PRACE ORYGINALNE Agnieszka MAŁKOWSKA-SZKUTNIK Joanna MAZUR Style radzenia sobie w sytuacjach stresowych i obciążenie dolegliwościami psychicznymi a palenie tytoniu wśród młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych The styles of coping in stressful situations and the strain of psychological complaints in relation to tobacco smoking in senior secondary school adolescents Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytut Matki i Dziecka Kierownik: Prof. dr hab. med. Krystyna Mikiel-Kostyra Dodatkowe słowa kluczowe: palenie tytoniu style radzenia sobie w sytuacjach stresowych dolegliwości psychiczne młodzież Additional key words: tobacco smoking styles of coping in stressful situations psychological complaints adolescents Adres do korespondencji: Dr n. hum. Agnieszka Małkowska-Szkutnik Instytut Matki i Dziecka 01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17A Tel. (22) 32 77 459 Fax: (22) 32 77 370 E-mail: agnieszka.malkowska@imid.med.pl Wprowadzenie: Styl radzenia sobie ze stresem to względnie stała tendencja do stosowania określonych sposobów radzenia sobie z sytuacją ocenianą jako stresująca. W pracy badano związek między stylami radzenia sobie ze stresem a paleniem tytoniu przez młodzież. Brano także pod uwagę obciążenie dolegliwościami psychicznymi. Celem pracy jest zbadanie zależności między częstością palenia tytoniu a stylami radzenia sobie w sytuacjach stresowych i obciążeniem dolegliwościami psychicznymi. Materiał i metoda: Przedstawiono dane z badań przeprowadzonych w Instytucie Matki i Dziecka w 2011 r., wśród 997 uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych różnych typów. Średni wiek badanych wyniósł 16,6 lat. Wykorzystano wybrane skale i pytania z kwestionariusza CHIP-AE. Badanych podzielono na trzy grupy: nigdy nie palących tytoniu, palących rzadko i często. Wykorzystano skalę dolegliwości psychicznych. Do zbadania stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych użyto kwestionariusza CISS. Stworzono indeksy sumaryczne stylów radzenia sobie ze stresem i wyróżniono styl: zadaniu, skoncentrowany na emocjach, polegający na angażowaniu się w oraz polegający na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich. Zastosowano jednoczynnikową analizę wariancji. Wyniki: Stwierdzono, że wśród badanych nastolatków 55,6% nigdy nie paliło tytoniu, 16,1% paliło rzadko, a 28,4% paliło często. Odsetek często palących tytoń był wyższy wśród chłopców (32%) niż dziewcząt (25%). Wykazano związek miedzy paleniem tytoniu a wyborem stylu radzenia sobie w sytuacjach stresowych oraz obciążeniem dolegliwościami psychicznymi. Stwierdzono, że wraz z nasileniem częstości palenia tytoniu zwiększa się tendencja do stosowania stylu skoncentrowanego na emocjach, skoncentrowanego na Introduction: A stress-coping style is a relatively constant tendency to apply specific methods of coping with a situation perceived as stressful. The study examined the links between stress-coping styles and tobacco smoking among young people. The strain of psychological complaints was also considered. The aim of this paper is to examine the relationship between frequency of tobacco smoking and stress-coping styles and strain of psychological complaints. Methods: The presented data came from the studies conducted in the Institute of Mother and Child in 2011 among 997 students of senior secondary schools of various types. The average age of the surveyed was 16.6. Selected scales and questions from the CHIP-AE questionnaire were used. The surveyed were divided into three groups: non-smokers, occasional smokers, frequent smokers. The scale of psychological complaints was used. The CISS questionnaire was used to examine stress-coping styles. Summary indexes of stress-coping styles were devised; the following styles were identified: task-oriented, emotion-oriented, distraction-oriented and social diversion-oriented. A singlefactor variant analysis was used. Results: It was concluded that of the surveyed adolescents, 55.6% had never smoked tobacco, 16.1% smoked occasionally and 28.4% smoked frequently. The percentage of frequent smokers was higher in boys (32%) than in girls (25%). A link was established between tobacco smoking and selected stress-coping styles as well as the strain from mental complaints. It was concluded that parallel to the rising frequency of smoking, the tendency increases to apply emotion-oriented, distraction-oriented and social diversion-oriented styles. The individuals who had never smoked had a lower index of the abovementioned stress- 872 Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 A. Małkowska-Szkutnik i wsp.
