Cztery wolności gospodarcze jednolitego rynku Autor: Beata Łupa-Królik
Skrócony opis lekcji Podczas zajęć omówione zostaną etapy integracji gospodarczej oraz cztery wolności gospodarcze Jednolitego Rynku. Uczniowie poznają również skutki dla polskiej gospodarki wynikające z udziału w Rynku Wewnętrznym UE. Cele lekcji Uczeń powinien rozumieć pojęcia: strefa wolnego handlu, unia celna, wspólny rynek, unia gospodarczo walutowa, znać etapy integracji gospodarczej, umieć podać przykłady poszczególnych form integracji gospodarczej, rozumieć istotę czterech wolności Rynku Wewnętrznego, uświadomić sobie skutki dla polskiej gospodarki wynikające z udziału w Jednolitym Rynku Europejskim. Słowa kluczowe euro, jednolity rynek, Unia Gospodarczo-Walutowa, cztery wolności, unia celna, strefa wolnego handlu. Adresat uczniowie szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Metody realizacji zajęć mapa pojęciowa, praca w grupach, 2
praca ze schematem. Materiały 1. schemat Cztery wolności Rynku Wewnętrznego, 2. schemat Wspólny Rynek czy to się opłaca?. Wstęp merytoryczny Integracja gospodarcza identyfikowana jest z procesem stopniowego scalania gospodarek narodowych różnych krajów poprzez usuwanie barier ograniczających ich współpracę gospodarczą, w wyniku, którego kraje w nim uczestniczące tworzą coraz bardziej ujednoliconą pod względem gospodarczym formę. W teorii integracji gospodarczej wyróżnia się kilka jej etapów, z których każdy następny jest bardziej zaawansowaną formą współpracy gospodarczej. Tabela 1. Etapy integracji gospodarczej Liberalizacja handlu towarami między krajami członkowskimi Wspólna polityka handlowa wobec krajów trzecich Wolny przepływ czynników produkcji Harmonizacja polityki gospodarczej (fiskalnej, monetarnej, społecznej) Unifikacja polityki monetarnej Strefa wolnego handlu x Unia celna x x Wspólny rynek x x x Unia gospodarcza x x x x Unia gospodarczo walutowa x x x x x 3
Rynek Wewnętrzny (Internal Market) będący jednocześnie Jednolitym Rynkiem (Single Market) jest zdefiniowany w art. 7a Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej jako obszar bez granic wewnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ towarów, usług, osób i kapitału. Rynek ten stanowi rdzeń pierwszego filaru UE, obejmującego problematykę ekonomiczną i społeczną. Integracja europejska, która ewoluowała od wspólnego rynku i unii celnej (utworzonych na mocy Traktatu Rzymskiego z 1957r. powołującego EWG), do Rynku Wewnętrznego (w wyniku Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986r.), została z biegiem czasu wzbogacona o Unię Gospodarczą i Walutową, a w jej ramach o wspólny pieniądz euro (patrz lekcja Geneza UGW ). Idea Jednolitego Rynku, bez wewnętrznych granic państwowych, opiera się na wysokim poziomie wzajemnego zaufania oraz na równoważności systemów regulacyjnych. Każde znaczące niepowodzenie w stosowaniu wspólnych zasad w jakiejkolwiek części Jednolitego Rynku stwarza zagrożenie dla reszty systemu i podważa jego integralność. Podstawę Rynku Wewnętrznego UE stanowią tzw. cztery wolności swobodny przepływ towarów, swobodny przepływ osób, swobodny przepływ usług, swobodny przepływ kapitału. Zapewnienie czterech swobód wymagało likwidacji różnego rodzaju barier. Były to bariery o charakterze administracyjnym odnoszące się do ludzi i towarów tj. kontrole graniczne (celne i paszportowe), prawnym zróżnicowane normy, certyfikaty, standardy w poszczególnych dziedzinach życia, a także fiskalne np. zróżnicowane systemy podatkowe. Proponowany przebieg zajęć Rozdaj każdemu uczniowi dużą ilość małych karteczek, poproś, aby każdy samodzielnie napisał skojarzenia