Mateusz Stebliński Psychologia I, gr. C TECHNIKI KONTROLI EMOCJI Problem kontroli emocjonalnej obejmuje kilka zagadnień, w pewnym stopniu podobnych do siebie, jednak generalnie różniących się. W związku z tym jest to dość trudny temat do opisania. Jednak postaram się zrobić to jak najlepiej. CZYNNOŚCI SAMOKONTROLI Na początku chciałbym przedstawić kilka różnych klasyfikacji czynności służących samokontroli. Pierwsza z nich została zaproponowana przez Tomasza Kocowskiego. Obejmuje ona pięć czynności. Są to: 1. oddziaływanie na sytuację w kierunku jej zmiany, 2. reinterpretacja sytuacji emocjonalnej, 3. wzbudzenie kontr emocji, 4. angażowanie się w czynności osłabiające emocje, 5. powstrzymanie działania będącego następstwem emocji. Mirosław Kofta uważa, że wszystkie te czynności można sklasyfikować w dwóch grupach. Pierwsza z nich to modyfikacja samych emocji. Drugą grupę stanowią czynności modyfikujące niepożądane zachowania. Wiesław Łukaszewski wskazuje, że oprócz technik niespecyficznych występują jeszcze techniki ściśle związane ze szczególnymi sytuacjami. Z tego punktu widzenia proponuje jeszcze inną klasyfikację. Według niego czynności służące samokontroli można pogrupować w cztery klasy. Te klasy to: 1. bezpośrednia kontrola nad emocjami, 2. odraczanie gratyfikacji na rzecz jej powiększenia, 3. zwiększanie odporności wobec pokus, 4. radzenie sobie z kosztami w imię późniejszych zysków. W dalszej części pracy postaram się omówić każdą z klas zaproponowanych przez Łukaszewskiego, przy czym dwie pierwsze omówię bardziej szczegółowo a dwie pozostałe w skrócie. 1
KLASYFIKACJA CZYNNOŚCI WEDŁUG TOMASZEWSKIEGO BEZPOŚREDNIA KONTROLA NAD EMOCJAMI W tej klasie czynności znajdują się te, które wykorzystywane są najczęściej. Pogrupowane są one w podklasy. Pierwszą grupą są czynności modyfikujące stan mięśni. Wiele badań potwierdzało wpływ zmian w napięciu mięśni na zmiany nastroju. W jednym z nich badani mieli za zadanie ściskanie piłki tenisowej w prawej bądź lewej ręce. Wyniki pokazały, że aktywizacja mięśni lewej ręki (a co za tym idzie aktywizacja prawej półkuli mózgu) sprzyjała nastrojowi negatywnemu. Analogicznie aktywizacja mięśni prawej ręki (i lewej półkuli mózgu) sprzyjała nastrojowi pozytywnemu. 1 Podobnie rzecz się ma w stosunku do grymasów twarzy. Grymasy lewą strona twarzy powodują wystąpienie negatywnego, a prawą stroną twarz pozytywnego nastroju. 2 Badania te pokazują wyraźnie, że aktywacja różnych półkul mózgowych zmienia stan emocjonalny. Również aktywacja mięśni w inny sposób może wpływać na stan emocjonalny. Trzymanie ołówka w zaciśniętych zębach lub wymawianie samogłoski a (w wersji fonetycznej angielskiej ej) może pociągać za sobą nastrój pozytywny, tak jak nastrój negatywny może wywoływać trzymanie tego samego ołówka w zaciśniętych wargach lub wymawianie głoski ü. 3 Można zatem wykorzystać kontrolę mięśni jako metodę samokontroli emocjonalnej. Drugą podgrupę w ramach bezpośredniej kontroli emocji stanowi odwołanie się do zabiegów natury poznawczej. Najprostszą formą takiego działania jest odcięcie się od źródła emocji. Działanie to w skrócie można opisać słowami ja nie chcę o tym wiedzieć. Bardziej złożonym procesem jest oswajanie się ze źródłami emocji jak i samymi emocjami. Mamy tu do czynienia z zabiegiem odwrotnym niż w pierwszym przypadku. Tu zamiast unikać źródła emocji, poszukujemy go. Świetnym przykładem zastosowania takiej techniki są szkoły rodzenia, gdzie kobiety (i mężczyźni) przerabiają w myślach (ćwiczeniach, symulacjach itp.) sytuację porodu. Kolejną techniką jest poznawcza transformacja źródła emocji. Psychologowie kliniczni dostarczają informacji na temat mechanizmów obronnych typu kwaśne winogrona czy słodkie cytryny 4 to nic innego jak poznawcze zmiany charakteru bodźca. Kolejną kategorię w ramach bezpośredniej kontroli emocji stanowią zabiegi mające na celu uspokojenie emocji, obniżenie ich natężenia. Są to zazwyczaj bardzo proste zabiegi. Przykładem takiego postępowania może być powtarzanie sformułowań w stylu nie myślę o swoim lęku. Takimi czynnościami są również wszelkiego rodzaju modlitwy, litanie, mantra itp. Do końca nie jest jasne czy w grę wchodzi tu treść, 1 Schiff i Lamon, 1994 2 Schiff i in., 1992 3 Strack, Martin i Stepper, 1988; Zajonc, Murphy i Inglehart, 1989 4 Kwaśne winogrona - uznawanie za nieważny celu, którego nie osiągnęliśmy. Słodkie cytryny - wmawianie sobie, że przykre zdarzenia i sytuacje, będące naszym udziałem są w rzeczywistości przyjemne. 2
