Rola wybranych cz¹steczek adhezyjnych w patogenezie zmian skórnych w podnaskórkowych chorobach pêcherzowych

ebrowska IMMUNOLOGIA A, Erkiet-Polguj KLINICZNA A, Waszczykowska E. Rola wybranych cz¹steczek adhezyjnych w patogenezie... 199 Rola wybranych cz¹steczek adhezyjnych w patogenezie zmian skórnych w podnaskórkowych chorobach pêcherzowych The role of selected adhesion molecules in the pathogenesis of dermal changes in subepidermal bullous diseases AGNIESZKA EBROWSKA 1/, ANNA ERKIET-POLGUJ 2/, EL BIETA WASZCZYKOWSKA 2/ 1/ Klinika i Katedra Dermatologii i Wenerologii Uniwersytetu Medycznego w odzi 2/ Zak³ad Immunodermatologii Katedry Dermatologii i Wenerologii Uniwersytetu Medycznego w odzi Streszczenie Rozwój zmian skórnych w podnaskórkowych chorobach pêcherzowych, takich jak: opryszczkowate zapalenie skóry (dermatitis herpetiformis DH) i pemfigoid (BP) jest wynikiem destrukcji elementów b³ony podstawnej, której z³o ona struktura odpowiada za utrzymanie integralnoœci po³¹czenia skórno-naskórkowego. Reakcja wi¹zania siê autoprzeciwcia³ skierowanych przeciwko antygenom, zlokalizowanych w b³onie podstawnej, aktywuje szereg procesów immunologicznych i enzymatycznych. Rozwój pêcherza w DH zapocz¹tkowany jest gromadzeniem siê neutrofilów, tworz¹cych mikroropnie w brodawkach skórnych, które w wyniku dalszych procesów przekszta³caj¹ siê w pêcherze podnaskórkowe. Badania ultrastrukturalne w BP wykazuj¹ intensywny naciek zapalny na granicy skórno-naskórkowej, destrukcjê hemidesmosomów oraz sk³adników macierzy zewn¹trzkomórkowej. Tworzenie siê nacieków zapalnych poprzedzone jest wczesn¹ akumulacj¹ limfocytów, zale n¹ od aktywnoœci cz¹steczek adhezyjnych. Adhezyny poœrednicz¹ w oddzia³ywaniach pomiêdzy komórkami oraz miêdzy komórkami a macierz¹ miêdzykomórkow¹. Integryny i selektyny, maj¹ udzia³ w tworzeniu ognisk kontaktowych, pasów adhezyjnych, desmosomów czy hemidesmosomów, jak równie w odpowiedzi immunologicznej organizmu podczas procesu zapalenia. Celem pracy by³o przedstawienie przegl¹du piœmiennictwa dotycz¹cego udzia³u wybranych cz¹steczek adhezyjnych w powstawaniu zmian skórnych w podnaskórkowych chorobach pêcherzowych. S³owa kluczowe: cz¹steczki adhezyjne, integryny, selektyny, podnaskórkowe choroby pêcherzowe Summary Pathogenesis of skin lesions in subepidermal bullous diseases like dermatitis herpetiformis (DH) and bullous pemphigoid (BP) is associated with destruction of basement membrane components and anchoring fibers responsible for the skin-epidermis integrity. Autoantibodies binding to autoantigens localized in the basement membrane of the epidermis activate a series of immunological and enzymatic phenomena that lead to blister formation. Skin lesions in DH are histologically characterized by formation of neutrophilic inflammatory infiltrate leading to destruction of basement membrane zone proteins and finally to subepidermal blister. Structural studies revealed that bullous pemphigoid (BP) is characterized by inflammatory infiltrate in the dermis, destruction of hemidesmosomes and matrix proteins. Formation of the inflammatory infiltrations is preceded by early accumulation of lymphocytes, which depends on the activity of the adhesion molecules. Adhesion molecules are essential for cell-cell and cell-matrix interaction. Integrins and selectins are important for the formation of contact foci, adhesion bands, desmosomes of hemidesmosomes, and for the systemic immunological reaction during the inflammatory process. The aim of the work was to review the literature on the contribution of selected adhesion molecules to the development of dermal changes in subepidermal bullous diseases. Key words: adhesive molecules, integrins, selectins, pemphigoid, subepidermal bullous diseases Alergia Astma Immunologia, 2006, 11(4): 199-206 www.mediton.pl/aai Nades³ano: 08.08.2006 Zakwalifikowano do druku: 06.12.2006 Adres do korespondencji / Address for correspondence Agnieszka ebrowska Klinika Dermatologii i Wenerologii UM w odzi ul. Krzemieniecka 5, 94-017 ódÿ tel. (42) 686-79-81, fax (42) 688-45-65, e-mail: zebrowskaaga@wp.pl Patogeneza opryszczkowatego zapalenia skóry Praca wykonana z funduszu nr: 503-1019-1, 503-8019-1 Rozwój pêcherza w opryszczkowatym zapaleniu skóry (dermatitis herpetiformis DH) zapocz¹tkowany jest gromadzeniem neutrofilów tworz¹cych mikroropnie Pierarda w brodawkach skórnych. S¹ one szybko transformowane na skutek obrzêku i stanu zapalnego w mikropêcherzyki, ³¹cz¹ce siê nastêpnie w wiêksze pêcherze podnaskórkowe [1]. Pojawienie siê neutrofilów poprzedza wczesna akumulacja w skórze limfocytów o profilu CD4 +, wydzielaj¹cych g³ównie INF-γ, TNF-α i IL-2, ktore to cytokiny powoduj¹ powstanie póÿniejszych nacieków z komórek wieloj¹drzastych [2,3,4].

