Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000. Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN 83-916342-2-1 Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/6 61-664 Poznaƒ tel./fax +48 / 61 826 78 44 e-mail: adrem@echostar.pl

Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej................... 11 Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania......... 27 Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie?.......................................... 51 Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat 1923-1929.... 71 Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej................................... 81 Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych................................... 101 Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji........................................ 109 Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym............. 117 Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka...................................... 125 Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych.................................... 145 Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne.. 157 Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry................................... 165 Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii.................................... 171 Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego..................................................... 183 Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej...................................... 193 Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce....................... 205 Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych......................................... 237 Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy................................. 241 Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego....................................... 247 9

Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4).................... 257 Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku.............................. 263 Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza........................ 271 Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002..... 283 Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci............... 297 Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy....................................................... 311 Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku................................................ 317 Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem?............ 321 Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie....................... 327 Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa.............................. 337 Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach............................... 341 Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii....................................................... 353 Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego................. 373 Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka?.............. 379 Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego................. 389 Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç........................ 399 Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map?..... 407 Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ........ 413 Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii.................................... 439 Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna........... 449 Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji...................................... 457 Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii.................................... 479 Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie......... 489 Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie............................. 495 Indeks nazw osobowych....................................................... 499 Indeks nazw geograficznych................................................... 507 Lista adresowa autorów...................................................... 517 10