poszukiwaniu czynności zastępczych oraz na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich. Osoby, które nigdy nie paliły tytoniu miały niższy wynik indeksów wymienionych stylów radzenia sobie ze stresem, w porównaniu do osób, które paliły tytoń często. Nie wykazano związku miedzy paleniem tytoniu a stosowaniem stylu skoncentrowanego na zadaniu. Wykazano także, że osoby często palące tytoń w porównaniu z osobami, które go nie paliły, miały częściej dolegliwości psychiczne (8,70 (SD=6,99) vs. 6,57(SD=6,05); p<0,001). Wnioski: Częste używanie tytoniu związane jest z większym obciążeniem dolegliwościami psychicznymi. Częste palenie tytoniu ma także związek z wyborem strategii radzenia sobie ze stresem, które polegają na koncentrowaniu się na własnych emocjach lub na czynnościach zastępczych, a nie wiążą się z podejmowaniem wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu. Można więc przypuszczać, że palenie tytoniu nasila zachowania, które uniemożliwiają rozwiązanie stresującej sytuacji. coping styles in comparison with the frequent smokers. No correlation was found between tobacco smoking and the task-oriented style. It was also determined that the frequent smokers, in comparison with the non-smokers, suffered more often from mental complaints (8.70 (SD=6.99) vs. 6.57(SD=6.05); p<0.001). Conclusions: Frequent tobacco use is related to a greater strain from mental complaints. Frequent tobacco smoking is also connected with the choice of stress-coping strategies which focus around one s own emotions and distractions, and are not related to making efforts aimed at solving the problem. It may be therefore assumed that tobacco smoking intensifies behaviours which make it impossible to solve a stressful situation. Wprowadzenie W prezentowanej pracy przedstawiono wzajemne zależności między częstością palenia tytoniu przez młodzież ze szkół ponadgimnazjalnych, a ich obciążeniem dolegliwościami psychicznymi oraz wyborem stylu radzenia sobie ze stresem. Sprawdzano, czy uczniowie którzy często palą tytoń, w porównaniu z rówieśnikami którzy wcale nie palą tytoniu czują się bardziej obciążeni dolegliwościami psychicznymi. Badano także, czy wyodrębnione grupy uczniów różnią się pod względem wyboru strategii radzenia sobie ze stresem. Definicja stresu psychicznego zakłada, że jest to brak/zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi między wymaganiami stawianymi przed daną osobę, a jej możliwościami poradzenia sobie z nimi. Wymagania dotyczą sytuacji zewnętrznych lub wewnętrznych przeżyć danej osoby; mogą być rozumiane są jako zbyt duże lub niewystarczające [4]. Radzenie sobie ze stresem, to zgodnie z najczęściej cytowaną w literaturze psychologicznej definicją według Lazarus i Folkman (1984) stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi i wewnętrznymi wymaganiami, ocenianymi przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby (za: 4). Autorzy wymieniają dwie funkcje radzenia sobie ze stresem: 1) instrumentalną, zadaniową lub zorientowaną na problem oraz 2) zorientowaną na samoregulację emocji. Kolejni badacze zaproponowali dodatkowo wprowadzenie funkcji radzenia sobie ze stresem polegającego na skoncentrowaniu na unikaniu [4]. W pracy wykorzystano kwestionariusz CISS (Coping Inventory for Stressful Situations), którego autorami są Endler i Parker, a polskiej adaptacji dokonał prof. J. Strelau wraz ze współpracownikami. Kwestionariusz zawiera podział na trzy główne style radzenia sobie ze stresem: A. zadaniu polega na podejmowaniu prób poradzenia sobie ze stresującą sytuacją; są to próby polegające na usunięciu stresora; B. emocjach tendencja do koncentrowania się na własnych emocjach, chodzi tu przede wszystkim o emocje negatywne m. in. złość, poczucie winy itd.; takie zachowanie nazywane jest także przeżuwaniem tzn. rozpamiętywaniem negatywnych myśli i emocji będącym reakcją na stres; C. unikaniu unikanie myślenia lub doświadczania stresującej