200 Alergia Astma Immunologia 2006, 11(4): 199-206 Z badañ eksperymentalnych wynika, e w okresie tworzenia siê pêcherza dochodzi do zwiêkszonej produkcji IL-4 i IL-5 [2,5]. Powoduje to zwiêkszon¹ ekspresjê cz¹steczek adhezyjnych na komórkach œródb³onka i nastêpczy nap³yw neutrofilów i eozynofilów do naskórka. W warstwie podstawnej naskórka zaobserwowano tak e podwy szenie stê enia IL-8, bêd¹cej bardzo silnym chemoatraktantem dla neutrofilów. Zwiêkszone stê enie GM- CSF stwierdzone w komórkach dendrytycznych obecnych w po³¹czeniach skórno-naskórkowych, oprócz aktywacji neutrofilów, jest odpowiedzialne za indukcjê receptorów dla immunoglobulin klasy A [4,6]. Dodatkowo aktywacja kaskady dope³niacza przez przeciwcia³a IgA oraz MAC (membrane attack complex) mo e byæ jednym z mechanizmów wp³ywaj¹cych na migracjê neutrofilów do brodawek skórnych i niszczenie b³on komórkowych [7]. Neutrofile tworz¹ce naciek w skórze uwalniaj¹ enzymy degraduj¹ce macierz i trawi¹ce z³ogi IgA [8]. Obserwacje dotycz¹ce roli transglutaminazy naskórkowej w patogenezie opryszczkowatego zapalenia skóry dowiod³y, e transglutaminazy katalizuj¹ zale n¹ od jonów wapnia reakcjê tworzenia kowalencyjnych wi¹zañ γ-glutamylo-lizynowych [9,10]. Przy udziale transglutaminazy naskórkowej zachodz¹ procesy ró nicowania keratynocytów oraz stabilizacja po³¹czeñ skórno-naskórkowych w brodawkach skórnych. Wiadomo tak e, i transglutaminaza bierze udzia³ w molekularnych reakcjach krzy owych wi¹zañ z kolagenem typu VII, który obecny w po- ³¹czeniach skórno-naskórkowych tworzy w³ókna zakotwiczaj¹ce [8,11,12,13]. Wykazano tak e dominuj¹c¹ rolê transglutaminaz w stabilizowaniu b³ony podstawnej, zewn¹trzkomórkowej macierzy, otaczaj¹cych komórki sieci w³ókien kolagenowych [9, 12, 13] oraz po³¹czeñ z fibronektyn¹ [14]. Patogeneza pemfigoidu W pemfigoidzie (BP), w którym obecne nacieki zapalne w skórze oraz z³ogi immunoglobulin IgG i sk³adowej C3 komplementu odk³adaj¹ siê wzd³u b³ony podstawnej naskórka, badania ultrastrukturalne potwierdzi³y intensywny naciek zapalny na granicy skórno-naskórkowej, a tak- e destrukcjê hemidesmosomów oraz sk³adników macierzy zewn¹trzkomórkowej [15]. Autoantygenami (tabela I) w BP s¹ glikoproteiny o masach cz¹steczkowych 180 kd (BPAG 2) i 230 (BPAG 1). BPAG 1 nale y do rodziny bia³ek zwanych plakinami, które s¹ bia³kami wewn¹trzkomórkowymi i ³¹cz¹ filament poœredni szkieletu komórki z desmosomami i hemodosmosami. Uwa a siê, e przeciwcia³a skierowane przeciwko temu antygenowi powstaj¹ wtórnie, po uszkodzeniu keratynocytów i uwolnieniu determinant bior¹cych udzia³ w odpowiedzi autoimmunologicznej [16]. G³ównym antygenem w tej chorobie jest BPAG 2, bia³ko przezb³onowe typu II bêd¹ce kolagenem XVII. BPAG 2 jest kluczow¹ protein¹ buduj¹c¹ w³ókna zakotwiczaj¹ce, odpowiadaj¹ce za przyleganie naskórka do b³ony podstawnej. Tabela I. Badania dotycz¹ce roli wybranych antygenów w pemfigoidzie (wg piœmiennictwa 18 i 43) Jednostka chorobowa Antygen Przeciwcia³a Autor Pemfigoid BP180/NC16A IgG>IgA Cook BP230 Stanley Desmoplakina Bedane Plektyna Riou Pemfigoid BP 180 IgG>IgA>IgM Bernard bliznowaciej¹cy Laminina 5 Domlogue Integryna β4 Balding w³ókna Mohinen zakotwiczaj¹ce Wyniki badañ przeprowadzonych na 124 pacjentach z pemfigoidem b³on œluzowych wykaza³y, e g³ównym autoantygenem, przeciwko któremu skierowana by³a surowica badanych pacjentów, jest BP180. Przeciwcia³a przeciwko b4 integrynie, jednej ze sk³adowych hemidesmosomów, znaleziono u 21% badanych [17]. Badania strukturalne wykaza³y, e fragment zewn¹trzkomórkowy z COOH-koñcow¹ domen¹ kolagenow¹ ³¹czy b³onê podstawn¹ z hemidesmosomami naskórka [18]. Schimdt i wsp. [19] stwierdzili, e w wyniku wi¹zania autoprzeciwcia³ z antygenem BPAG 2 nastêpuje pobudzenie keratynocytów i uwalnianie przez nie interleukiny 6 i interleukiny 8 oraz aktywacja sk³adowej C5 dope³niacza. Dochodzi tak e do aktywacji mastocytów i neutrofilów, które po przejœciu przez œciany naczyñ przy udziale cz¹steczek adhezyjnych, wydzielaj¹ specyficzne proteazy maj¹ce zdolnoœæ trawienia szeregu bia³ek b³ony podstawnej. Uwalniane przez komórki nacieku zapalnego oraz keratynocyty metaloproteinazy macierzy doprowadzaj¹ w konsekwencji do powstawania pêcherzy [1]. Rola cz¹steczek adhezyjnych w migracji leukocytów i uszkodzeniu z³¹cza skórno-naskórkowego Migracja komórek immunokompetentnych poza œwiat³o naczynia do miejsc objêtych procesem zapalnym jest procesem wieloetapowym. W poszczególne etapy zaanga owane s¹ kolejne rodziny cz¹steczek adhezyjnych odpowiedzialnych za toczenie siê leukocytów, adhezjê, aktywacjê, œcis³e przyleganie oraz diapedezê. W etapie I toczenia siê leukocytów, dochodzi do zbli- ania siê komórek (tzw. marginalizacja komórek), co umo - liwia bezpoœredni kontakt leukocytów ze œródb³onkiem, dziêki ³¹czeniu siê selektyn z ligandami oligosacharydowymi. Wi¹zanie to nie jest jednak na tyle silne, aby mog³o przeciwdzia³aæ napieraj¹cemu pr¹dowi krwi, st¹d nie dochodzi do ca³kowitego zatrzymania komórek, ale do ich toczenia umo liwiaj¹cego aktywacjê limfocytów. Etap II to aktywacja leukocytów, w czasie którego cytokiny wydzielane w miejscu zapalenia stymuluj¹ tocz¹ce siê leukocyty, czego konsekwencj¹ jest zmiana konformacji ich receptorów integrynowych tak, e zwiêksza siê ich powinowactwo do swoich ligandów. Dochodzi