z terminem integracja gospodarcza. Następnie podziel uczniów na cztery grupy. Zadaniem każdego zespołu będzie opracowanie mapy pojęciowej (myślowej) terminu integracja gospodarcza (opis metody - patrz uwagi dla nauczyciela). Po zakończeniu pracy poproś przedstawicieli grup o prezentację mapy skojarzeń. Zwróć uwagę na podobieństwa i różnice w wypowiedziach uczniów i w formie graficznej opracowanych map. Wykorzystując mapy sformułuj wspólnie z uczniami definicję integracji gospodarczej. Rozwieś mapy w widocznym miejscu, będą jeszcze potrzebne w dalszej części zajęć. Wytłumacz, że dochodzenie do pełnej integracji gospodarczej odbywało się stopniowo, etapami (zaczynając od strefy wolnego handlu, kończąc na unii gospodarczo walutowej) patrz wstęp merytoryczny. Zwróć uwagę na różnice między poszczególnymi formami współpracy gospodarczej. 4
Poproś o podanie przykładów istniejących stref wolnego handlu (patrz lekcja Przyczyny i skutki protekcjonizmu ). Podaj również przykłady unii celnych (od 1968 r. unią celną była EWG) oraz wspólnego rynku (pierwszym wspólnym rynkiem w historii gospodarczej był Związek Celny Państw Niemieckich, który funkcjonował w latach 1834 1867, Europejski Obszar Gospodarczy, utworzony w 1994 r., obejmujący kraje UE oraz dwa kraje EFTY). Przedstaw istotę Wspólnego Rynku Unii Europejskiej (patrz wstęp merytoryczny). Poleć uczniom, aby w grupach, uzupełnili schemat Cztery wolności Rynku Wewnętrznego (materiał pomocniczy nr 1). Poproś o wpisanie wszystkich skojarzeń związanych z poszczególnymi wolnościami. Możesz też każdej grupie przydzielić tylko jedną swobodę rynku wewnętrznego, a następnie stworzyć schemat klasowy. Poproś o przedstawienie wyników pracy, jeśli potrzeba uzupełnij wypowiedzi uczniów (patrz słowniczek). Zaproponuj, aby uczniowie powrócili do map pojęciowych i jeśli to konieczne uzupełnili o nowe skojarzenia. Powiedz, że celem strategicznym Polski jest przystąpienie do UE, a tym samym udział w Jednolitym Rynku Europejskim. Rozdaj grupom schemat Wspólny Rynek czy to się opłaca? (Materiał pomocniczy nr 2), poproś, aby uczniowie podali konkretne przykłady ilustrujące sytuację w Polsce, jeśli chodzi o otwieranie rynku. Zaznacz, że przykłady mogą być zarówno pozytywne jak i negatywne. Mogą to być sytuacje wzięte z życia (np. budowa zagranicznego marketu, swoboda podróżowania), a także fakty np. podpisanie przez Polskę umów, zamknięcie negocjacji, spotkanie rządowe, itp. Aby usprawnić pracę, możesz poprosić, aby każda grupa opisała jeden płatek schematu. Podsumowując zajęcia przeprowadź dyskusję na temat Jednolity rynek - szanse, zagrożenia, nadzieje. Uczniowie mogą również w domu przeprowadzić ankietę wśród dorosłych na temat Czy masz jakieś obawy związane z przynależnością do rynku europejskiego?. Wyniki sondażu powinny zostać zaprezentowane w formie graficznej na następnej lekcji. 5
Uwagi dla prowadzącego Lekcja przewidziana jest na 2 godziny lekcyjne. Głównym celem zajęć jest wyjaśnienie uczniom istoty Rynku Wewnętrznego i czterech wolności, które są podstawą funkcjonowania UGW. Uczniowie odwołując się do faktów, wydarzeń, konkretnych sytuacji uświadamiają sobie koszty i korzyści otwierania i przystosowywania polskiej gospodarki do unijnych standardów. W trakcie lekcji wykorzystano metodę mapy myślowej. Twórcą metody jest Tony Buzan. W odróżnieniu od tradycyjnych metod, w tej metodzie zbieranie informacji odbywa się przez notowanie skojarzeń, specyficzna jest też forma graficzna. Mapa pojęciowa pomaga uaktywnić wiedzę uczniów, pobudzić ich fantazję i wyobraźnię, uczyć się od koleżanek i kolegów w klasie, pozwala też porządkować wiedzę. W