sytuacji; ujmowane także jako bronienie się. Strategie te powodują, że na jakiś czas przestajemy przeżywać stresującą sytuację, zapominamy o niej. Niestety nie powodują one rozwiązania sytuacji: - angażowanie się w oglądanie telewizji, pójście na zakupy, myślenie o przyjemnościach, - poszukiwanie kontaktów towarzyskich np. spotkania z przyjaciółmi [14,16]. Styl radzenia sobie w sytuacji stresowej nie jest przypisany do danej osoby, jest zależny od przeżywanej sytuacji, może się także zmienić z wiekiem pod wpływem doświadczenia. Możemy jednak mówić o pewnej w miarę stałej preferencji/tendencji do reagowania na sytuację stresową w określony sposób [11]. W pracy przedstawiono dane dotyczące osób w okresie dojrzewania, gdzie wraz z przeżywaniem wielu nowych i trudnych sytuacji ustalają się charakterystyczne dla danej osoby strategie reagowania. Kolejnym obszarem analizowanym w pracy było występowanie wśród uczniów dolegliwości psychicznych. Badanie obciążenia dolegliwościami subiektywnymi w tym dolegliwościami psychicznymi ma swoją udokumentowaną tradycję. Potwierdzają to wyniki międzynarodowych badań HBSC, gdzie dolegliwości subiektywne zaliczane są do obszaru dotyczącego zdrowia subiektywnego. Wyniki wymienionych powyżej badań wskazują że występowanie tego rodzaju dolegliwości powiązane jest w wieloma sferami funkcjonowania psychospołecznego nastolatków oraz uzależnione jest od wieku oraz płci osób badanych [3]. Obciążenie dolegliwościami psychicznymi przez niektórych badaczy rozumiane jest jako przeżywanie distresu [15]. Przeżywanie negatywnych emocji traktowane jest jako naturalna konsekwencja sytuacji stresującej [5]. W prezentowanej pracy umownie przyjęto, że obciążenie dolegliwościami psychicznymi m. in. bycie przygnębionym lub smutnym, trudności ze zrelaksowaniem się, trudności ze snem itd. będzie przez autorów rozumiane jako odczuwanie stresu. Podsumowując dwa opisane powyżej obszary badawcze możemy stwierdzić, że brano pod uwagę poziom obciążenia stresem (mierzony obciążeniem dolegliwościami psychicznymi) oraz sposoby radzenia sobie ze stresem. Powiązanie tych dwóch obszarów z paleniem tytoniu w okresie dojrzewania ma swoje uzasadnienie z dwóch powodów. Po pierwsze, większość osób palących tytoń nałogowo zaczyna palić w okresie dzieciństwa lub dorastania [10]. Po drugie, stresujące sytuacje towarzyszą nam w życiu w sposób ciągły, a wybór właściwych strategii radzenia sobie z nimi wielokrotnie determinuje nasze właściwe funkcjonowanie. Cel pracy Celem pracy jest określenie, w jakim stopniu częstość palenia tytoniu przez młodzież ze szkół ponadgimnazjalnych wpływa na wybór stylu radzenia sobie w sytuacjach stresowych oraz na obciążenie dolegliwościami psychicznymi. Postawiono pytanie, czy wśród nastolatków często palących tytoń, w porównaniu z nastolatkami nie palącymi tytoniu obserwuje się różnice w wynikach indeksów stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych oraz w poziomie obciążenia dolegliwościami psychicznymi. Badano także, czy częstość palenia tytoniu uzależniona jest od płci i wieku badanych nastolatków. Materiał i metody W pracy przedstawiono wyniki badań 1 przeprowadzonych w roku szkolnym 2010/11 w ramach adaptacji kulturowej i językowej kwestionariusza Child Health and Illness Profile Adolescent Edition (CHIP-AE). Kwestionariusz należy do rodziny kwestionariuszy CHIP służących do badania jakości życia związanej ze zdrowiem. Został on stworzony w latach 90. XX w. w John Hopkins University w USA [13]. CHIP-AE składa się z sześciu głównych wymiarów: zadowolenie, dolegliwości, czynniki chroniące, czynniki ryzyka, osiągnięcia oraz choroby. Uczniowie najczęściej odpowiadają z perspektywy ostatnich 4 tygodni. Dokładny opis polskiej adaptacji kwestionariusza CHIP-AE zawarto w osobnej publikacji [7]. Przestawiono dane dotyczące 997 uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych różnych typów. Średni wiek badanych wyniósł 16,6 lat (SD=0,74). Badania przeprowadzono w szkołach z pięciu województw: łódzkiego, 1 Badania wykonano w ramach grantu NCN NN 404 140 537, finansowanego w latach 2009-2012. Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 873