ebrowska A, Erkiet-Polguj A, Waszczykowska E. Rola wybranych cz¹steczek adhezyjnych w patogenezie... 201 wówczas do zatrzymania przep³ywu komórek, a nastêpnie do przeciskania siê komórek przez œcianê œródb³onka. W etapie III silnej adhezji bior¹ udzia³ integryny, zarówno podrodziny ß1, jak i ß2. Etap IV diapedeza i migracja w tkankach polega na zatrzymaniu przep³ywu komórek zwi¹zanego ze zwiêkszeniem p³ynnoœci b³ony komórkowej, a tak e ze zmianami w cytoszkielecie, prowadz¹cymi do jej odkszta³cenia. W tym etapie dochodzi do syntezy ektoenzymów, tzn. enzymów zlokalizowanych na zewn¹trz komórki, co ma s³u yæ przygotowaniu komórki do opuszczenia naczynia. Niemal wszystkie komórki opuszczaj¹ce naczynie maj¹ na swojej powierzchni CD26, czyli ektoenzym peptydazê dipeptydylow¹, bior¹cy udzia³ w stymulacji limfocytów. W dalszych, poza naczyniowych etapach migracji leukocytów wa n¹ rolê odgrywaj¹ cz¹steczki adhezyjne. S¹ one przezb³onowymi glikoproteinami z³o onymi z domen zewn¹trzkomórkowych, œródb³onowych i cytoplazmatycznych domen funkcyjnych. Moleku³a, która ³¹czy siê z cz¹stk¹ adhezyjn¹, nazywana jest jej receptorem lub ligandem [20]. Wœród moleku³ odpowiedzialnych za przyleganie wyró niamy 6 rodzin: integryny, selektyny, cz¹steczki immunoglobulinopodobne, kadheryny, cartilage link proteins i sialomucyny. Przezb³onowe kadheryny, wœród których wyró niamy desmogleiny i desmokoliny, bior¹ udzia³ w tworzeniu po³¹czeñ miêdzy komórkami naskórka. Pierwsz¹ rodzin¹ cz¹steczek adhezyjnych rozpoczynaj¹cych diapedezê, tj. toczenie siê leukocytów, s¹ selektyny. Rodzina ta obejmuje trzy glikoproteiny transportowe: selektynê leukocytarn¹ (L), p³ytkow¹ (P) i endotelialn¹ (E). Cz¹steczki te maj¹ wspólny schemat budowy. Na N-koñcu znajduje siê zale na od wapnia domena lektynopodobna, tu za ni¹ obecny jest region o budowie podobnej do czynnika wzrostu naskórka (EGF epidermal growth factor), najbli ej b³ony znajduje siê zmienna iloœæ sekwencji homologicznych do bia³ek reguluj¹cych uk³ad dope³niacza. Nastêpnie mo na wyró niæ domenê transb³onow¹ i fragment cytoplazmatyczny cz¹steczki. Naturalnymi ligandami dla selektyn s¹ mucyny. Selektyny przyczyniaj¹ siê do rekrutacji leukocytów do miejsca toczenia siê procesu zapalnego, a w pocz¹tkowych fazach tego procesu bior¹ udzia³ w toczeniu siê leukocytów po endotelium naczyñ krwionoœnych [21]. Selektyna P jest przechowywana w ziarnistoœciach wydzielniczych, tzw. cia³kach Weibel-Palade a komórek endotelium i ziarnistoœciach a p³ytek krwi. Jest ona przemieszczana na powierzchniê tych komórek w krótkim czasie po stymulacji endotelium trombin¹, histamin¹, sk³adowymi dope³niacza lub reaktywnymi formami tlenu. Liposacharyd endotoksyna bakteryjna (LPS) i TNF-α, jak i wirusy wzmagaj¹ syntezê de novo tej cz¹steczki. P- selektyna jest receptorem dla mucyny neutrofili i monocytów. W p³ytkach krwi jest uwalniana po ich aktywacji, podczas tworzenia skrzepu [20,21]. Selektyna E znajduje siê w stymulowanych komórkach œródb³onka, produkcjê tej cz¹steczki indukuje bakteryjna endotoksyna (LPS), cytokiny (interleukina 1: IL-1) b¹dÿ czynnik martwicy nowotworów α (TNF-α) i trombina. Ekspresjê tej cz¹steczki stwierdziæ mo na tylko w okolicy miejsca zapalenia [21] (ryc. 1). Ryc. 1. Immunohistochemia. Ekspresja E selektyny w zmianach skórnych w DH Selektyna L znajduje siê konstytucjonalnie na powierzchni leukocytów, znika natomiast z ich powierzchni po stymulacji. Bierze ona udzia³ miêdzy innymi w rekrutacji neutrofili do miejsca tocz¹cego siê procesu zapalnego, a tak- e adhezji limfocytów do komórek œródb³onka naczyñ obwodowych wêz³ów ch³onnych. Prawdopodobnie jej forma rozpuszczalna bierze udzia³ w regulacji procesów adhezji, a tak e mo e tworzyæ rodzaj uk³adu buforowego, który zapobiega adhezji na œródb³onku aktywowanym w sposób minimalny. Do ligandów dla selektyn nale ¹ glikoproteiny sialowane i fukozylowane laktozaminoglikany umieszczone na rdzeniu bia³kowym. S¹ nimi np. antygen grupowy krwi CD15A - sialowany - LevisX. Na powierzchni komórek œródb³onka znajduj¹ siê ligandy dla selektyny L-CD34 i MAdCAM-1 (mucosal adresin cell adhesion molecule). Inne cz¹steczki bior¹ce udzia³ w toczeniu siê leukocytów to CD44 na powierzchni limfocytów, kwas hialuronowy na powierzchni œródb³onka, MAdCAM-1, VCAM-1 i VAP-1 (Vascular Adhesion Proteine) [20,21]. Po zwi¹zaniu leukocytu przez selektyny swoje dzia³anie rozpoczynaj¹ integryny, które silnie mocuj¹ leukocyt do œródb³onka. Integryny s¹ cz¹steczkami adhezyjnymi odpowiedzialnymi za interakcje miêdzy komórkami i macierz¹ zewn¹trzkomórkow¹ oraz miêdzy samymi komórkami, poprzez przekazywanie sygna³u miêdzy tymi strukturami (ryc. 2, 3, 4). S¹ to heterodimery z³o one z ³añcucha α i β po³¹czonych niekowalencyjnie, które przechodz¹c przez b³onê cytoplazmatyczn¹, ³¹cz¹ œrodowisko zewn¹trz- i wewn¹trzkomórkowe. U ludzi opisano do tej pory przynajmniej 15 ³añcuchów α i 8 β, które ³¹cz¹ siê ze sob¹ w wiele kombinacji [20,21].