pierwszym etapie uczniowie pracują indywidualnie każdej osobie daj małe karteczki i poproś, aby każdy uczeń samodzielnie wypisał jak najwięcej skojarzeń z terminem centralnym (tu integracja gospodarcza). Każde skojarzenie powinno być napisane na oddzielnej kartce. Następnie uczniowie tworzą grupy, karteczki stają się własnością zespołu (należy je wymieszać). Poproś grupy, aby posegregowali zebrane kartki i utworzyli tematyczne zbiory. W centrum dużego arkusza papieru poproś o napisanie hasła wywoławczego, zadaniem uczniów będzie naklejenie skojarzeń napisanych na kartkach wokół terminu centralnego. Zaznacz, że żadna kartka nie może być pominięta. Uczniowie mogą dopisywać nowe skojarzenia, które przychodzą im do głowy w trakcie pracy; łączyć kartki za pomocą strzałek; stosować rysunki, obrazki różnej wielkości, znaki umowne, symbole; używać wielu kolorów. Ważne jest określenie czasu na wykonanie zadania. Lekcja nie omawia szczegółowo problemów związanych z otwieraniem polskiego rynku na swobodny przepływ kapitału, osób, towarów czy usług. Te zagadnienia mogą, być tematem następnych zajęć, szczególnie w szkołach ponadgimnazjalnych. 6
Materiały dla uczniów Materiał pomocniczy nr 1 Schemat Cztery wolności Rynku Wewnętrznego Na schemacie przedstawionym poniżej napiszcie, co dla Was oznaczają podane hasła. Swobodny przepływ towarów Swobodny przepływ osób Swobodny przepływ usług Swobodny przepływ kapitału 7
Materiał pomocniczy nr 2 Schemat Wspólny Rynek czy to się opłaca? W zamieszczonym poniżej schemacie podaj konkretne przykłady ilustrujące sytuację Polski, jeśli chodzi o otwieranie się rynku. Przykłady mogą być zarówno pozytywne jak i negatywne. Mogą to być sytuacje wzięte z życia i najbliższego otoczenia (budowa zagranicznego marketu, firmy, swoboda podróżowania), a także takie fakty jak podpisanie przez Polskę umów, zamkniecie rozdziału negocjacyjnego itp. Kwiatek (płatki 4 swobody) 8
Propozycje sprawdzenia wiedzy Test wielokrotnego wyboru: 1. Swobodny przepływ wszystkich czynników produkcji odbywa się w: a) strefie wolnego handlu b) unii celnej c) wspólnym rynku d) unii gospodarczo walutowej 2. Największy stopień zaawansowania współpracy gospodarczej występuje w: a) unii celnej a) wspólnym rynku b) unii gospodarczej c) unii gospodarczo walutowej 3. Charakterystyczne dla unii celnej jest: a) swobodny przepływ czynników wytwórczych b) wspólna polityka handlowa wobec państw trzecich c) wspólna polityka monetarna d) wspólna polityka gospodarcza 4. Charakterystyczne dla wspólnego rynku jest: a) swobodny przepływ czynników wytwórczych b) wspólna polityka handlowa wobec państw trzecich c) wspólna polityka monetarna d) wspólna polityka gospodarcza 5. Charakterystyczne dla unii gospodarczo - walutowej jest: a) swobodny przepływ czynników wytwórczych b) wspólna polityka handlowa wobec państw trzecich c) wspólna polityka monetarna d) wspólna polityka gospodarcza 6. Do Unii Gospodarczo Walutowej należy: a) 10 państw b) 11 państw c) 12 państw d) 13 państw 9
7. W UGW funkcjonuje: a) jeden pieniądz b) jeden bank centralny c) wspólny rząd d) waluty narodowe 8. Różnica między unią gospodarczą a unią gospodarczo walutową polega na tym, że a) w przeciwieństwie do unii gospodarczej w UGW obowiązuje wolny przepływ czynników wytwórczych b) w przeciwieństwie do unii gospodarczej w UGW obowiązuje wspólna polityka handlowa wobec państw trzecich c) w przeciwieństwie do unii gospodarczej w UGW polityka fiskalna nie jest zharmonizowana d) w przeciwieństwie do unii gospodarczej w UGW obowiązuje unifikacja polityki monetarnej 9. Celami integracji gospodarczej są: a) wyższe tempo wzrostu gospodarczego b) rozwój handlu zagranicznego c) zmniejszenie zagrożenia występowania konfliktów zbrojnych d) poprawa współpracy politycznej Poprawne odpowiedzi: 1. c, d, 2. d, 3. b, 4. a, b, 5. a, b, c, d, 6. c, 7. a, b, 8. d, 9. a, b, c, d. 10