Grzegorz Kiarszys Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego 1. Wst p PodejÊcie do przestrzeni, jakie dominuje na gruncie polskiej archeologii jest w znacznej mierze odmienne od brytyjskich koncepcji zwiàzanych z tà problematykà. Ró nice dotyczà nie tylko podstaw teoretycznych, ale tak e samego sposobu konceptualizacji i rozumienia krajobrazu kulturowego. Archeolodzy polscy w studiach nad przestrzenià pos ugujà si kategorià stanowiska, k adàc nacisk na indywidualne jej elementy, podczas gdy w archeologii brytyjskiej krajobraz kulturowy (landscape) jest postrzegany ca oêciowo. Jednà z przyczyn takiego stanu rzeczy sà inne sposoby uzyskiwania êróde archeologicznych. W przypadku polskiej archeologii podstawowym êród em do studiów nad osadnictwem sà wyniki badaƒ AZP, podczas gdy brytyjska landscape archaeology wykorzystuje g ównie dokumentacj pochodzàcà z rozpoznania lotniczego (por. Barford w tym tomie). Sytuacji tej nie zmieni o tak e zwi kszenie si w ostatnich latach dost pnoêci baz danych, zawierajàcych zdj cia lotnicze dla obszaru Polski. W poni szym artykule zajm si problematykà dotyczàcà rozbie noêci, jakie wyst pujà pomi dzy informacjami dostarczanymi przez zdj cia lotnicze i badania powierzchniowe. Porusz te kwesti ich wp ywu na rozumienie kategorii przestrzeni oraz tego, jak ukszta towane w dwóch ró nych tradycjach (polskiej i brytyjskiej) schematy post powania badawczego wp ywajà na przyjmowanà perspektyw badawczà i sposoby narratywizowania przesz ej rzeczywistoêci. 2. Stanowisko archeologiczne i przestrzeƒ kulturowa w studiach osadniczych Dominujàcym sposobem rozpatrywania przestrzeni w polskiej archeologii jest myêlenie o niej w kategoriach stanowiska archeologicznego. Ryszard Mazurowski (1980: 18-19) okreêla stanowisko archeologiczne jako: wycinek przestrzeni, w którym zgrupowane sà êród a archeologiczne wraz z objaêniajàcym je kontekstem, majàcy t w aêciwoêç, e jest oddzielony od innych podobnych przestrzenià, w której êróde archeologicznych nie ma [ ]. Taka definicja wymusza w post powaniu badawczym koniecznoêç nieustannego oddzielania naturalnych elementów przestrzeni od tego, co jest dzie em cz owieka. Stàd te wynika definicja krajobrazu kulturowego (antropogenicznego), który jest rozumiany jako krajobraz, w którym nad dzie ami natury wyraênie dominujà dzie a cz owieka (Kobyliƒski 1999: 5). 389

W okresie, w którym powstawa program AZP, w archeologii polskiej dominowa o wyjaênianie indukcyjne. Wiàza o si ono z przeêwiadczeniem, e nauka nie jest niczym innym, jak tylko systematycznym opisem tego, co widzimy. Stàd te wyniki badaƒ powierzchniowych by y traktowane jako gotowy materia do studiów osadniczych. Panowa o tak e przekonanie, e istnieje bliski zwiàzek pomi dzy funkcjà stanowiska archeologicznego a iloêcià ceramiki znajdujàcej si na powierzchni ziemi. Dlatego klasyfikacje funkcjonalne stanowisk dokonywane na podstawie materia- u powierzchniowego uznawano za ca kowicie uprawnione (Czerniak 1996: 40). Tak e okreêlenie chronologii i zasi gu przestrzennego stanowiska, cz sto na podstawie tylko kilku fragmentów ceramiki by o uznawane za wystarczajàce. W studiach osadniczych przestrzeƒ ma charakter silnie zatomizowany. Z perspektywy pojedynczych stanowisk prowadzi si rozwa ania nad ca oêcià krajobrazu, przy czym stanowiska rozpatruje si jedynie jako miejsca fizycznej aktywnoêci cz owieka w okreêlonym czasie. Nie traktuje si ich natomiast jako cz Êci sk adowych wi kszej struktury, którà niegdyê stanowi y. G ównym