Ile pucharów lejkowatych mieści się w jednym komputerze? Zdjęcia lotnicze i GIS w archeologii

Transkrypt

1 Ile pucharów lejkowatych mieści się w jednym komputerze? Zdjęcia lotnicze i GIS w archeologii Wojciech Mania Zakład Kształtowania Środowiska Przyrodniczego i Fotointerpretacji Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu e.mail: wojman@amu.edu.pl url:

2 Archeologia lotnicza? fot:

3 Jak to się zaczęło? 1858 pierwsze zdjęcie lotnicze wykonane z balonu przez Nadara we Francji 1899 pierwsze zdjęcia lotnicze wykonane do celów archeologicznych (Forum Romanum) 1928 pierwsza książka o wykorzystaniu zdjęć lotniczych w archeologii opublikowana przez O.S.G. Crawforda w Wielkiej Brytanii 1934 pierwsze fotografie z góry wykonane w Biskupinie źródła:

4 Archeologia lotnicza I. Rekonesans lotniczy w archeologii: 1. odkrywanie nowych stanowisk, 2. odkrywanie nowych typów stanowisk, 3. lokalizacja stanowisk znanych ze źródeł pisanych, 4. rozpoznanie struktury przestrzennej stanowisk: a. określenie funkcji obiektu, b. określenie zasięgu i chronologii (względnej) obiektu. II. Planowanie badań wykopaliskowych: 1. rozwiązanie problemu badawczego, 2. wybór stanowiska reprezentatywnego dla danego zagadnienia. III. Dokumentacja stanowiska: 1. w trakcie i po zakończeniu wykopalisk, 2. dla celów popularyzatorskich i edukacyjnych. fot: W. Rączkowski

5 Technologia Możliwość prowadzenia rekonesansu lotniczego zawdzięczamy w znaczącym stopniu wynalazkom z zakresu technologii nie byłoby możliwe wykonywanie zdjęć lotniczych bez aparatu fotograficznego czy dysponowania sprzętem pozwalającym na wzniesienie się w powietrze. Technologia jednak nie rozstrzyga o efektywności zdjęć, dostarcza jedynie materiału do interpretacji, a to interpretacja właśnie zdaje się być najważniejszym aspektem archeologii lotniczej. (Nowakowski, Prinke, Rączkowski 2005) fot: W. Mania

6 Interpretacja zdjęć Zdjęcie nie zawiera żadnych neutralnych części czy elementów, które są całkowicie pozbawione znaczenia. Wiąże się to z mechanizmem odczytywania zdjęcia, jego postrzegania. Według Piageta nie ma postrzegania bez natychmiastowego kategoryzowania. Zatem zdjęcie jest werbalizowane/narratywizowane w każdym momencie jego postrzegania. Co więcej, jest ono postrzegane poprzez werbalizowanie. (Rączkowski 2002)

7 Wrześnica spektakularny przykład grodziska wczesnośredniowiecznego fot: W. Rączkowski

8 Wrześnica grodzisko wczesnośredniowieczne fot: W. Rączkowski

9 Dlaczego widać, skoro nie widać? Stanowiska posiadające własną formę krajobrazową Stanowiska zniwelowane, niewidoczne z powierzchni ziemi Cienie Wyróżniki glebowe Wyróżniki roślinne (pozytywne) Wyróżniki roślinne (negatywne) ryc: Aronoff 2005

10 Dlaczego tylko czasami coś widać? Sukces zależy od: 1. doświadczenia fotografa, 2. czasu wykonania zdjęcia (pory roku, a nawet doby), 3. warunków meteorologicznych poprzedzających lot, 4. strefy klimatycznej, 5. rodzaju gleby, 6. rodzaju uprawy (pokrycia terenu) Specjalne techniki wykonywania zdjęć (np. podczerwień) mają marginalne znaczenie i nie zastąpią fachowej wiedzy. fot. J. Nowakowski, O. Braash