małopolskiego, mazowieckiego, pomorskiego oraz śląskiego. Były one realizowane w miastach do 50 tysięcy mieszkańców. Wśród badanych osób 48,4% stanowili chłopcy. Analizowane zmienne Główną zmienną niezależną było palenie tytoniu. Pytanie pochodzi z kwestionariusza CHIP-AE, z wymiaru dotyczącego indywidualnych zagrożeń dla zdrowia. Zadano pytanie: Kiedy ostatnio robiłeś następujące rzeczy? kategorie odpowiedzi: 1) nigdy, 2) ponad rok temu, 3) w ciągu ostatniego roku, 4) w ciągu ostatniego miesiąca, 5) w ciągu ostatniego tygodnia. Uczniów pytano: Kiedy paliłeś papierosy?. Wyniki przedstawiono w trzech kategoriach dotyczących palenia papierosów: nigdy odpowiedź 1; rzadko - odpowiedzi 2 i 3 oraz często - odpowiedzi 4 i 5. Do osób często palących zaliczono więc uczniów, którzy palili papierosy w ostatnim tygodniu lub miesiącu. Zmiennymi zależnymi były skale: obciążenia dolegliwościami psychicznymi i stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Skala dolegliwości psychicznych pochodzi z wymiaru głównego dolegliwości w kwestionariuszu CHIP-AE. Uczniów poproszono o odpowiedź na pytanie W ciągu ostatnich 4 tygodni, przez ile dni: - miałeś problemy ze snem, - czułeś się przygnębiony lub smutny, - trudno było ci się zrelaksować, - byłeś zdenerwowany lub spięty, - miałeś zmienne nastroje, - byłeś poirytowany lub zrzędliwy, - dużo płakałeś, - bałeś się czegoś. Kategorie odpowiedzi: wcale, od 1 do 3 dni, od 4 do 6 dni, od 7 do 14 dni, od 15 do 28 dni. Stworzono indeks sumaryczny dla skali dolegliwości psychicznych. Skala przyjmuje wartości od 0 do 32 punktów. Wysoka punktacja oznacza nasilenie dolegliwości psychicznych. Przeprowadzono analizę czynnikową metodą głównych składowych i stwierdzono, że skala ma jeden główny czynnik o wartości własnej 4,54 wyjaśniający 56,75 zmienności wariancji całkowitej. Uzyskano zadowalające wyniki współczynnika rzetelności alfa-cronbacha 0,889. Średnia dla populacji wyniosła 7,51 (SD=6,44). Style radzenia sobie w sytuacjach stresowych pochodzą z kwestionariusza CISS Coping Inventory of Stressful Situations autorstwa NS. Endlera i J.D. Parkera. Polskiej adaptacji kwestionariusza dokonał J. Strelau wraz ze współpracownikami (14). Narzędziu nadano polską nazwę Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych. Składa się z 48 pytań dotyczących różnych sposobów reagowania lub zachowania się, będących odpowiedzią na sytuację trudną. Przed wypełnieniem kwestionariusza osoby badane otrzymują następującą instrukcję: Poniższe zdania opisują reakcje ludzi na trudne, przykre, stresujące sytuacje ( ). Określ jak bardzo angażujesz się w te czynności, gdy znajdziesz się w trudnej, przykrej, stresującej sytuacji. Kategorie odpowiedzi od nigdy do bardzo często. Zgodnie z koncepcją autorów polskiej adaptacji kwestionariusza CISS przyjęto podział na następujące style radzenia sobie w sytuacjach stresowych: Styl zadaniu na skalę składa się 16 pytań, współczynnika alfa-cronbacha=0,904; skala przyjmuje wartości od 0 do 64 punktów; średnia dla populacji wyniosła 36,30 (SD=10,86); Styl emocjach na skalę składa się także 16 pytań; współczynnik alfa-cronbacha=0,900; skala przyjmuje wartości od 0 do 64 punktów; średnia dla populacji wyniosła 29,44 (SD=12,07); Styl angażowaniu się w na skalę składa się 8 pytań, współczynnik alfa-cronbacha- =0,825; skala przyjmuje wartości od 0 do 32 punktów; średnia dla populacji wyniosła 13,40 (SD=6,60); Styl poszukiwaniu kontaktów towarzyskich na skalę składa się 5 pytań; współczynnik alfa-cronbacha- =0,833; skala przyjmuje wartości od 0 do 20 punktów; średnia dla populacji wyniosła 12,34 (SD=4,57). W każdym przypadku wyższa wartość na danej skali wskazuje na większe natężenie danego stylu radzenia sobie w sytuacji stresowej. Charakterystykę poszczególnych Rycina 1 Częstość palenia tytoniu według płci (%). Frequencies of tobacco smoking by gender (%). Rycina 2 Częstość palenia tytoniu według wieku (%). Frequencies of tobacco smoking by age (%). stylów radzenia siebie w sytuacjach stresowych przedstawiono we wstępie prezentowanej pracy. Analiza statystyczna Analiza statystyczna została przeprowadzona przy pomocy pakietu statystycznego IBM SPSS v. 17. W analizie wyników posłużono się następującymi metodami statystycznymi: analiza czynnikowa metodą głównych składowych, współczynnik rzetelności α-cronbacha, w celu zbadania własności psychometrycznych analizowanych skal; jednoczynnikowa analiza wariancji (ANO- VA) w celu porównania wyników średnich wartości uzyskanych dla poszczególnych skal (obciążenie dolegliwościami oraz style radzenia sobie w sytuacjach stresowych) w zależności od częstości palenia tytoniu. Wyniki Częstość palenia tytoniu Wśród badanych nastolatków 55,6% nigdy nie paliło tytoniu, 16,1% paliło rzadko a 28,4% paliło często tzn. w ostatnim miesiącu lub tygodniu. Odsetek często palących tytoń był większy wśród chłopców (32%) niż 874 Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 A. Małkowska-Szkutnik i wsp.