przedmiotem zainteresowaƒ archeologa zajmujàcego si studiami nad osadnictwem jest zatem rozmieszczenie w przestrzeni poszczególnych stanowisk i ich chronologia. Przesz y krajobraz kulturowy jest wi c w tym wypadku sprowadzany jedynie do miejsc, w których wyst pujà koncentracje artefaktów (Barford 2001: 20). Dopiero kolejnym krokiem jest refleksja nad rolà krajobrazu naturalnego i poszukiwane sà relacje pomi dzy nim a krajobrazem antropogenicznym. W dalszej kolejnoêci wyst puje najcz Êciej tendencja do przek adania stanowiska archeologicznego na element funkcjonujàcy w przesz ej rzeczywistoêci kulturowej, czyli w sposób upraszczajàcy uto samia si je z realnà osadà, obozowiskiem bàdê cmentarzem, a zasi g rozrzutu artefaktów okreêlony na podstawie badaƒ powierzchniowych uto samia si z rzeczywistym zasi giem wymienionych wy ej struktur (np. Bienia, ó kowski 1996: 151-159; Kadrow, Machnik 2001: 111-125; Koz owski 2001: 95-110; Kruk, Milisauskas 1999). Dopiero na tak okreêlonych funkcjonalnie elementach przestrzeni przeprowadza si dalsze analizy. Tak ukszta towana tradycja silnie wp ywa na sposób wykorzystywania tak e innych kategorii êróde do studiów osadniczych. Je eli ju zdj cia lotnicze sà stosowane, to post puje si z nimi podobnie jak z wynikami badaƒ AZP. Najcz Êciej publikuje si zdj cia pojedynczych stanowisk z podpisem, informujàcym o miejscowoêci, w której si znajdujà i numerem stanowiska na arkuszu AZP (np. Kobyliƒski 1999: 100-110; 119-128). Zdj cia w takiej formie wykorzystywane sà jedynie jako ilustracja lub dokumentacja konserwatorska, nie bierze si ich natomiast pod uwag przy analizach przestrzennych. 3. Krajobraz kulturowy jako przedmiot badaƒ Odmienny sposób konceptualizacji przestrzeni kulturowej powsta na gruncie brytyjskiej landscape archaeology. G ównym przedmiotem jej zainteresowaƒ jest sposób, w jaki przestrzeƒ zamieszkiwana przez cz owieka jest przez niego indywidualnie lub kolektywnie modelowana i kszta towana, i jak nast pnie wp ywa na praktyki spo eczne (Darvill 1997: 73; 2001). Zwraca ona uwag na potrzeb holistycznego rozpatrywania krajobrazu kulturowego (Barford 2001: 29). Stanowi to odejêcie od wàskiego poj cia stanowiska archeologicznego. Ca a forma krajobrazu, a nie tylko pojedyncze artefakty w obr bie stanowisk sà traktowane jako Êlady dzia alnoêci ludzkiej. W tym rozumieniu na krajobraz kulturowy sk adajà si obok elementów wspó czesnych (np. drogi, domy, kana y, pola itp.) tak e pozosta oêci dawnych przestrzeni (np. ruiny domów, grodziska, obiekty ujawnione przez wyró niki roêlinne itp.). Krajobraz kulturowy jest wielopoziomowy, przy czym wielopoziomowoêç ta wynika z ró noczasowego powstawania poszczególnych jego fragmentów. Popularnym narz dziem jego prezentacji sta a si mapa, na której obok wspó czesnych elementów umieszczane sà Êlady wczeêniejszej aktywnoêci cz owieka. Jest ona wykorzystywana zarówno do samej rejestracji form krajobrazowych, 390 VII: ZDJ CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY

jak i jako narz dzie analityczne (Barford w tym tomie), pozwalajàce rekonstruowaç przesz e obrazy przestrzeni (Darvill 1997: 73-74). 4. Badania powierzchniowe a rozpoznanie lotnicze Zamieszczone poni ej zdj cia lotnicze zosta y wykonane na terenie po udniowej Wielkopolski i przedstawiajà miejsca, w których zlokalizowane sà stanowiska odkryte w ramach AZP. Obszar ten by w przesz oêci poddawany wielokrotnie badaniom powierzchniowym, dzi ki czemu prezentujàca ich wyniki mapa, jest g sto pokryta stanowiskami archeologicznymi. Wybrane przyk ady pos u à mi do zilustrowania podstawowych rozbie noêci pomi dzy informacjami dostarczanymi przez omawiane kategorie êróde. Zdj cie na Tabl. I: A zosta o wykonane w okolicach miejscowoêci Krzywiƒ w Wielkopolsce. G ównym jego celem by o udokumentowanie stanu zachowania grodziska wczesnoêredniowiecznego i osady przygrodowej. Obok kolistych