202 Alergia Astma Immunologia 2006, 11(4): 199-206 Ryc. 2. Immunohistochemia. Ekspresja beta1 integryny w zmianach skórnych w DH. Ze zbiorów w³asnych Ryc. 3. Immunohistochemia. Ekspresja beta 4 integryny w zmianach skórnych w DH. Ze zbiorów w³asnych Ryc. 4. Schemat po³¹czenia skórno-naskórkowego (wg Bullous disorders due to hereditary or acquired desmosome or hemidesmosome impairment. A short survey. A. Kansky Acta dermatovenerologica 2001; 10: 2) Keratynocyty podczas procesu ró nicowania trac¹ zdolnoœæ ekspresji integryn [22]. Integryny ³¹cz¹ siê ze swoistymi bia³kami zwanymi ligandami, jednak ró ne integryny mog¹ ³¹czyæ siê z tym samym ligandem. Niektóre z nich do tego po³¹czenia wymagaj¹ jonów Mg 2+ lub Ca 2+ [20,22,23]. Zwi¹zanie integryny z ligandem powoduje inicjacjê kaskady sygna³owej, która moduluje zachowanie komórek i transkrypcje genów [22]. Integryny s¹ g³ównymi receptorami komórek przy ³¹czeniu ich z macierz¹ zewn¹trzkomórkow¹ (np. fibronektyna, witronektyna, kolagen) przez specjalne krótkie fragmenty bia³kowe, a tak e bior¹ udzia³ w adhezji miêdzykomórkowej [20,21]. Integryny dzieli siê na podrodziny ze wzglêdu na ich podjednostkê β. Integryny z podjednostk¹ β1 nazywane s¹ te VLA (very late antigen) [21]. Integryny z podrodzin β1 bior¹ udzia³ g³ównie w interakcji komórek z makromoleku³ami tkanki ³¹cznej (np. fibronektyna, laminina, kolagen), β2 w interakcji miêdzykomórkowej, a β3 w ³¹czeniu z ligandami typu fibrynogen, witronektyna, trombospondyna, czynnik von Willebranda [20]. Ablacja genu dla β1 integryny ograniczona do skóry zwróci³a uwagê na rolê tej cz¹stki we wzroœcie cebulek w³osowych i kompleksie b³ony podstawnej [22]. Podjednostkê β1 integryny wykrywano w szczytowej i bocznych b³onach komórkowych komórek warstwy podstawnej, a w niewielkim stopniu w ich dolnej czêœci, co sugeruje, e bierze ona g³ównie udzia³ w po³¹czeniach miêdzykomórkowych [23]. Podjednostka α6 ³¹czy siê z β1 np. w komórkach miêœniowych, fibroblastach czy p³ytkach, a w nab³onku zarówno z β1 jak i β6 [23]. Cz¹steczki nale ¹ce do podrodziny integryn β1 VLA (very late antigens) pojawiaj¹ siê czêsto dopiero w 2 do 7 tygodni po stymulacji limfocytów. Wiêkszoœæ moleku³ nale ¹cych do tej podrodziny ma zdolnoœæ wi¹zania lamininy, fibronektyny, vitronektyny, kolagenu i innych bia³ek macierzy pozakomórkowej, st¹d odgrywaj¹ istotn¹ rolê w przyleganiu komórek do pod³o a. Natomiast VLA4 i VLA7 maj¹ zdolnoœæ wi¹zania cz¹steczek z nadrodziny immunoglobulin znajduj¹cych siê na komórkach œródb³onka, co ma szczególne znaczenie w chorobach alergicznych [24]. Integryny β2 posiadaj¹ wspólny ³añcuch β (CD18), z którym mog¹ wi¹zaæ siê trzy ³añcuchy: L (CD11a), M (CD11b), X (CD11c). Integryna CD11a/CD18 jest nazwana antygenem zwi¹zanym z funkcj¹ leukocytów (LFA-1 leukocyte function associated antigen), poniewa antygeny te pojawiaj¹ siê tylko na leukocytach. LFA-1 znajduje siê g³ównie na limfocytach, natomiast na neutrofilach, monocytach, komórkach NK znajduj¹ siê wszystkie trzy grupy. Ligandami dla tej grupy s¹ zarówno bia³ka powierzchniowe ICAM-1, ICAM-2, ICAM-3, jak i inne, takie jak fibrynogen, czynnik X krzepniêcia krwi czy sk³adniki dope³niacza. β2 integryny na leukocytach spelniaj¹ bardzo wa n¹ rolê w rekrutacji tych komórek do miejsc, w których rozwija siê stan zapalny, a ich genetycznie uwarunkowana dysfunkcja powoduje zespó³ niedoboru odpornoœci. Ta rodzina integryn bierze tak e udzia³ w prezentacji antygenu limfocytom T i aktywacji leukocytów. Interakcje miêdzy komórkami somatycznymi a limfocytami T zachodz¹ce poprzez cz¹steczki adhezyjne maj¹ miejsce w wielu zjawiskach immunologicznych zachodz¹cych w skórze, zarówno fizjologicznych jak i patologicznych, takich jak: kontaktowe zapalenie skóry, ³uszczyca, twardzina, bielactwo czy choroby pêcherzowe [24]. Inte-

ebrowska A, Erkiet-Polguj A, Waszczykowska E. Rola wybranych cz¹steczek adhezyjnych w patogenezie... 203 gryny s¹ nieaktywne dopóki komórka nie ulega stymulacji [25]. Wiêkszoœæ integryn jest konstytutywnie w stanie latentnym, obecne na powierzchni komórki nie przy³¹czaj¹ ligandów i nie przekazuj¹ sygna³ów [26,27]. Drug¹ wa - n¹ funkcj¹ integryn jest ich rola w transdukcji sygna³u. Aktywacja ró norodnych dróg przekazywania sygna³ów zale y od rodziny integryn, rodzaju zwi¹zanego bia³ka macierzy (ECM) oraz rodzaju czynników stymuluj¹cych. Czynnikami stymuluj¹cymi integryny s¹ cytokiny, czynniki wzrostu, chemokiny oraz inne cz¹steczki adhezyjne, w³¹czaj¹c w to równie same integryny [28]. Integryny odgrywaj¹ wa n¹ rolê w utrzymywaniu po- ³¹czenia skórno-naskórkowego. Zdolnoœæ komórek do przylegania do siebie nawzajem lub do macierzy miêdzykomórkowej jest zasadnicz¹ w³asnoœci¹ organizmów wielokomórkowych. Jest konieczna na przyk³ad dla rozwoju organizmu, procesów naprawczych, dzia³ania uk³adu immunologicznego. Na niezbêdnoœæ integryn wskazywaæ mo e chocia by fakt, i brak α4 lub β1 w okresie p³odowym u myszy jest letalne [4,29], a myszy pozbawione α3 integryny umieraj¹ wkrótce po urodzeniu ze wzglêdu na b³êdn¹ organgenezê w nerkach i p³ucach [14]. Równie doœæ dobrze poznany