Tabela I Średnie indeksy stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych według płci i wieku. Mean scores of styles of coping with stressful situations by gender and age. Płeć Style radzenia sobie w sytuacjach stresowych zadaniu Średnia (SD) emocjach angażowaniu się w poszukiwaniu kontaktów towarzyskich Chłopcy 36,04 (11,79) 26,98 (12,50) 13,04 (6,76) 11,31 (4,53) Dziewczęta 36,55 (9,98) 31,70 (11,21) 13,73 (6,43) 13,29 (4,40) Wiek 16 lat 36,33 (10,61) 29,41 (11,91) 13,88 (6,59) 12,41 (4,48) 17 lat 35,86 (11,24) 29,13 (12,37) 13,05 (6,59) 12,29 (4,71) 18 lat 37,86 (10,60) 30,70 (11,68) 12,64 (6,57) 12,24 (4,41) Tabela II Średnie indeksy dolegliwości psychicznych oraz stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych w zależności od częstości palenia tytoniu. Mean scores of psychological complaints and styles of coping with stressful situations in relation to frequency of tobacco smoking. Nazwa skali Częstość palenia tytoniu średnia(sd) Nigdy Rzadko Często Dolegliwości psychiczne 6,57 (6,05) 8,56 (6,30) 8,70 (6,99) <0,001 Styl zadaniu 36,42 (10,60) 35,09 (11,35) 36,76 (11,29) =0,332 Styl emocjach 28,77 (11,70) 28,50 (12,61) 31,48 (12,42) <0,05 Styl angażowaniu się w Styl poszukiwaniu kontaktów towarzyskich 12,71 (6,43) 13,73 (6,97) 14,60 (6,58) <0,001 12,07 (4,51) 11,84 (4,61) 13,24 (4,51) <0,001 Tabela III Średnie indeksy dolegliwości psychicznych oraz stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych w zależności od częstości palenia tytoniu w zależności od płci badanych. Mean scores of psychological complaints and styles of coping with stressful situations in relation to frequency of tobacco smoking by gender. Nazwa skali Częstość palenia tytoniu średnia(sd) Nigdy Rzadko Często CHŁOPCY Dolegliwości psychiczne 4,25 (3,91) 6,38 (5,44) 6,76 (6,09) <0,001 Styl zadaniu 35,96 (11,47) 35,95 (12,40) 36,21 (12,18) =0,979 Styl emocjach 26,08 (11,88) 24,77 (14,28) 29,62 (12,34) <0,05 Styl angażowaniu się w Styl poszukiwaniu kontaktów towarzyskich 12,49 (6,58) 13,23 (7,69) 13,85 (6,59) =0,176 10,86 (4,41) 10,90 (4,62) 11,36 (4,51) <0,001 DZIEWCZĘTA Dolegliwości psychiczne 8,46 (6,79) 10,70 (6,39) 10,95 (7,30) <0,001 Styl zadaniu 36,79 (9,87) 34,29 (10,29) 37,46 (10,08) =0,095 Styl emocjach 30,84 (11,15) 31,78 (9,93) 33,87 (12,17) =0,066 Styl angażowaniu się w Styl poszukiwaniu kontaktów towarzyskich 12,88 (6,31) 14,20 (6,24) 15,56 (6,46) <0,001 13,01 (4,38) 12,70 (4,45) 14,32 (4,31) <0,01 p p dziewcząt (25%) (ryc.1). Odsetek uczniów nigdy nie palących tytoniu zmniejsza się wraz z wiekiem z 53,9% wśród 16-latków do 47,5% wśród 18-latków. Widoczny jest także znaczny wzrost częstości palących tytoń często wśród starszej młodzieży, z 28,1% wśród 16-laktów do 40,0% wśród uczniów 18-letnich (ryc. 2). Różnice w zależności od płci i wieku badanych były istotne statystycznie na poziomie p<0,01. Obciążenie dolegliwościami psychicznymi Stwierdzono, że dziewczęta są bardziej niż chłopcy obciążone dolegliwościami psychicznymi i uzyskano średnie skali dolegliwości odpowiednio: 9,46 (SD=6,93) vs. 5,41 (SD=5,1). Różnica jest istotna statystycznie na poziomie p<0,001. Występowanie dolegliwości psychicznych nieznacznie zwiększa się wraz z wiekiem badanych osób. Uzyskano wyniki wartości średnich indeksu dolegliwości psychicznych dla 16-latków 7,34 (SD=6,36); dla 17-latków - 7,48 (SD=6,48); dla 18-latków 8,24 (SD=6,63). Style radzenia sobie w sytuacjach stresowych Analizowano wartości średnich indeksów stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych w zależności od płci i wieku osób badanych. Biorąc pod uwagę płeć badanych, nie wykazano różnic w odniesieniu do stylu skoncentrowanego na zadaniu i na angażowaniu się w sytuacje zastępcze. Stwierdzono, że dziewczęta częściej niż chłopcy preferują styl emocjach 31,70 (11,21) vs. 26,98 (12,50) oraz styl polegający na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich 13,29 (4,40) vs. 11,31 (4,53); p<0,001. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w zależności od wieku badanych. Wyniki przedstawiono w tabeli I. Związek między paleniem tytoniu a stylami radzenia sobie w sytuacjach stresowych Zbadano związek między paleniem tytoniu a stylami radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Jedynie dla stylu skoncentrowanego na zadaniu nie wykazano różnic w zależności od palenia tytoniu. Osoby niepalące i palące często tytoń tak samo często wybierają ten styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Stwierdzono także, że osoby często palące, w porównaniu z osobami nigdy nie palącymi tytoniu miały większe indeksy trzech pozostałych stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Zależności są najbardziej istotne dla stylu skoncentrowanego na angażowaniu się w oraz skoncentrowanego na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich (p<0,001). W grupie dziewcząt najistotniejszy okazał się związek częstości palenia tytoniu ze stylem skoncentrowanym na czynnościach zastępczych, uzyskano wyniki: dla dziewcząt nigdy niepalących tytoniu 12,88 (SD=6,31) vs. 15,56 (SD=6,46) dla palących tytoń często (p<0,001). W grupie chłopców wykazano istotną statystycznie zależność dla stylu skoncentrowanego na emocjach (p<0,05) oraz stylu skoncentrowanego na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich (p<0,001). Wyższe indeksy tych stylów uzyskiwali chłopcy często palący tytoń, w porównaniu z rówieśnikami nigdy niepalącymi. Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 875
Związek między paleniem tytoniu a dolegliwościami psychicznymi Ostatnim etapem analizy było zbadanie związku między częstością palenia tytoniu, a obciążeniem dolegliwościami psychicznymi. W populacji ogółem wykazano wzrost obciążenia dolegliwościami psychicznymi wśród osób często palących tytoń uzyskując wartość średnią 8,70 (SD=6,99), w porównaniu z osobami nigdy niepalącymi uzyskując wyniki 6,57 (SD=6,05) (tab. II). Różnice w zależności od płci wyglądały podobnie jak w populacji ogółem, tzn. zarówno w grupie dziewcząt jak i chłopców częstość palenia tytoniu determinowała wzrost obciążenia dolegliwościami psychicznymi (tab. III). W każdym przypadku ogółem dla całej populacji oraz według płci zależność między częstością palenia o obciążeniem dolegliwościami psychicznymi była istotna statystycznie na poziomie p<0,001. Omówienie W pracy przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w 2011 r. wśród 997 uczniów uczęszczających do szkół ponadgimnazjalnych w Polsce. Wykorzystano wybrane skale i pytania z kwestionariusza CHIP-AE. Wykorzystano także Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych-CISS. Badano związek między częstością palenia przez młodzież tytoniu, a obciążeniem dolegliwościami psychicznymi i stylami radzenia sobie ze stresem. Analizowano także częstość palenia tytoniu w badanej populacji. Wyniki prezentowanych badań pokazały, że problem częstego palenia tytoniu dotyczy co trzeciego badanego nastolatka i co czwartej badanej nastolatki. Stwierdzono także wzrost częstości palenia tytoniu wraz z wiekiem osób badanych. Zaobserwowano, że płeć determinuje wybór stylu radzenia sobie w sytuacji stresowej. Dziewczęta częściej niż chłopcy wybierają styl emocjach oraz poszukiwaniu kontaktów towarzyskich, Wyniki badań wykazały także, że dziewczęta, w porównaniu z chłopcami, są bardziej obciążone dolegliwościami psychicznymi. Analizując związek miedzy częstością palenia tytoniu a stylami radzenia sobie ze stresem udowodniono, że młodzież często paląca tytoń, w porównaniu do nastolatków niepalących, jest bardziej skłonna do radzenia sobie ze stresem za pomocą strategii, które nie wiążą się bezpośrednio z rozwiązaniem danego problemu lecz z: rozpamiętywaniem trudnej sytuacji (koncentracja na negatywnych emocjach), podejmowaniem czynności zastępczych np. oglądaniem telewizji, robieniem zakupów itd.; poszukiwaniem kontaktów towarzyskich. Dziewczęta często palące tytoń, w porównaniu z rówieśniczkami niepalącymi, częściej wybierają styl polegający na angażowaniu się w lub poszukiwanie kontaktów towarzyskich, co oznacza że są bardziej skłonne do