kryzysem w latach następnych spowodował wzrost bezrobocia, przy czym w końcu badanego okresu jego poziom w Polsce był niższy o 3,4 punktu procentowego w stosunku do wartości osiągniętej dla SE-19 i niższy o 1,9 punktu procentowego dla wartości osiągniętej dla całego obszaru UE. Pomimo mało elastycznego rynku pracy w krajach UE oraz w Polsce, ostatnie lata upodobniły jednak ten rynek w zakresie dostosowywania się 29

i łagodzenia skutków szoków asymetrycznych, m.in. w zakresie podobieństwa stopy bezrobocia. Wzrost płac w Polsce w porównaniu do ich wzrostu w strefie euro pokazuje ogólną tendencję wynikającą z szybszego tempa wzrostu gospodarczego Polski, ocenianego w szczególności na podstawie wskaźnika PKB per capita, w stosunku do strefy euro co jest rezultatem tzw. efektu doganiania. Tendencja ta powoduje jednak wzrost płac we wszystkich sektorach gospodarki, także w tych, w których nie zwiększa się wydajność pracy, co może powodować wzrost inflacji. Jest to tzw. efekt Balassy-Samuelsona. Rys. 9. Wskaźnik wzrostu wynagrodzeń w strefie euro w % Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Trading Economics: http://cdn.tradingeconomics.com/charts/euro-area-wagegrowth.png?s=euroareawaggro&v=201604041854n&lang=all&d1=20080605&d2=20160605 (01.05.2016). 30

Rys. 10. Wskaźnik wzrostu wynagrodzeń w Polsce w % Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Trading Economics: http://cdn.tradingeconomics.com/charts/poland-wagegrowth.png?s=polandwaggro&v=201605250010n&lang=all&d1=20080605&d2=20160605 (01.05.2016). Wzrost płac w Polsce liczony procentowo za okresy miesięczne w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego przyjął największą wartość ponad 12% przyjął na początku roku 2008, przy czym w związku z kryzysem stopniowo malał osiągając minimum w wysokości 0,38% w roku 2010. Wskaźnik ten w Polsce stanowił pod koniec 2015 r. 3,3% i był wyższy o 1,8 pkt. procentowego od wskaźnika dla krajów strefy euro, wynoszącego 1,5%. Jednak odnosząc wskaźniki wzrostu wynagrodzeń w strefie euro i w Polsce do wskaźników wydajności pracy w strefie euro, dla której przyjęto wartość 100 dla roku 2005, z wydajnością w Polsce (wartość 100 dla roku 2010) obserwuje się w Polsce stały wzrost wydajności pracy bez zapaści w roku 2009, widocznej w gospodarce państw strefy euro. 31

Rys. 11. Wskaźnik wzrostu wydajności pracy w strefie euro w %, rok 2005 = 100 Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Trading Economics: http://cdn.tradingeconomics.com/charts/euro-areaproductivity.png?s=euroareapro&v=201604041854n&lang=all&d1=20040101&d2=20160605&ty pe=column (01.05.2016). Rys. 12. Wskaźnik wzrostu wydajności pracy w Polsce w %, rok 2010 = 100 Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Trading Economics: http://cdn.tradingeconomics.com/charts/polandproductivity.png?s=polandpro&v=201606051617n&lang=all&d1=20040101&d2=20160605&type =column (01.05.2016). Ten stały wzrost wydajności pracy w Polsce obrazuje więc ogólną tendencję szybszego wzrostu gospodarczego Polski i daje też wytłumaczenie większego wzrostu wskaźnika wynagrodzeń w Polsce na tle strefy euro. 32