jest udzia³ integryn w zakotwiczaniu w³ókien w macierzy zewn¹trzkomórkowej [30]. Domeny zewn¹trzkomórkowe przy³¹czaj¹ siê do bia³ek macierzy a wewn¹trzkomórkowe ³añcuchy ³¹cz¹ siê z mikrofilamentami aktynowymi cytoszkieletu cytoplazmatycznego [31]. Genetyczna lub autoimmunologiczna dysfunkcja α6β4 integryny powoduje zmiany pecherzowe skóry i b³on œluzowych, w takich chorobach jak postaæ ³¹cz¹ca pêcherzowego oddzielania siê naskórka za zwê eniem od- Ÿwiernika i pemfigoid bliznowaciej¹cy. Ekspresja ró nych rodzin integryn na keratynocytach, fibroblastach, komórkach œródb³onka i komórkach migruj¹cych jest niezbêdna tak e dla prawid³owego gojenia siê ran oraz zjawiska apoptozy [32,33]. Potwierdzono tak e, zwiêkszon¹ ekspresjê integryn w trakcie rozwoju zmian nowotworowych i powstawaniu przerzutów. Zjawiska te zwi¹zane s¹ z promowaniem przez integryny migracji komórek, produkcji metaloproteinaz i angiogenezy. Integryny w prawid³owym, niezmienionym naskórku stwierdza siê tylko w warstwie podstawnej naskórka i w mieszkach w³osowych, α6β4 jest obecna tylko w hemidesmosomach [34]. W prawid³owych keratynocytach α6β4 integryna wykazuje ekspresjê w czêœci podstawnej komórki ograniczonej do hemidesmosomu. Innymi sk³adnikami hemidesmosomu s¹ plektyna, bia³ko BPAG 1 i BPAG2 oraz CD151 tetraspanina [35]. Preferowanymi ligandami dla α6β4 integryny s¹ laminina 5 i laminina 1 [36]. Laminina 5 (epiligryna) jest g³ówn¹ laminin¹ w b³onie podstawnej. Ze wzglêdu na rolê cz¹stek adhezyjnych w utrzymaniu integralnoœci miêdzykomórkowej badano ich udzia³ w powstawaniu wykwitów w chorobach pêcherzowych, w których dochodzi do tworzenia pêcherzy na skutek utraty przylegania miêdzykomórkowego na przyk³ad w pêcherzycy czy przylegania komórek do b³ony podstawnej w pemfigoidzie. Wyniki badañ in vitro wskazuj¹, i w tworzeniu hemidesmosomów kluczow¹ rolê odgrywa α6β4 integryna, która jest heterodimerem bior¹cym udzia³ w ³¹czeniu filamentów poœrednich komórki do b³ony podstawnej. Przeciwcia³a przeciwko niej skierowane hamuj¹ tworzenie hemidesmosomów i niszcz¹ ju istniej¹ce [37]. Hemidesmosomy to wielobia³kowe kompleksy odpowiedzialne za adhezjê komórek nab³onka do macierzy zewn¹trzkomórkowej. Sk³adaj¹ siê miêdzy innymi z α6β4 integryny, BP180, BP230, CD 151, plektyny. Wystêpuj¹ nie tylko w naskórku, ale te np. rogówce, nab³onku uk³adu oddechowego i pokarmowego. Hemidesmosomy pojawiaj¹ siê w naskórku w 9 tygodniu ycia p³odowego, a strukturaln¹ dojrza³oœæ osi¹gaj¹ w 15 tygodniu. Ich rozmieszczenie w organizmie zmienia siê z wiekiem [38,39]. Do prawid³owego funkcjonowania tej struktury konieczna jest fosforylacja podjednostki β4 [37]. Jest ona równie wa na w procesie proliferacji komórek, ich ró nicowaniu i migracji [40]. O niezbêdnoœci tej cz¹stki œwiadczy fakt, i w przypadku mutacji zerowej (null mutation) dochodzi do powstania wrodzonej choroby, to jest postaci ³¹cz¹cej pêcherzowego oddzielania siê naskórka ze zwê eniem od- Ÿwiernika [30]. Charakterystyczn¹ cech¹ podjednostki β4 jest jej du y wewn¹trzkomórkowy region licz¹cy 1000 reszt aminokwasowych w porównaniu z 50 w przypadku innych ³añcuchów β [38]. Funkcje tej integryny s¹ prawdopodobnie regulowane sekwencjami wewn¹trzcytoplazmatycznymi domeny β4, która sk³ada siê z dwóch par fibronektyny III oddzielonych fragmentem ³¹cz¹cym [37,41]. Antygeny BP 180 i BP 230 ³¹cz¹ siê ze sob¹, ale te BP 230 i β4 ³¹cz¹ siê do BP 180 [39]. Do stabilizacji struktury hemidesmosomów konieczna jest interakcja BP 180 i podjednostki α6 integryny [42]. Wspólna dystrybucja antygenu BP 180 i β4 jest regulowana sekwencj¹ w C koñcowej po³owie β4 zawieraj¹cej trzecie i czwarte powtórzenie fibronektyny III. Szczególnie sygna³y mediowane przez TAM (tyrosine activation motif) we fragmencie ³¹cz¹cym wydaj¹ siê byæ konieczne do skutecznej wspólnej dystrybucji α6β4 i BP 180 [37, 43]. Do udzia³u plektyny w budowie hemidesmosomu konieczne s¹ fibronektyna III i fragment ³¹cz¹cy. Fragmenty w N koñcowym fragmencie BP 230 mediuj¹ jego ³¹czenie z β4 [39]. Wykazano równie, e sama interakcja miêdzy BP 180 i plektyn¹ nie jest wystarczaj¹ca do utworzenia hemidesmosomu przy braku α6β4 integryny [39]. K.C. Bhol i wsp. [44] wykazali, e surowica chorych na pemfigoid ze zmianami w jamie ustnej selektywnie wi¹ e siê z ludzk¹ α6 integryn¹. W 48 godzinnej hodowli z ludzk¹ b³on¹ œluzow¹ pobran¹ z policzków surowica powodowa³a oddzielenie naskórka od b³ony podstawnej. Pemfigoid b³on œluzowych jest to choroba o pod³o u autoimmunologicznym, w której dochodzi do powstawania podnaskórkowych pêcherzy ustêpuj¹cych z bliznowaceniem. Z regu³y w chorobie tej wystêpuj¹ autoprzeciw-