Słownik Cztery wolności Rynku Wewnętrznego podstawy działania Rynku Wewnętrznego swobodny przepływ towarów, usług, kapitału i osób. Integracja gospodarcza proces stopniowego scalania gospodarek narodowych różnych krajów poprzez usuwanie barier ograniczających ich współpracę gospodarczą, w wyniku którego kraje uczestniczące w nim tworzą coraz bardziej ujednoliconą pod względem gospodarczym formę. Unia celna współpraca ekonomiczna, na podstawie której państwa tworzące unię zobowiązują się do eliminowania wewnętrznych barier handlowych oraz ujednolicenia systemu taryf wobec partnerów zewnętrznych. Unia gospodarcza jeden z końcowych etapów integracji międzynarodowej polegający na harmonizacji, czyli koordynacji lub zbliżaniu prawa, zasad administracyjnych oraz polityk gospodarczych. Strefa wolnego handlu zinstytucjonalizowana forma współpracy ekonomicznej, wykraczającą poza ramy zwykłej umowy handlowej. Kraje strefy zobowiązują się do stopniowego eliminowania barier handlowych, przede wszystkim wewnętrznych taryf celnych. Kraje zachowują swe cła narodowe wobec państw trzecich. Swobodny przepływ osób to prawo do pracy, osiedlania się i korzystania ze wszystkich dóbr socjalnych w miejscu pobytu na terytorium całej UE, bez względu na przynależność państwową. Swoboda przemieszczania się i pobytu nie ma jednak charakteru absolutnego. Każde z państw może w pewnych przypadkach nie zezwolić cudzoziemcowi na pobyt lub wydalić go ze swego terytorium. Pobyt cudzoziemca w innym państwie członkowskim nie może być ciężarem dla państwa przyjmującego. Swobodny przepływ kapitału dotyczy samodzielnych transakcji finansowych, które nie mają bezpośrednich związków z przemieszczaniem się ludzi, towarów czy usług. Swoboda ta oznacza możliwość transferu zysków z jednego kraju członkowskiego UE do drugiego oraz prawo nabywania wszelkich walorów rzeczowych i finansowych za granicą bez żadnych przeszkód. Obywatele UE mają prawo do dokonywania wszelkich operacji bankowych i finansowych we wszystkich państwach członkowskich (np. prawo do posiadania konta osobistego w bankach państw UE, prawo zakupu i sprzedaży papierów wartościowych przedsiębiorstw całej UE). 11
Swobodny przepływ usług oznacza możliwość zakładania przedsiębiorstw na terenie innego państwa członkowskiego i prowadzenia działalności gospodarczej na zasadach tzw. samo zatrudnienia, czyli stworzenia sobie samemu miejsca pracy we własnej firmie. Do obszaru usług według klasyfikacji prawa wspólnotowego nie są zaliczane usługi transportowe oraz usługi bankowe i ubezpieczeniowe, które związane są z przepływem kapitału. Swobodny przepływ towarów oznacza, że na danym obszarze istnieje swoboda obrotu (eksportu i importu) towarami. Nie istnieją kontrole graniczne, ograniczenia ilościowe i jakościowe w przepływie towarów, a towar, który został wprowadzony legalnie na teren któregoś z państw członkowskich Wspólnot, może być sprzedawany na terytorium każdego innego państwa UE. Rynek Wewnętrzny obszar UE bez granic wewnętrznych, w ramach, którego zapewniono swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału. Bibliografia E. Brudnik A. Moszyńska B. Owczarska Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie Zakład wydawniczy SFS, Kielce 2002, Europa, na co dzień pakiet edukacyjny Wydawnictwo CODN 1997. Przydatne adresy internetowe www.ukie.gov.pl, www.delpol.gov.pl, www.cie.gov.pl. 12
www.nbp.pl