Podatność kraju na zewnętrzne szoki gospodarcze jest w znacznej mierze uzależniona od stopnia jego otwartości handlowej, 19 przy czym im większy jest poziom tej otwartości, tym wpływ koniunktury innych rynków ma większy wpływ na gospodarkę kraju, bowiem społeczeństwo danego kraju jest włączone w międzynarodowy podział pracy. Jednocześnie otwarcie gospodarki sprzyja wzrostowi gospodarczemu i rozwojowi technicznemu, podnosi konkurencyjność, poprawia innowacyjność, zarządzanie i organizację pracy, sprzyja też napływowi kapitału zagranicznego, przy czym należy pamiętać, że wysokość otwartości handlowej jest w dużym stopniu zdeterminowana wielkością samej gospodarki. 20 Wskaźnikiem opisującym poziom otwartości jest stosunek wartości eksportu i importu do wartości PKB. Dane dotyczące tego wskaźnika za lata 2004 2015 dla Polski, krajów strefy euro, Słowacji oraz Niemiec, państwa które jest najważniejszym partnerem handlowym Polski, przedstawia tabela 9. Tabela 9. Wskaźnik otwartości handlowej w latach 2004 2015 w % PKB Kraj/ 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Rok Polska 34,6 34,9 38,2 38,8 38,3 37,6 40,0 42,5 44,4 46,3 47,5 49,4 Niemcy 35,4 37,7 41,2 43,0 43,5 37,8 42,3 44,8 46,0 45,5 45,7 46,9 Słowacja Strefa euro 19 68,7 72,3 81,3 83,5 80,2 67,8 76,6 85,3 91,8 93,8 91,9 93,8 34,9 36,2 38,3 39,5 39,9 34,9 39,0 41,9 43,7 44,0 44,7 45,7 Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&pcode=tet00003&language =en (01.05.2016). Analiza danych zawartych w tabeli 9 pokazuje, że wartość otwartości handlowej Polski stale rośnie, osiągając w 2015 r. poziom 49,4% PKB. Otwartość 19 20 T. Białowąs, Otwartość handlowa i dywersyfikacja eksportu a wzrost gospodarczy 1995 2011, Annales Universtatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin Polonia Sectio H Vol. XLVII 2013, s. 1. M. J. Radło, O. Kowalewski, Wpływ globalizacji na polską gospodarkę, Materiały i studia, NBP 2008, s. 9. 33

ta przekracza o 2,5 pkt. procentowych poziom otwartości Niemiec, naszego największego partnera handlowego, a także przekracza o 3,7 pkt. procentowych średnią dla 19 krajów strefy euro, co dobrze świadczy o wzajemnym skorelowaniu gospodarki Polski z gospodarkami państw strefy euro oraz o odporności na szoki asymetryczne spowodowane popytem i podażą. Jednocześnie wystąpienie zbyt dużej wartości otwartości w porównaniu do otwartości głównych partnerów handlowych może doprowadzić do wystąpienia negatywnych szoków asymetrycznych w przypadku załamania na rynku popytu na eksportowane produkty, np. w gospodarce Słowacji w związku z jej wysoką otwartością handlową. Na przestrzeni lat 2004 2015, w których obserwuje się wzrost otwartości Polskiej gospodarki na tle 19 państw strefy euro oraz głównej gospodarki UE, czyli Niemiec, obserwuje się, że gospodarka Polska powoli staje się dostosowana strukturalnie do gospodarek swych głównych partnerów handlowych. Ten wzrost otwartości handlowej prowadzi do większej zbieżności cykli koniunkturalnych poprzez symetryczność szoków popytowych. Niemniej nie odnosi się to do wymiany międzygałęziowej lecz wewnątrzgałęziowej. 21 Wysoki udział w wymianie zagranicznej handlu wewnątrzgałęziowego, czyli równoległego eksportu i importu towarów w ramach jednej branży powoduje zmniejszanie ryzyka szoków asymetrycznych. Analizując udział tego handlu na przestrzeni lat 1996 2006, czyli okresy sprzed wejścia Polski w struktury UE i okres pierwszych trzech lat uczestnictwa w UE obserwuje się dynamiczny jego wzrost (tab. 10). 21 B. Mucha-Leszko, Konwergencja, op. cit. s. 32. 34