form tworzonych przez wyró niki roêlinne, ujawniajàcych zarysy wa ów, fotografia przedstawia tak e formy pod u ne (które byç mo e stanowi y drogi wewnàtrz osiedla), przebiegajàce od grodziska przez prawie ca à d ugoêç wspó czesnego pola uprawnego, oraz liczne, mniejsze formy o kszta tach zbli onych do owalnych (byç mo e np. do ki pos upowe, jamy, ziemianki itp.). Znalaz y si na niej te inne elementy krajobrazu kulturowego. Zdj cie zatem przedstawia tak e dwa kana y, nad którymi znajdujà si mosty, przez które przebiega wspó czesna droga oraz jaz. Wzd u jednego z kana ów ciàgnà si po obu jego stronach wa- y przeciwpowodziowe. Dobrze widoczne sà wspó czesne granice pól i àk, szata roêlinna i system melioracji. Fotografia na Tabl. I: B zosta a wykonana tak e w okolicach Krzywinia. G ównym jej celem by- a rejestracja wyró ników roêlinnych, które najprawdopodobniej ujawniajà pozosta oêci osad wczesnoêredniowiecznych. Wspomniane relikty rozciàgajà si na znacznej przestrzeni, po obu stronach drogi. Do wspó czesnych elementów krajobrazu kulturowego obok wymienionej drogi nale à tak e usytuowane wzd u niej zagrody, podzia gruntów rolnych na pola i àki oraz niewielkie obszary pokryte lasem. Omówione wy ej fotografie przedstawiajà wycinek typowego dla Wielkopolski wspó czesnego krajobrazu kulturowego, w znacznej mierze równinnego, poprzecinanego sztucznymi kana ami, w którym jednymi z najcz Êciej wyst pujàcych elementów sà wsie, pola i àki podkreêlajàce jego rolniczy charakter. Tak udokumentowana przestrzeƒ kulturowa sk ada si z bardzo wielu elementów, które powstawa y w d ugim czasie. Jej wielopoziomowoêç polega na wyst powaniu obok siebie reliktów dawnego krajobrazu kulturowego i wspó czesnej sieci pól, dróg, kana ów czy zabudowaƒ. Przeniesienie informacji pochodzàcych ze zdj ç lotniczych na map pozwala nie tylko na zarejestrowanie wiedzy uzyskanej o stanowiskach archeologicznych. Mapa mo e s u yç tak e jako narz dzie rekonstrukcji przesz ych przestrzeni kulturowych, gdy umo liwia oddzielenie ich od siebie (Barford w tym tomie). Pozwala tak e na obserwacj sposobu, w jaki wspó czesny krajobraz kszta tuje i zmienia relikty przesz ych krajobrazów, które si w nim zawierajà. Cz owiek mo e poprzez swojà dzia alnoêç zarówno niszczyç pozosta oêci dawnego osadnictwa (np. przez prace ziemne czy intensywnà upraw ), jak i przyczyniaç si do ujawnienia wczeêniej nie znanych reliktów. Dobrym przyk adem ilustrujàcym takà sytuacj sà relikty grodziska przedstawione na Tabl. I: A. W okresie nowo ytnym zosta o ono ca kowicie zniwelowane przez g bokà ork i prace ziemne. Utraci o w asnà form terenowà, co spowodowa o, e w trakcie badaƒ AZP, na podstawie obecnoêci znacznych iloêci materia u ceramicznego, zosta o zakwalifikowane jako osada otwarta. Paradoksalnie czynnik, który spowodowa wczeêniejsze jego zniszczenie czyli ulokowanie pola uprawnego na obszarze, gdzie znajdowa y si relikty grodu przyczyni si do jego ujawnienia w postaci wyró ników roêlinnych i umo liwi jego klasyfikacj w aênie jako grodziska (Nowakowski, Prinke, Ràczkowski 1999: 116). OSADNICTWO CZY KRAJOBRAZ KULTUROWY: KONSEKWENCJE POZNAWCZE KORELACJI 391

Tabl. I: A. Czerwona WieÊ, gm. Krzywiƒ, stan. 1 i 37. Zdj cie lotnicze grodziska wczesnoêredniowiecznego i osady przygrodowej. Fot. J. Nowakowski, 5.07.1998. Tabl. I: B. Okolice Krzywinia. Zdj cie lotnicze ukazujàce rozmieszczenie wyró ników roêlinnych. Fot. J. Nowakowski, 5.07.1998.

Tabl. II: A. Czerwona WieÊ, gm. Krzywiƒ. Mapa przedstawiajàca rozmieszczenie stanowisk archeologicznych ( ó te numeracja wed ug AZP) na tle obiektów zinterpretowanych w oparciu o zdj cia lotnicze (czerwone). Opracowa G. Kiarszys. Tabl. II: B. Okolice Krzywinia. Mapa przedstawiajàca rozmieszczenie stanowisk archeologicznych ( ó te numeracja wed ug AZP) na tle obiektów zinterpretowanych w oparciu o zdj cia lotnicze (czerwone). Opracowa G. Kiarszys.