204 Alergia Astma Immunologia 2006, 11(4): 199-206 cia³a skierowane przeciwko antygenowi pemfigoidu 180 (BP 180), rzadziej do laminie 5 lub VII typu kolagenu [40]. W badaniach u osób z odmian¹ oczn¹ bliznowaciej¹cego pemfigoidu podkreœla siê rolê przeciwcia³ skierowanych przeciw β4 integrynie. W obrazie histologicznym rozwarstwienie BMZ in vitro by³o bardzo podobne do wywo³anego przez surowicê chorych. Podobnego efektu nie obserwowano badaj¹c przeciwcia³a przeciw podjednostce α6 [45]. Surowica od chorych z pemfigoidem bliznowaciej¹cym rozpoznawa³a bia³ko o masie cz¹steczkowej 205 kda, które odpowiada³o β4 integrynie. Rozpoznawania bia³ka o tej masie cz¹steczkowej nie stwierdzono w przypadku badania surowic pochodz¹cych od osób z pemfigoidem pêcherzowyym czy pêcherzyc¹ zwyk³¹ [46]. Dalsze badania nad udzia³em autoprzeciwcia³ przeciw podjednostce β4 integryny w patogenezie ocznego pemfigoidu wykaza³y tylko ³¹czenie siê z wewn¹trzkomórkowym fragmentem integryny, który nastêpnie okreœlono jako IC3.0 i IC3.4 [26,43,47]. Obserwacje te wskazuj¹, i autoprzeciwcia³a musz¹ przechodziæ przez b³onê komórkow¹. Jednym z mo liwych wyjaœnieñ jest, e choroba mog³aby zaczynaæ siê przez przeciwcia³a skierowane przeciw zewn¹trzkomórkowym fragmentom. Przeciwcia³ takich do tej pory nie opisano, ale mo liwe jest ich wystêpowanie np. tylko w przedklinicznej fazie choroby. Innym wyt³umaczeniem mog³oby byæ to, i rozpoczynaj¹cym chorobê jest przeciwcia³o nie zwi¹zane z β4 integryn¹, a nastêpnie na zasadzie zjawiska epitope spreading do³¹czane s¹ epitopy homologiczne do β4 integryny. Kompleksy autoprzeciwcia³ i tych antygenów mog¹ byæ internalizowane i wewn¹trzkomórkowo przeciwcia³a ³¹czyæ siê mog¹ z domenami prowadz¹c w konsekwencji do powstania objawów chorobowych [26,47]. I chocia sam mechanizm dzia³ania przeciwcia³ jest wci¹ niejasny M. Leverkus i wsp. [40] opisali u pacjenta z ocznym pemfigoidem spadek wykrywanej w metodzie immunoblotu reaktywnoœci przeciwcia³ w stosunku do BP 180 i β4 integryny wraz ze spadkiem aktywnoœci choroby podczas leczenia. KA Rashid i wsp. [48] badali surowicê od 20 chorych w aktywnym stadium choroby MMP (mucous membrane pemphigoid) pemfigoid b³on œluzowych. Wszystkie badane surowice wykaza³y ³¹czenie siê z podjednostk¹ α6 integryny w metodzie immunoprecypitacji i immunoblotu. Dok³adniejsze badania wskazuj¹ na 14 aminokwasowy peptyd A2.1 w zewn¹trzkomórkowej domenie integryny. Nie mo na jednak wykluczyæ wg autorów, e w przypadku badania innych populacji chorych, wykryte zostan¹ inne epitopy. Ogniskowa utrata α6β4 integryny jest zwi¹zana z utrat¹ przylegania do b³ony podstawnej, a nadekspresja mo e promowaæ przerzuty. Kurpakus i wsp. badali udzia³ α6β4 w tworzeniu hemidesmosomów w modelu in vitro gojenia ran. Przeciwcia³a przeciw podjednostce β4 nie zak³óca³y migracji komórek nab³onka, ale nie dochodzi³o do prawid³owego formowania hemidesmosomów, a tak e zapocz¹tkowywa³y rozrywanie siê po³¹czeñ utworzonych wczeœniej. Przeciwcia³a przeciw α6 kompletnie odizolowywa³y komórki nab³onka od miejsca gojenia [49]. Pilcher i wsp. [50] natomiast wykazali, e mediowana kolagenem indukcja kolagenazy 1 I migracja keratynocytów na kolagen zastawa³a zablokowana przeciwcia³ami przeciw α2 integrynie. Podobnego efektu nie wykazano dla α1 i α3. Uwa aj¹ oni, e interakcja miêdzy α2β1 integryn¹ a kolagenem skórnym powoduje indukcjê kolagenazy-1 w keratynocytach na pocz¹tku procesu gojenia. E-selektyna produkowana jest tylko przez komórki endotelium w zwi¹zku z czym mo e byæ brana pod uwagê jako marker aktywnoœci tych komórek. L.D. Auria i wspó- ³pracownicy [51] badali poziom rozpuszczalnej E-selektyny we krwi osób choruj¹cych na pemfigoid i pêcherzycê zwyk³¹. Poziom tej selektyny by³ istotnie podwy szony u osób chorych w porównaniu z grup¹ kontroln¹, a tak e dobrze korelowa³ z iloœci¹ obecnych zmian skórnych w czasie pierwszej wizyty. Podczas prowadzonej terapii iloœæ zmian i poziom badanej selektyny zmniejsza³y siê równolegle, co mo e sugerowaæ, i E-selektyna by³aby dobrym markerem skutecznoœci prowadzonej terapii. Podobnych zale noœci nie wykazano dla badanego we krwi poziomu rozpuszczalnego ICAM-1 [51]. A.D. Smith i wsp. [52] badali poziom ekspresji L-selektyny na neutrofilach u osób z chorob¹ Duhringa. Okaza³o siê, e zarówno w aktywnym jak i nieaktywnym stadium choroby ekspresja ta by³a ni sza ni u osób zdrowych. Dominuj¹c¹ komórk¹ zapaln¹ nacieków w mikroropniach brodawek skórnych jest neutrofil, a L-selektyna bierze udzia³ w rekrutacji leukocytów do miejsca tocz¹cego siê procesu zapalnego. Aktywacja neutrofilów i przemieszczenie siê tych komórek do miejsca zapalenia wi¹- e siê ze z³uszczeniem tej selektyny z powierzchni leukocytów, prowadz¹ce do narastania stê enia formy rozpuszczalnej w przestrzeni zewn¹trzkomórkowej. Wykazano ponadto podwy szony poziom badanych cz¹steczek adhezyjnych w ró nych chorobach zapalnych takich jak: reumatoidalne zapalenie stawów, toczeñ uk³adowy, astma oskrzelowa, atopowe zapalenie skóry oraz ³uszczyca [51]. Mo liwoœci wykorzystania wiedzy o cz¹steczkach adhezyjnych w leczeniu chorób autimmunologicznych Trwaj¹ce badania nad modulacj¹ aktywnoœci cz¹steczek adhezyjnych bior¹cych udzia³ w powstawaniu zmian chorobowych w wielu schorzeniach s¹ niezwykle istotne zarówno ze wzglêdów poznawczych, jak i mo liwoœci terapeutycznych. Inna metoda to terapia hamuj¹ca aktywnoœæ cz¹stek adhezyjnych. Polega ona na stosowaniu humanizowanych przeciwcia³ skierowanych przeciwko cz¹stkom adhezyjnym oraz fragmenów peptydowych blokuj¹cych interakcjê cz¹stek adhezyjnych.