unikania rozwiązania trudnej dla nich sytuacji. Często palący tytoń chłopcy, w porównaniu do niepalących kolegów są bardziej skłonni do koncentrowania się na swoich negatywnych emocjach. We wstępie pracy zaznaczono, że analizowane obciążenie dolegliwościami psychicznymi traktowane jest jako obciążenie stresem. Wyniki prezentowanych przez nas badań wykazały, że nastolatki często palące tytoń mają wyższy od niepalących kolegów poziom dolegliwości psychicznych, dotyczy to zarówno chłopców jak i dziewcząt. Można więc stwierdzić, że młodzież często paląca tytoń, jest bardziej obciążona stresem, w porównaniu z niepalącymi rówieśnikami. Potwierdzają to także wyniki międzynarodowych badań przeprowadzonych wśród młodych dorosłych, gdzie częste palenie tytoniu związane było z symptomami depresji i stresu [1]. Znane są także powiązania palenia tytoniu z innymi problemami zdrowia psychicznego m. in. zaburzeniami lękowymi. Autorzy przeglądowej pracy na ten temat wskazują na wiele obszarów powiązań. Podkreślają jednocześnie potrzebę prowadzenia dalszych badań dotyczących m. in. błędnych przekonań poznawczych osób palących np. jeżeli nie będę palił, nie będą mógł poradzić sobie z moim lękiem [9]. W innych badaniach podkreśla się także, że nastolatki regularnie palące tytoń, w porównaniu z niepalącymi rówieśnikami, mają wyższy wskaźnik symptomów depresji, częściej piją alkohol [2]. Nakreślona w pracy sylwetka palącego tytoń nastolatka skłania do wniosków, że odczuwa on zwiększone obciążenie stresem oraz że przyjmuje style radzenia sobie w sytuacji stresowej inne od kolegów niepalących tytoniu. Są to style, które niestety nie prowadzą do poradzenia sobie z problemem lub rozwiązania trudnej sytuacji. Wyniki innych badań potwierdzają, że częste palenie tytoniu wśród młodzieży jest związane z większym obciążeniem stresem oraz radzeniem sobie ze stresem przy pomocy ucieczki od rozwiązania problemu, zachowań agresywnych [12]. Wybór problematyki prezentowanej w pracy wydaje się istotny wobec wiedzy potocznej jaką młodzi ludzie mogą czerpać z kontaktów z rówieśnikami lub z Internetu. W tym miejscu warto zadać sobie pytanie dlaczego młodzi palacze chętniej niż ich niepalący koledzy preferują radzenie sobie w sytuacji stresowej inne niż rozwiązanie tej sytuacji? Żeby odpowiedzieć na to pytanie posłużono się jedną z popularniejszych internetowych wyszukiwarek wpisując do niej hasło papieros uspokaja i uzyskano 46 tysięcy haseł opisujących ten temat. Potoczne przekonanie, że papieros jest dobrym sposobem na stres ma swoje odzwierciedlenie w postaci stron internetowych, gdzie nastolatki mogą zdobyć informacje na ten temat. Na jednym z portali dla kobiet uzyskano informację, że wyjście na papierosa pomaga w nabraniu dystansu do problemu. Przekonanie palącego nastolatka, że papieros pomoże mu w poradzeniu sobie z trudną sytuacją nie zachęca go więc do pokonania problemu lecz pozwala mu myśleć, że papieros zmniejszy napięcie i stres. Osoby palące kilka papierosów dziennie traktują tą czynność jako formę relaksu, prawdopodobnie dlatego w sytuacji stresowej to właśnie papieros staje się dla nich narzędziem poradzenia sobie ze stresem [6,12]. Niestety angażowanie się w czynności zastępcze m. in. w palenie papierosów, zamiast koncentrowania się na rozwiązaniu problemu, nie przybliża do zakończenia sytuacji, prowadzi jedynie do chwilowej ulgi związanej z odsunięciem od siebie trudności. W wielu przypadkach powrót do konieczności zmierzenia się z trudnościami powoduje zwiększone odczuwanie stresu [16]. Dla przykładu, palenie papierosów zamiast uczenia się przed egzaminem nie powoduje, że nie będziemy musieli zdawać egzaminu. W sytuacji samego egzaminu przeżywany stres byłby prawdopodobnie mniejszy, gdybyśmy czas poświęcony na palenie papierosów poświęcili na naukę. Opisana w pracy problematyka obciążenia stresem oraz wyboru stylu radzenia sobie ze stresem innego niż rozwiązanie problemu przez młodzież często palącą tytoń powinna stanowić wskazówkę dla osób pracujących w obszarze profilaktyki. Programy profilaktyki palenia tytoniu powinny uwzględniać treści dotyczące rozpoznawania symptomów stresu oraz właściwych metod radzenia sobie ze stresem m. in. korzystania ze wsparcia społecznego lub technik relaksacyjnych. Powiązanie częstego palenia tytoniu przez młodzież, ze zwiększonym odczuwaniem stresu oraz nieefektywnym radzeniem sobie w sytuacjach stresowych może prowadzić do utrwalenia sposobów reagowania, a w przyszłości zwiększa ryzyko uzależnienia od tytoniu [8]. Wnioski 1. Problem częstego palenia tytoniu dotyczy co trzeciego nastolatka i co czwartej nastolatki; jest bardziej widoczny wśród starszej młodzieży - z wiekiem wzrasta częstość regularnego palenie tytoniu. 