Na mapie (Tabl. II: A) jest interpretacja omówionej powy ej fotografii. Na podstawie przeprowadzonych badaƒ powierzchniowych stwierdzono na tym obszarze wyst powanie dwóch stanowisk, oddzielonych kilkunastometrowym pasem pozbawionym materia u zabytkowego. Interpretacja zdj cia lotniczego wskazuje natomiast na ciàg oêç, jaka mi dzy nimi wyst puje. Wyznaczanie zasi gu stanowisk odkrytych w ramach badaƒ AZP opiera si na okreêlaniu wielkoêci pola rozrzutu artefaktów (Mazurowski 1980: 18). Je eli na konkretnym obszarze stwierdzono w bliskim sàsiedztwie wyst powanie dwóch skupisk zabytków, pomi dzy którymi znajdowa si obszar, na którym one nie wyst powa y, to tworzono z nich oddzielne stanowiska. Powy szy przyk ad podwa a jednak s usznoêç takiego poglàdu. W tym przypadku stanowisko nie manifestuje si przez obecnoêç materia u zabytkowego na powierzchni ziemi, a przez formy, jakie ujawniajà wyró niki roêlinne. Taka sytuacja mo e zaistnieç z wielu przyczyn (np. obiekty nie wesz y jeszcze w zasi g orki, poniewa znajdujà si zbyt g boko). Ujawnienie si wyró ników roêlinnych, które rejestrujà sytuacj wyst pujàcà na pewnej g bokoêci pozwala jednak na ich obserwacj. Podobnà sytuacj ilustruje Tabl. II: B, która stanowi interpretacj zdj cia na Tabl. I: B. Przedstawia ona ciàg wyró ników roêlinnych, pomi dzy którymi nie ma obszarów jakichê znaczàcych nieciàg oêci. Ca y ten teren wydaje si byç jednym wielkim stanowiskiem archeologicznym. Tymczasem w efekcie badaƒ AZP, na tej samej przestrzeni wyznaczono kilka oddzielnych stanowisk. Obok wymienionych we wczeêniejszym przyk adzie czynników, wp yw na taki stan rzeczy mog a mieç jeszcze jedna ewentualnoêç. MyÊlenie w kategoriach pojedynczych stanowisk niesie za sobà zagro enie niedostrzegania tego, w jaki sposób wspó czesny krajobraz kulturowy kszta tuje nasze postrzeganie przestrzeni. Archeolog przeprowadzajàcy badania powierzchniowe, mimo i programowo ma braç pod uwag jedynie relikty przesz ych kultur, nieêwiadomie w tworzonà przez siebie map AZP wprz ga elementy wspó czesne. Zatem, do rekonstruowanego przez siebie przesz ego krajobrazu dodaje element teraêniejszy czyli w tym wypadku drog który znacznie zniekszta ca efekt koƒcowy. Sytuacj takà ilustruje Tabl. II: B. Najprawdopodobniej wspó czesna droga asfaltowa zosta a przeprowadzona w poprzek dawnej osady. Stanowiska odkryte w badaniach powierzchniowych znajdujàce si po przeciwnych stronach drogi musia y z tej przyczyny uzyskaç oddzielne numery. Tymczasem interpretacja zdj cia pokazuje, e wspó czesny element krajobrazu (droga) zosta na o ony na element przesz y (osada) i bardziej uprawnione w tej sytuacji by oby uznanie wszystkich stanowisk za jednà ca oêç, jakà prawdopodobnie stanowi y w przesz oêci. Przedstawiony powy ej przyk ad mo e tak e zostaç po cz Êci wykorzystany do wyjaênienia sytuacji obserwowanej przez archeologów kierujàcych badaniami powierzchniowymi. Cz sto w publikacjach dotyczàcych tego tematu podkreêlana jest kwestia nie pokrywania si wyników badaƒ przeprowadzanych w kolejnych sezonach na tym samym obszarze (np. Czerniak 1996; Bienia, ó kowski 1996; Kajzer 1996). W ich efekcie odkrywane sà stanowiska poprzednio nie znane, podczas gdy w tym samym czasie nie mo na potwierdziç lokalizacji stanowisk wczeêniej odkrytych (Ràczkowski 1996: 17). Do sytuacji takiej mo e dochodziç nagminnie, gdy mamy do czynienia np. z reliktami osad o znacznych rozmiarach. Przyk ad taki ilustruje omawiana wczeêniej fotografia na Tabl. I: B. Ujawnianie si materia u zabytkowego na powierzchni ziemi jest zale ne od wielu czynników (np. rodzaj orki, charakter gleby, roêlinnoêç itp.). Zmieniajàce si warunki uprawy mogà byç przyczynà tego, i w jednych miejscach b dà wyst powa y artefakty, podczas gdy w innych ich nie b