ebrowska A, Erkiet-Polguj A, Waszczykowska E. Rola wybranych cz¹steczek adhezyjnych w patogenezie... 205 Immunoglobuliny podawane we wlewie do ylnym u pacjentów z przeciwwskazaniami do konwencjonalnej terapii w przypadku pemfigoidu jamy ustnej przynios³y dobry efekt kliniczny. W badanej grupie i grupie kontrolnej (osoby poddane konwencjonalnej terapii) uzyskano redukcjê poziomu przeciwcia³, ale w przypadku grupy badanej obni a³y siê one znacz¹co szybciej [53]. Ju w chwili obecnej trwaj¹ badania nad zastosowaniem natalizumabu (Antegren), czyli rekombinowanego monoklonalnego przeciwcia³a w leczeniu stwardnienia rozsianego i choroby Leœniowskiego-Crohna. Efekt terapeutyczny wywo³any jest prawdopodobnie blokowaniem wi¹zania z receptorem VCAM-1 w uk³adzie nerwowym i MAdCAM-1 (mucosal addressin cell adhesion molecule-1) w jelitach [30]. Natalizumab jest przeciwcia³em skierowanym przeciw integrynie α4 znajduj¹cej siê na powierzchni leukocytów i poœrednicz¹cej w migracji limfocytów przez œródb³onek naczyniowy do œciany jelita. Dzia³anie natalizumabu polega na blokowaniu wi¹zania integryny do ich receptorów obecnych w komórkach œciany jelita. W modelu zwierzêcym z eksperymentalnie wywo³anym nieswoistym zapaleniem jelit zaobserwowano korzystny wp³yw tego przeciwcia³a na przebieg procesu zapalnego. Badania kliniczne prowadzono u chorych na chorobê Leœniowskiego-Chrona w aktywnym okresie choroby wykaza³y skutecznoœæ natalizumabu w uzyskaniu remisji, jej podtrzymaniu oraz wp³ywie na polepszenie jakoœci ycia. Nale y podkreœliæ, e zarówno natalizumab, jak i wszystkie inne przeciwcia³a podawane do ylnie mog¹ wywo³ywaæ u niektórych pacjentów wytwarzanie specyficznych przeciwcia³ odpowiedzialnych za zwiêkszenie wystêpowania efektów ubocznych terapii. MLN02 (LDP-02) przeciwcia³o przeciwko integrynie α4β7 we wstêpnych badaniach klinicznych wykazuje pozytywny wp³yw na przebieg zarówno choroby Leœniowskiego-Chrona i wrzodziej¹cego zapalenia jelita grubego [54]. Do podrodziny integryn β2 nale ¹ LFA-1, (CD11a/ CD18), Mac-1 (CD11b/CD18) i pl 50,95 (Cd11c/CD18). Do ich ekspresji dochodzi na neutrofilach. Mac-1 jest równie znany jako CR-3-complement receptor 3. Liu i wsp. [55] wykazali, e jeœli przed wstrzykniêciem potogenicznych przeciwcia³ poda siê neutralizuj¹ce przeciwcia³a przeciw CD11a (LFA-1), CD11b (Mac-1), CD11A+CD11b, lub CD18 nie dochodzi do rozwiniêcia zmian w mysim modelu BP. Zaobserwowano przy tym równie znaczne zmniejszenie akumulacji neutrofili. Myszy genetycznie pozbawione Mac-1 by³y odporne na eksperymentalny BP pomimo prawid³owego komplementu i degranulacji komórek tucznych czy neutrofili. Wg autorów dane te pozwalaj¹ stwierdziæ, e rola przeciwcia³ przeciw β2 integrynie jest zró nicowana. W eksperymentalnym BP: LFA-1 jest konieczne do rekrutacji neutrofili, a Mac-1 bierze udzia³ w póÿnej ich akumulacji, a tak e doprowadza do apoptozy w nacieku. Autorzy sugeruj¹ równie, e blokada Mac-1 nie powinna mieæ bezpoœredniego wp³ywu na adaptacyjn¹ odpowiedÿ uk³adu immunologicznego i globalny efekt nap³ywu neutrofili do tkanek. Dlatego te blokada tego receptora mog³aby byæ brana po uwagê w poszukiwaniu nowych rozwi¹zañ terapeutycznych w chorobach pêcherzowych. Piœmiennictwo 1. Grando SA, Glukhenky BT, Orannik GN i wsp. Mediators of inflammation in blister fluids from patients with pemphigus vulgaris and bullous pemphigoid. Arch Dermatol. 1989; 125: 925-930. 2. Caproni M, Feliciani C, Fuligni A i wsp. Th2-like cytokine activity in dermatitis herpetiformis. Br J Dermatol. 1998; 138: 242-247. 3. Garioch J, Baker B, Leonard J i wsp. T lymphocytes in lesional skin of patients with dermatitis herpetiformis. Br J Dermatol. 1994; 131: 822-826. 4. Graeber M, Baker B, Garioch J i wsp. The role of cytokines in the generation of skin lesions in dermatitis herpetiformis. Br J Dermatol. 1993; 129: 530-532. 5. Baker B, Garioch J, Bokth S i wsp. Absence of gluten specific T lymphocytes in the skin of patients with dermatitis herpetiformis. J Autoimmunity. 1995; 8: 75-82. 6. Hendrix J, Magnum K, Zone J i wsp. Cutaneous IgA deposits in bullous diseases function as ligands to mediate adherence of activated neutrophils. J Invest Dermatol. 1990; 94: 667-672. 7. Dahl M, Falk J, Carpenter R i wsp. Membrane attack complex of komplement in dermatitis herpetiformis. Arch Dermatol. 1985; 121: 70-72. 8. Reitamo S, Reunala T, Konttinen Y i wsp. Inflammatory cells, IgA, C3, fibrin and fibronectin in skin lesions in dermatitis herpetiformis. Br J Dermatol. 1981; 105: 167-177. 9. Aeschliman D, Kaupp O, Paulsson M. Osteonectin is a major glutaminyl substrate for transglutaminase-catalyzed cross-linking in cartilage matrix. J Cell Biol. 1995; 129: 881-892. 10. Lorand L, Conrad S. Transglutaminases. Mol Cell Biochem. 1984; 58: 9-35. 11. Aeschliman D, Paulsson M, Mann K. Identification of Gln 726 in nidogen as the amine acceptor in transglutaminase-catalyzed cross-links of laminin- nidogen complexes. J Biol Chem. 1992; 267: 11316-11321. 12. Aeschliman D, Paulsson M. Cross-lining of laminin-nidogen complexes by tissue transglutaminase. A novel mechanism for basement membrane stabilization. J Biol Chem. 1991; 266: 15308-15317. 13. Kleman J, Aeschliman D, Paulsson M i wsp. Transglutaminasecatalyzed cross-linking of fibrils of collagen V/XI in A204 rhabdomyosarcoma cells. Biochemistry. 1995; 34: 13768-13775. 14. Tyrell D, Sale W. Fibronectin is a component of the sodium dodecyl sulfate- in soluble transglutaminase substrate. J Biol Chem. 1988; 263: 8468-8469. 15. Jordon RE. Basement zone antibodies in bullous pemphigoid. JAMA. 1967; 200: 751-756. 16. Stanley JR: Cell adhesion molecules as targets of autoantibodies in pemphigus and pemphigoid, bullous diseases due to defective epidermal cell adhesion. Adv Immunol. 1992; 53: 291-325.