powtarzanie pewnych zwrotów, czy może odpowiednia rytmizacja. Jednak nie ma wątpliwości co do tego, że te zabiegi są skuteczna formą poprawienia nastroju, nawet jeśli opiera się na rytmie. ODRACZANIE GRATYFIKACJI NA RZECZ JEJ POWIĘKSZENIA Sytuacja w której odraczamy gratyfikację nieodłącznie wiąże się z emocjami. Konieczność odroczenia gratyfikacji często wywołuje negatywne emocje, a same emocje mogą spowodować zaprzestanie odraczania. Techniki kontroli emocji w tym wypadku służą zniwelowaniu emocji w sytuacji odraczania. W badaniach zauważono, że czynnikiem modyfikującym zdolność do panowania nad emocjami w takiej sytuacji jest ukierunkowanie uwagi. Pierwszą techniką służącą temu jest odwrócenie uwagi od gratyfikacji. Gdy osoba nie będzie się skupiać na oczekiwanej gratyfikacji, tylko skupi się na czymś innym, nie będą u niej tak silnie występować negatywne emocje związane z sytuacją oczekiwania. Jako najlepszy przykład do zobrazowania tej techniki mogą posłużyć dzieci. Gdy są one pozostawione w obecności jakiejś gratyfikacji, której otrzymanie muszą odroczyć stosują różne zabiegi jak śpiewanie, zakrywanie oczu mówienie do siebie czy (czasem skuteczne) próby zasypiania. 5 Inną techniką pozwalającą na kontrolowanie emocji jest koncentracja uwagi na poznawczych aspektach gratyfikacji zamiast na aspektach apetytywnych. W badaniach przeprowadzonych przez Mischela i Baker dwie grupy badanych otrzymywały odmienne instrukcje dotyczące gratyfikacji. Pierwsza skupiała się na wartościach apetytywnych (wyobraź sobie jakie to smaczne, pachnące ) a druga na wartościach poznawczych (zobacz jakie to podobne do ). Zgodnie z oczekiwaniami badani, którzy otrzymywali drugą instrukcję byli zdolni do dłuższego odraczania gratyfikacji. ZWIĘKSZANIE ODPORNOŚCI WOBEC POKUS I RADZENIE SOBIE Z KOSZTAMI W IMIĘ PÓŹNIEJSZYCH ZYSKÓW Sytuacja pokusy jest definiowana jako sytuacja, w której jednostka ma możliwość osiągnięcia pewnych gratyfikacji ale kosztem innych pożądanych działań lub naruszenia jakichś norm etycznych. Wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje sytuacji pokusy. Są to sytuacje posłuszeństwa, oszukiwania i kradzieży. W pierwszej z tych sytuacji zakazuje się osobie wykonywania jakiejś atrakcyjnej czynności lub korzystania z atrakcyjnych przedmiotów. Prowadzi to do paradoksalnego zwiększenia atrakcyjności tych czynności czy obiektów. Druga sytuacja ma miejsce gdy osoba ma okazję przypisania sobie osiągnięć, które nie są jej dziełem. Przykładem takiej sytuacji może być ściąganie na egzaminie. Trzecia sytuacja oznacza przywłaszczenie sobie czyjejś własności materialnej lub intelektualnej. 6 5 Mischel i Ebbesen, 1970 6 Kość, 1976 3
Można wyróżnić kilka czynników, które wpływają na uległość wobec pokus. Są to: wartość gratyfikacyjna pokusy, wielkość spodziewanej kary, prawdopodobieństwo wymierzenia kary oraz wielkość lęku przed zdemaskowaniem. Podobnie wygląda sytuacja radzenia sobie z kosztami w imię późniejszych zysków. Jedyną wyraźną różnicą jest to, że w tej sytuacji jednostka ma możliwość osiągnięcia gratyfikacji ale najpierw musi ponieść pewne koszty. PODSUMOWANIE Jak więc możemy zauważyć jest wiele różnych technik kontrolowania emocji, od prostego mówienia sobie, że jesteśmy spokojni po poznawczą transformację źródła emocji. Wykorzystanie każdej z tych metod jest zależne od sytuacji, w jakiej się znajdujemy oraz od różnic indywidualnych między ludźmi. Myślę, że każdy z nas wypracowuje sobie w ciągu życia swoje własne techniki kontrolowania emocji. BIBLIOGRAFIA 1. Feldman R. S. (1996) Zrozumieć psychologię. Wrocław: Wyd. Astrum 2. Łukaszewski W. (2oo3) Wielkie pytania psychologii. Gdańsk: GWP 3. Mietzel G. (2ooo) Wprowadzenie do psychologii. Gdańsk: GWP 4. Strelau J. (2oo4) Psychologia tom 2. Gdańsk: GWP 5. Zimbardo P. G. (1999) Psychologia i życie. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN 4
5