11 Daleszyn grodzisko wczesnośredniowieczne fot: W. Rączkowski

12 Jarosławiec kurhan (chronologia nieznana) fot: W. Rączkowski

13 Kiełczewo czarcie koła powodowane przez rozrost grzybów fot: W. Rączkowski

14 Wolkowo grodzisko wczesnośredniowieczne (wyróżniki roślinne) fot: W. Rączkowski

15 Zielątkowo kurhan wydeptany przez konia fot: W. Rączkowski, W. Mania

16 Swarzędz transzeje z okresu drugiej (?) wojny światowej fot: W. Mania

17 Ludzisko osada z okresu neolitu (?) i dawny przebieg koryta rzeki fot: W. Rączkowski

18 Swarzędz zjawisko naturalne: kliny mrozowe fot: W. Mania

19 Radojewice chaty trapezowate z okresu wczesnego neolitu i system melioracyjny fot: W. Rączkowski

20 Łojewo osada z okresu wpływów rzymskich (?) fot: W. Rączkowski

21 Warszkówko efekt działalności godowej saren fot: K. Maciejewski

22 Jak zarządzać informacją obrazową?

23 Regularny, owalny kształt zidentyfikowany na podstawie wyróżników roślinnych fot: W. Rączkowski

24 Skoro z ziemi nie widać, to jak to znaleźć??

25 AirPhoto 3

26 Przetworzenie zdjęcia nawet ukośnego

27 Planowanie szczegółowych badań

28 Skala lokalna system osadniczy?

29 Jurkowo grodzisko z przełomu epoki brązu i epoki żelaza (odpowiednik Biskupina) fot: W. Rączkowski

30 Skala regionalna i krajowa

31 Archeologiczne Zdjęcie Polski

32 mazepa ryc: A. Prinke

33 mazepa ryc: A. Prinke

34 Szczegółowe opracowania wielkoskalowe ryc: A. Wilgocka 2008

35 Metody nieinwazyjne Geofizyka Magnetometria ryc: Musson, Horne 2007 utożsamianie archeologii z wykopaliskami (w Polsce!), potrzeba ochrony stanowisk in situ, wykopaliska = zniszczenie stanowiska, Karta Lozańska (1990) i Konwencja Maltańska (1992) ryc: Musson, Horne 2007

36 Przykład: badania kurhanów w Smoszewie nekropolia kultury mogiłowej, badania nieinwazyjne, weryfikacja wcześniejszych badań (z lat 20. XX w.), wykorzystanie magnetometru (metoda geofizyczna) ryc: M. Jaeger, Ł. Pospieszny 2008

37 LIDAR (Light Detection and Ranging) ryc: J. Bofinger 2007 Lotniczy skaning laserowy: wysoka dokładność modelu terenu, może być wykonywany o dowolnej porze dnia, stosunkowo krótki czas wykonania, skanowanie obszarów trudnych do eksploracji archeologicznej wrażliwość na zachmurzenie i zamglenia, duża objętość zbioru danych, problem filtrowania,

38 Integracja danych Heuneburg wczesnoceltycka siedziba książęca ryc: J. Bofinger 2007

39 Do czego to jeszcze może służyć? Pozyskiwanie informacji o: pojedynczych obiektach osadniczych, skupieniach obiektów osadniczych, relacjach przestrzennych, systemach pól, dróg itp., relacji pomiędzy człowiekiem i środowiskiem przyrodniczym w pradziejach i współcześnie, rekonstrukcja dawnych krajobrazów, fotogrametryczna inwentaryzacja stanowisk archeologicznych, Krajobraz Palimpsest monitoring dziedzictwa kulturowego. ryc: Musson, Horne 2007 fot: W. Rączkowski

40 Czas na pointę = Wszystkie nowe technologie, a przede wszystkim ich dostępność, bardzo ułatwiają wykonywanie i wykorzystywanie zdjęć lotniczych dla potrzeb archeologii. Niemniej jednak technologia nie zastąpi archeologa, który decyduje o sposobach jej użycia.... nie ma jednej obowiązującej, wyczerpującej interpretacji zdjęć lotniczych. Taka interpretacja jest kulturowo konstruowana i historycznie zmienna. (Nowakowski, Prinke, Rączkowski 2005) P.S. Instytut Prahistorii UAM: pierwszy regularny kurs GIS dla archeologów w Polsce!

41 I jeszcze jedno... ryc: Puchary lejkowate to charakterystyczne naczynia gliniane, które były charakterystyczne dla jednej z neolitycznych kultur europejskich, które występowała między p.n.e. Prawdopodobnie powstała na obszarze dzisiejszej Danii. Oprócz pucharów pozostawiła po sobie narzędzia kamienne, pochówki szkieletowe i grobowce megalityczne.

42 Dziękuję za uwagę. Wojciech Mania e.mail: Poznań 2008

43 Źródła Aerial Archaeology Research Group [ dostęp: ] Aronoff S., 2005: Remote Sensing for GIS Managers. Esri Press, Redlands, CA. Barford P. M., 2005: Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s Doneus M., Briese C., 2006: Full-waveform airborne laser scanning as a tool for archaeological reconnaissance, International Conference on Remote Sensing in Archaeology. In: From Space to Place. Proceedings of the 2nd International Conference on Remote Sensing in Archaeology, BAR International Series, 1568 (2006), pp Maciejewski K., 2005: Wróżenie z fusów? Dylematy fotografującego obiekty archeologiczne. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s Musson C., Horne P. (eds.), 2007: European Landscapes: Past, Present and Future (Culture 2000 Project Ref. No. CH-A2-UK2077) Final Report, 1 October October Culture 2000 and English Heritage. [ dostęp: ] Nowakowski J., Prinke A., Rączkowski W., 2005: Latać, latać i... interpretować: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s Prinke A., 2002: Szansa na komputerową mapę archeologiczną Wielkopolski: program mazepa koncepcja i stan zaawansowania. W: Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski, t. 1:2002, s Prinke A., 2005: Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s Rączkowski W., 2002: Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Sześć lat historii Biskupina Badania z lat [ dostęp: ] Wilgocka A., 2008: Wytwarzanie przestrzeni. Szczecin przedlokacyjny w ujęciu fenomenologicznym (maszynopis). Instytut Prahistorii UAM, Poznań. Żuk L., 2005a: Dokąd prowadzisz Biskupinie? W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s Żuk L., 2005b: W poszukiwaniu salomonowego rozwiązania, czyli o tym, kto powinien interpretować zdjęcia lotnicze słów kilka. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s