dzie. Zatem w obr bie jednej osady, obok miejsc z koncentracjami zabytków mogà byç obszary ca kowicie ich pozbawione. Stàd cz sto mo e byç ona dzielona na kilka mniejszych stanowisk, których b dzie przybywaç wraz z kolejnymi badaniami powierzchniowymi. Interpretacja zdj cia zamieszczona na Tabl. II: B dotyczy w aênie takiego przypadku. Rozleg e Êlady bytowania cz owieka, ujawnione przez wyró niki roêlinne tworzà jednà struktur o znacznej wielkoêci. W wyniku badaƒ powierzchniowych natomiast, zosta a ona podzielona na szeêç oddzielnych stanowisk. Cz sto wyst puje tak e sytuacja odwrotna. Na terenach zalesionych stwierdzane sà pustki osadnicze, gdy nie obserwuje si tam obecnoêci zabytków. 392 VII: ZDJ CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY

Mo na zatem wysnuç wniosek, e mapy AZP nie tyle przedstawiajà dystrybucj przestrzennà stanowisk, ile sà rejestracjà obszarów, na których wystàpi y warunki umo liwiajàce ujawnienie si artefaktów. Sà zatem w pewnym sensie zapisem warunków glebowo-roêlinno-u ytkowych, jakie mia y miejsce w czasie przeprowadzania badaƒ powierzchniowych. W tym wypadku jednak, podobnà wad mo na zarzuciç zdj ciom lotniczym, gdy nie we wszystkich miejscach mogà wystàpiç wyró niki roêlinne. Dlatego te, cz sto podkreêla si koniecznoêç ponawiania co pewien czas rozpoznania lotniczego i wykorzystywania innych rodzajów êróde, by uzyskaç mo liwie pe ny obraz krajobrazu kulturowego. Podczas gdy kolejne rekonesansy lotnicze umo liwiajà kumulowanie uzyskanych informacji i sà do siebie przystajàce, to powtarzanie badaƒ powierzchniowych prowadzi jedynie do zag szczania sieci abstrakcyjnych stanowisk na arkuszach AZP. Zarówno wyniki badaƒ powierzchniowych, jak i interpretacje zdj ç lotniczych przedstawiane sà na mapach. Tylko w przypadku tych drugich jednak mo na mówiç o holistycznym podejêciu do krajobrazu kulturowego, gdy przedstawione na mapie elementy sà ze sobà powiàzane i tworzà wi ksze ca oêci (struktury). Mapy AZP prezentujà jedynie zbiory nie powiàzanych ze sobà punktów, symbolizujàcych pojedyncze stanowiska archeologiczne. 5. Zakoƒczenie Przyczyn podobnych sytuacji, pokazujàcych rozbie noêci pomi dzy êród ami pochodzàcymi z badaƒ powierzchniowych i interpretacjami zdj ç lotniczych jest z pewnoêcià wi cej, gdy sà one w zasadzie indywidualne dla ka dego z rozpatrywanych przypadków. Celem powy szego artyku u nie by o ich wymienienie, a raczej pokazanie ogólnego mechanizmu wp ywajàcego na konceptualizacj krajobrazu kulturowego w obr bie archeologii. Dotychczas na gruncie polskiej archeologii nie pojawi a si potrzeba àczenia ró nych kategorii êróde w celu uzyskiwania pe niejszych rekonstrukcji przesz ych krajobrazów kulturowych. Krajobraz rozpatrywany z perspektywy pojedynczego stanowiska nie wymaga takiego dzia ania, gdy mo na by o odnieêç wra enie, e same badania powierzchniowe dostarczajà wszystkich niezb dnych informacji. Dopiero rozpoznanie lotnicze pokaza o, jak niekompletnym i zredukowanym obrazem dysponujemy. Nie ma najmniejszego porównania pomi dzy punktem na mapie, który ma okreêlaç przybli one po o enie przestrzenne stanowiska archeologicznego a interpretacjà zdj ç lotniczych, które w tym samym miejscu ujawniajà z du à dok adnoêcià nawet pojedyncze obiekty w jego obr bie, àczàc je w wi ksze struktury, czy nawet dajàc obraz ca ych regionów. Nieporównywalna jest tak e sama iloêç informacji, których dostarczajà obie kategorie êróde. Stwierdzenie powy sze nie ma na celu ca kowitej krytyki metody powierzchniowej. Jest ona z pewnoêcià nadal przydatna, chocia by z tej przyczyny, e umo liwia uzyskiwanie informacji na tematy, których inne metody nie mogà dostarczyç. Zdj cia lotnicze nie zawsze pozwalajà na okre- Êlenie chronologii czy przynale noêci kulturowej odkrytych