206 Alergia Astma Immunologia 2006, 11(4): 199-206 17. Oyama N, Setterfield JF, Powell AM i wsp. Bullous pemphigoid antigen II (BP180) and its soluble extracellular domains are major autoantigens in mucous membrane pemphigoid: the pathogenic relevance to HLA class II alleles and disease severity. Br J Dermatol 2006; 154: 90-98. 18. Schmidt E, Obe K, Brecker EB i wsp. Serum levels of autoantibodies to BP 180 correlate with disease activity in patients with bullous pemphigoid. Arch Dermatol. 2000; 136: 253-254. 19. Schmidt E, Reimer S, Kruse N i wsp. Autoantibodies to BP 180 associated with bullous pemphigoid relase interleukin-6 and interleukin-8 from cultured human keratynocytes. J Invest Dermatol. 2000; 115: 842-848. 20. Fremont AJ. Adhesion molecules. J Clinical Pathology. 1998; 51: 175-184. 21. Springer TA. Adhesion receptors of the immune system. Nature. 1990; 346: 425-434. 22. Bouvard D, Brakebush C, Gustafsson E i wsp. Functional consequences of integrin gene mutations in mice. Circulation Research. 2001; 89: 211-223. 23. Stepp MA, Spurr-Michaud S, Tisdale A. α6β4 integrin heterodimer is a component of hemidesmosomes. Proc Natl Acad Sci. 1990; 87: 8970-8974. 24. Hynes RO. Integrins: bidirectional, allosteric signaling machines. Cell. 2002; 110: 673-687. 25. Parish WE. Inflammation. (w) Rook, Wilkinson, Ebling Textbook of Dermatology. R.H. Champion, J.L. Burton, D.A. Burner, S.M. Breathnach (red.). Sixth edition, Blackwell Science Ltd. Oxford, London, Edinburgh, Massachusetts. 1998: 229-276. 26. Hynes RO. Integrins: Versatility, modulation and signaling in cell adhesion. Cell. 1992; 69: 11-25. 27. Ginsberg MH, Du X, Plow EF. Inside-out integrin signaling. Curr Opin Cell Biol. 1992; 4: 766-771. 28. O Toole TE, Katagiri Y, Faull RJ i wsp. Integrin cytoplasmic domains mediate inside-out signal transduction. J Cell Biol. 1994; 124: 1047-1059. 29. Andrian UH, Engrlhardt B. α4 integrins as therapeutic targets in autoimmune disease. N Eng J Med. 2003; 348: 65-69. 30. Hynes RO. Integrins: a family of cell surface receptors. Cell. 1987; 48: 549-554. 31. Plow EF, Haas TA, Zhang L i wsp. Ligand binding to Integrins. J Bilo Chem. 2000; 275: 21785-21788. 32. Berman AE, Kozlovz NI, Morozevich GE. Integrins: structure and signaling. Biochemistry. 2003: 1284-1299. 33. Xiong JP, Stehle T, Goodman SL i wsp. New insights into the structural basis of integrin activation. Blood. 2003; 102: 1155-1159. 34. Stupack DG, Cheresh DA. Get a ligand, get a life: integrins, signaling and cell survival. J Cell Sci. 2002; 115: 3729-3738. 35. Sterk LM, Geuijen CA, Oomen LC i wsp. The tetraspan molecule CD151, a novel constituent of hemidesmosomes, associates with the integrin alpha6beta4 and may regulate the spatial organization of hemidesmosomes. J Cell Biol. 2000; 149: 969-982. 36. Marchisio PC, Bondanza S, Cremona O i wsp. Polarized expression of integrin receptors and their relationship with the cytoskeleton and basement membrane matrix in cultured human keratinocytes. J Cell Biol. 1991; 112: 761-773. 37. Borradori L, Koch PJ, Niessen CM i wsp. The localization of Bullous Pemphigoid Antigen 180 (BP180) in hemidesmosomes is mediated by its cytoplasmatic domain and seems be regulated by the β4 integrin subunit. J Cell Biol. 1997; 136: 1333-1347. 38. Eody RAJ. The hemidesmosome: a target in autoimmunmo bullous disease. Dermatology.1994; 189(suppl 1): 38-41. 39. Koster J, Geerts D, Favre B i wsp. Analysis of interactions between BP180, BP230, plectin and the integrin α6β4 important for hemidesmosome assembly. J Cell Science 2003; 116: 387-389. 40. Leverkhus M, Bhol K, Hirako Y i wsp. Cicatrical pemphigoid with circulating autoantibodies to β4 integrin, bullous pemphigoid 180 and bullous pemphigoid 230. Br J Dermatol 2001; 145: 998-1004. 41. Schaapveld RQJ, Barradori L, Geerts D i wsp. Hemidesmosome formation is initiated by the β4 inegrin subunit, requires complex formation of β4 and HD1/Plectin and involves a direct interaction between β4 and the Bullous Pemphigoid Antigen 180. J Cell Biol. 1998; 142: 271-284. 42. Hopkinson SB, Findlay K, dehart GW, Jones JCR. Interaction of BP180 (type XVII collagen) and α6 integrin is necessary for stabilization of hemidesmosome structure. J Invest Dermatol 1988; 111: 1015-1022. 43. Kumari S, Bhol KC, Simmons RK i wsp. Identification of Ocular Cicatrical Pemphigoid Antibody binding site(s) in human b4 integrin. Invest Ophth Visual Science 2001; 42: 379-385. 44. Bhol KC, Goss L, Kumari S i wsp. Autoantibodies to human α6 integrin in patients with oral pemphigoid. J Dental Research. 2001; 80: 1711-1715. 45. Chan RY, Bhol K, Tesavibul N i wsp. The role of antibody to human β4 integrin in conjunctival basement membrane separation: The possible in vitro model of ocular cicatrical pemphigoid. Invest Ophth Visual Science. 1999; 40: 2283-2290. 46. Tyagi S, Bhol K, Natarajan K i wsp. Ocular cicatrical pemphigoid antigen: Partial sequence and biochemical characterization. Proc Natl Acad Sci USA. 93: 14714-14719. 47. Bhol KC, Dans MJ, Simmons RK i wsp. The autoantibodies to α6β4 integrin of patients affected by ocular cicatrical pemphigoid recognize predominantly epitopes within the large cytoplasmic domain of human β4. J Immunol. 2000; 165: 2824-2829. 48. Rashid KA, Stern JNH, Ahmed AR. Identification of an Epitope within Human Integrin a6 Subunit fo a Binding of Autiantibody and Its Role in Basement Membrane Separation in Oral Pemphigoid. J Immunol. 2006; 176: 1968-1977. 49. Kurpakus MA, Quaranta V, Jones JCR. Surface relocation of alpha6beta4 integrins and assembly of hemidesmosomes in an in vitro model of wound healing. J Cell Biol. 1991; 115: 1737-1750. 50. Pilcher BK, Dumin JA, Sudbeck BD i wsp. The activity of Collagenase-1is Required for Keratinocyte Migration on a Type I Collagen Matrix. J Cell Biol. 1997; 137: 1445-1457. 51. D Auria L, Cordiali Fei P, Pietravalle M i wsp. The serum levels of se-selectin are increased in patients with bullous pemphigoid or pemphigus vulgaris. Correlation with the number of skin lesions and recovery after corticosteroid therapy.br J Dermatol. 1997; 137: 59-64. 52. Smith AD, Streilein RD, Hall III RP. Neutrophil CD11b, L-selectin and Fc IgA receptors in patients with dermatitis herpetiformis. Br J Dermatol. 2002; 147: 1109-1117. 53. Sami N, Bhol KC, Ahmed AR. Treatment of oral pemphigoid with intravenous immunoglobulin as monotherapy. Long term follow-up: influence of treatment on antibody titres to human α6 integrin. Clin Exp Immunol. 2002; 129: 533-540. 54. Ghosh S, Goldin E, Gordon FH i wsp. Natalizumab for active Crohn s disease. N Engl J Med. 2003; 348(1): 24-32. 55. Liu Z, Zhao M, Lin i wsp. Differential roles for β2 integrins in experimental autoimmune bullous pemphigoid. Blood. 2006; 107: 1063-1069.