2. Wyniki badań dowodzą różnic, w zależności od płci, w wyborze stylu radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Różnice te dotyczą: stylu skoncentrowanego na emocjach oraz stylu polegającego na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich, które są charakterystyczne dla dziewcząt. Także obciążenie dolegliwościami psychicznymi jest wyraźniejsze wśród dziewcząt, w porównaniu z chłopcami. 3. Częste palenie tytoniu jest powiązane z preferencją określonych stylów radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Nastolatki regularnie palące tytoń, częściej niż ich rówieśnicy, którzy nigdy go nie palili tytoniu preferują styl emocjach, na angażowaniu się w czynności zastępcze oraz na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich. Wyniki prowadzonych przez nas badań nie wykazały związku między częstością palenia a stylem skoncentrowanym na zadaniu. 4. Związek między stylem radzenia sobie w sytuacji stresowej a częstością palenia tytoniu jest różny w zależności od płci badanych. Dla dziewcząt najistotniejsze okazało się powiązanie częstości palenia tytoniu ze stylem polegającym na angażowaniu się w. W grupie chłopców najbardziej istotny jest związek ze stylem polegającym na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich. Piśmiennictwo 1. Allgower A., Wardle J., Steptoe A.: Depressive symptoms, social support and personal health behaviors in young men and woman. Health Psychology 876 Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 A. Małkowska-Szkutnik i wsp.
2001, 20, 223. 2. Groth S.W., Morrison-Beddy D.: Smoking, substance use and mental health Correlates in urban adolescent girls. J. Community Health 2011, 36, 552. 3. Haugland S., Wold B. Stevenson J. et al.: Subjective health complaints in adolescence. Eur. J. Public Health 2001, 11, 4. 4. Heszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. 5. Heszen I., Życińska J. (red.): Psychologia zdrowia w poszukiwaniu pozytywnych inspiracji. Wydawnictwo SWPS ACADEMICA, Warszawa 2008. 6. Koval J., Pederson L.L.: Stress-coping and other psychosocial risk factors: a model for smoking in grade 6 students. Addictive Behaviors 1999, 24, 207. 7. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A., Gajewski J.: Budowa i zastosowani krótkiego kwestionariusza zdrowia nastolatka (KZN-18). Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2012. 8. McKenzie M., Olsson C.A., Jorm A.F. et al.: Association of adolescent symptoms of depression and anxiety with daily smoking and nicotine dependence in young adulthood: findings from a 10-yoer longitudinal study. Addiction 2010, 105, 1652. 9. Morissette S.B., Tull M.T., Bird Gulliver S. et al.: Anxiety, anxiety disorders, tobacco use and nicotine: A critical review of interrelationships. Psychollogical Bulletin 2007, 133, 245. 10. Pletcher J.R., Schwarz D.F.: Current concept in adolescent smoking. Current Opinion in Pediatrics 2000, 12, 444. 11. Sapolsky R.M: Dlaczego zebry nie mają wrzodów? Psychofizjologia stresu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. 12. Siqueira L., Diab M., Bodian C., Rolnitzky L.: Adolescents becoming smokers: The role of stress and coping methods. J Adolesc Health 2000, 27, 399. 13. Starfield, B., Riley, A. W., Green, B.F.: Manual for The Child Health and Illness Profile: Adolescent Edition (CHIP-AE), The Johns Hopkins University, Boston 2000. 14. Strelau J., Jaworowska A., Wrześniewski K., Szczepaniak P.: Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS. Podręcznik do polskiej normalizacji. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2009. 15. Wisniewski J.J., Naglieri J.A., Mulick J.A.: Psychometric properties of a Children`s Psychosomatic Checklist. J. Behav. Med. 1998, 11, 497. 16. Zimbardo P.G., Johnson R.L., McCann V.: Psychologia. Kluczowe koncepcje. Tom 5. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 877