obiektów. Jest to mo liwe jedynie w przypadku form posiadajàcych charakterystyczne cechy (w przypadku Polski mogà to byç np. chaty trapezowate czy grobowce kujawskie). Chodzi o bardziej o podkreêlenie potrzeby stosowania ró nych kategorii êróde w rozwa aniach nad krajobrazem kulturowym, gdy opieranie si tylko na wynikach badaƒ powierzchniowych musi skazywaç na ciàg y redukcjonizm i narzuca jednà, ograniczajàcà perspektyw, nie pozwalajàc na jej rozszerzenie. Interesujàcà propozycjà mog oby byç zastosowanie w polskich warunkach schematu post powania badawczego, wypracowanego na prze omie lat 40. i 50. przez Johna Bradforda (Bradford 1957: 85-93). Jego metoda obejmowa a kilka etapów. Pierwszym by rekonesans lotniczy, na podstawie którego wykonywano szczegó owà dokumentacj stanowisk archeologicznych. By a ona nast pnie podstawà kolejnego etapu, czyli badaƒ powierzchniowych i sonda owych. Badania terenowe pozwala y na bardziej precyzyjnà interpretacj funkcjonalnà i chronologicznà wybranych stanowisk. Uzyskane w ten sposób informacje przenoszono na zasadzie analogii na stanowiska o podobnych formach, na których nie przeprowadzono badaƒ terenowych (Ràczkowski 2002: OSADNICTWO CZY KRAJOBRAZ KULTUROWY: KONSEKWENCJE POZNAWCZE KORELACJI 393

112). Metoda ta jest powszechnie stosowana na Wyspach Brytyjskich tak e obecnie, przy czym omówiony schemat post powania uzupe nia si tak e o inne êród a (np. badania geofizyczne; Palmer 1995). Nak ady Êrodków i czasoch onnoêç sà tu z pewnoêcià wielokrotnie mniejsze ni koszt poddawania ca ych mikroregionów badaniom wykopaliskowym. Bibliografia Barford P. M. 2001. Space, environment, and cultural landscape in Polish archaeology, [w:] One land, many landscapes, (red.) T. Darvill, M. Gojda. Oxford: Archaeopress, 19-32. Bienia M., ó kowski S. 1996. Weryfikacja wiarygodnoêci wyników badaƒ AZP w województwie bialskopodlaskim, [w:] Archeologiczne Zdj cie Polski metoda i doêwiadczenia. Próba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: OÊrodek Dokumentacji Zabytków, 151-159. Bradford J. 1957. Ancient Landscapes. Studies in Field Archaeology. London: Bell & Sons. Czerniak L. 1996. Archeologiczne Zdj cie Polski co dalej?, [w:] Archeologiczne Zdj cie Polski metoda i doêwiadczenia. Próba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: OÊrodek Dokumentacji Zabytków, 39-46. Darvill T. 1997. Landscapes and the archaeologist, [w:] Making English Landscapes, (red.) K. Barker, T. Darvill. Oxford: Oxbow, 70-91. Darvill T. 2001.Traditions of landscape archaeology in Britain: issues of time and scale, [w:] One land, many landscapes, (red.) T. Darvill, M. Gojda. Oxford: Archaeopress, 33-46. Kadrow S., Machnik J. 2001. Badania nad osadnictwem neolitycznym i wczesnobràzowym na obszarach lessowych ma opolski, [w:] Archeologia przestrzeni, metody i wyniki badaƒ struktur osadniczych w dorzeczach górnej aby i Wis y, (red.) J. K. Koz owski, E. Neustupnỳ. Kraków: Polska Akademia Umiej tnoêci, 111-125. Kruk J., Milisauskas S. 1999. Rozkwit i upadek spo eczeƒstw rolniczych neolitu. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Kobyliƒski Z. 1999. Krajobraz archeologiczny problemy ochrony i prezentacji, [w:] Krajobraz archeologiczny, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: Res Publica Multiethnica, 5-10. Koz owski J. K. 2001. Dwa mikroregiony osadnictwa póênograweckiego: Dolina Wis y pod Krakowem oraz Dolina Wagu pod Piešt`ianami, [w:] Archeologia przestrzeni, metody i wyniki badaƒ struktur osadniczych w dorzeczach górnej aby i Wis y, (red.) J. K. Koz owski, E. Neustupnỳ. Kraków: Polska Akademia Umiej tnoêci, 95-110. Mazurowski R. 1980. Metodyka archeologicznych badaƒ powierzchniowych. Warszawa Poznaƒ: Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe. Nowakowski