Tabela 10. Udział handlu wewnątrzgałęziowego w wybranych krajach strefy euro i w Polsce (w % wymiany handlowej) Kraj/rok 2003 2004 2008 2009 2011 UE-10 34,9 37,9 40,0 40,2 42,6 Polska 36,8 38,7 43,2 43,3 45,4 Czechy 47,1 50,1 50,2 47,8 51,2 Słowacja 30,4 33,2 36,8 36,6 39,6 Węgry 34,0 39,2 41,7 40,7 41,9 Źródło: Opracowanie na podstawie B. Mucha-Leszko, Pozycja gospodarcza Polski w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2014, s. 177. Wyraźny wzrost tej wymiany w przypadku gospodarki Polski wynika m.in. z faktu przystąpienia od maja 2004 r. do UE i zacieśniania gospodarczych związków z członkami UE, pogłębiania integracji pomiędzy podmiotami gospodarczymi z różnych państw, a przez to upodobniania struktur produkcji i handlu, napływu bezpośrednich inwestycji ze strefy euro i dzięki temu zmniejszania luki technologicznej, a także wzrostu poziomu PKB per capita. Szczególnie napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich, wiążących się z transferem technologii, wpływa na rozwój handlu wewnątrzgałęziowego poprzez pogłębienie specjalizacji w produkcji przemysłowej oraz w eksporcie. Wielkość napływu tych inwestycji za lata 2006 2014, których kumulacja nastąpiła w 2012 r. (178256,70 mln euro) obrazuje rysunek nr 13. 35

Rys. 13. Napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do Polski w latach 2006 2014 w mln euro Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Trading Economics: http://cdn.tradingeconomics.com/charts/poland-foreign-directinvestment.png?s=polandfordirinv&v=201603221502n&lang=all&d1=20060101&d2=20161231& type=column (01.05.2016). Ważnym czynnikiem mającym wpływ na zmniejszenie skali negatywnych szoków mogących dotyczyć poszczególnych państw będących członkami unii walutowej jest też podobieństwo w zakresie konsumpcji w społeczeństwach poszczególnych krajów oraz w zakresie oszczędności gospodarstw domowych. Wzrost konsumpcji jest bowiem czynnikiem napędzającym gospodarkę, m.in. dającym impuls dla producentów i dostawców towarów i usług. W Polsce w latach 2004 2015 obserwuje się stały wzrost konsumpcji, wynikający m.in. z dużego potencjalnego rynku konsumentów. Na wzrost ten niezauważalnie wpływ miał nawet kryzys, który dotarł do strefy euro w 2008 r. Rysunki 14 i 15 przedstawiają konsumpcję w Polsce oraz strefie euro w latach 2004 2015. 36

Rys. 14. Wartość konsumpcji w Polsce w latach 2004 2015 w mln zł Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Trading Economics: http://cdn.tradingeconomics.com/charts/poland-consumerspending.png?s=polandconspe&v=201604041756n&lang=all&d1=20040101&d2=20151231&typ e=column (01.05.2016). Rys. 15. Wartość konsumpcji w strefie euro w latach 2004 2015 w mld euro Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych Trading Economics: http://cdn.tradingeconomics.com/charts/euro-area-consumerspending.png?s=emuevolvconspe&v=201604041853n&lang=all&d1=20040101&d2=20141231&t ype=kolumn (01.05.2016). Tendencja w zakresie oszczędności gospodarstw domowych w Polsce wskazuje, że po okresie 2009 2010, w którym następowała lekka poprawa w zakresie skłonności do oszczędzania, nastąpiło jej zdecydowane pogorszenie. Szczególnie widoczne jest to na tle oszczędności gospodarstw domowych w całej strefie euro. W Polsce podyktowane jest to m.in. tym, że społeczeństwo polskie w dalszym 37