J., Prinke A., Ràczkowski W. 1999. Lataç czy nie lataç?: zdj cia lotnicze jako kolejny element standardowej procedury w ochronie stanowisk archeologicznych, [w:] Acta Archaeologica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech stan prawny, problematyka, osiàgni cia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S owiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 113-152. Palmer R. 1995. Integration of Air Photo Interpretation and Field Survey Projects, Archaeological Prospection 2: 167-176. Ràczkowski W. 1996. Aerial reconnaissance and fieldwalking survey: British and Polish reality, AARGnews 12: 16-17. Ràczkowski W. 2002. Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM. 394 VII: ZDJ CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY

Grzegorz Kiarszys Settlement pattern or landscape: cognitive impact of correlation results of field-walking and aerial survey Summary The approach to space which dominates Polish archeology is rather different to the British concept of this subject. The differences concern not only theorectical basis but also the way in which we conceptualize and understand the cultural landscape. Polish archaeologists, when they study space, use archaeological site categories emphasising individual elements. Such behaviour is the result of thought of cultural space through the prism of records gathered thanks to the AZP survey. The starting point for further thought on the problems of spatial relation is in this case the map, showing many unconnected abstract points, representing archaeological sites, which, in the construction of a story about the past are connected without reflection to past reality. The purpose of the article is to contrast this research model with the British approach to the cultural landscape, which is a holistic one. They also treat the map as a research tool, the difference being that it is an interpretation and a register of cultural lansdcape elements recognised during aerial reconnaissance. Therefore, they show not single sites but the whole structure of settlement pattern together with their internal relations. The article also discusses the question of incomplete information retrieved during field-walking and aerial reconnaissnce, and the main reasons for this occurrence. The above approach to this question does not however mean a resignation from surface methods but rather it is a criticism of current thought on settlement pattern studies from the point of view of strongly atomised space, made up of single sites. This leads to the conclusion that the result of field-walking may be treated as a valuable archaeological source only when it can be supplemented by information from other methods (i.e. aerial photography) and in this way a large whole is created thanks to which it can be used in the creation of holistic images of past space. Captions: Plate I: A. Czerwona WieÊ, KoÊcian Dist., sites 1 and 37. Aerial photograph of the early medieval stronghold and the adjoining settlement. Photo: J. Nowakowski, 5.07.1998. Plate I: B. Near Krzywiƒ, KoÊcian Dist. Aerial photograph showing the distribution of cropmarks. Photo: J. Nowakowski, 5.07.1998. Plate II: A. Czerwona WieÊ, KoÊcian Dist. Map showing the location of archaeological sites (yellow numbers according to the AZP), in the background there are features which were interpreted on the basis of aerial photographs (in red) (by G. Kiarszys). Plate II: B. Near Krzywiƒ, KoÊcian Dist. Map showing the location of archaeological sites (yellow numbers according to the AZP), in the background there are features which were interpreted on the basis of aerial photographs (in red) (by G. Kiarszys). OSADNICTWO CZY KRAJOBRAZ KULTUROWY: KONSEKWENCJE POZNAWCZE KORELACJI 395