Michał Klimecki MATERIAŁY ARCHIWALNE DO DZIEJÓW LOTNICTWA LWP W LATACH 1943 1945 1. Zarys organizacyjny W Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywany jest materiał źródłowy do dziejów lotnictwa LWP w okresie II wojny światowej. Pomimo, że działania powietrzne należą do częściej opracowywanych i publikowanych tematów 1, a także cieszą się dużym zainteresowaniem czytelników, konieczne jest zapoznanie badaczy z bazą źródłową. Równolegle z formowaniem związków taktycznych i operacyjnych tworzono jednostki lotnicze. Rozwój organizacyjny lotnictwa został zapoczątkowany w lipcu 1943 roku, kiedy to przystąpiono do formowania na lotnisku Grigoriewskoje w rejonie Riazania 1 samodzielnej eskadry lotnictwa myśliwskiego. Rozkazem dowódcy 1 Korpusu Polskiego w ZSRR nr 1 z 19 sierpnia 1943 roku eskadra została 1 Do interesujących i wartościowych publikacji należą m.in. J. K o 1 i ń s k i, Ludowe Lotnictwo Polski 1943 1945, Warszawa 1969; Cz. K r z e m i ń s k i, Dowodzenie lotnictwem w II wojnie światowej, Warszawa 1972; tenże, Lotnictwo Polskie w walkach 1 armii, Warszawa 1972; tenże, Lotnictwo polskie w operacji berlińskiej, Warszawa 1970; tenże, Organizacja i działania bojowe 4 MDL w operacji Wisła Odra, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1960; J. M a l i n o w s k i, Rozwój kadr lotniczych ludowego lotnictwa polskiego na ziemi radzieckiej w latach 1943 1945, Wojskowy Przegląd Lotniczy, 1962; K. S ł a w i ń s k i, Pierwszy myśliwski, Warszawa 1980; Z. W o j d a l s k i, Formowanie korpusu oficerskiego wojsk lotniczych w latach 1945 1947, (w:) Z lat wojny i okupacji, Warszawa 1970. Warto zwrócić uwagę na wspomnienia: F. P o ł y n i n, Wspomnienia ze służby w ludowym Wojsku Polskim, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1, 1976; A. R o m e y k o, Udział polskiego lotnictwa w zimowej ofensywie Armii Radzieckiej, Myśl Wojskowa nr 1, 1961.
przeformowana na 1 pułk lotnictwa myśliwskiego 2. Organizacja dalszych jednostek, a następnie związków lotniczych przebiegała dynamicznie. W kwietniu 1944 roku rozpoczęto formowanie na lotnisku Grigoriewskoje 2 pułku nocnych bombowców Kraków. W tym samym czasie na bazie eskadry radzieckiej przekazanej sztabowi Armii Polskiej sformowano 103 samodzielną eskadrę lotnictwa łącznikowego. W sierpniu 1944 roku w skład WP został wcielony radziecki 611 pułk lotnictwa szturmowego, przemianowany na 3 pułk lotnictwa szturmowego. Razem z 1 plm i 2 pnb wszedł w skład 1 dywizji lotniczej przemianowanej na 4 mieszaną dywizję lotniczą. W końcu października 1944 roku na bazie sztabu rozformowanej radzieckiej 6 Armii Lotniczej utworzono Dowództwo Lotnictwa WP z przeznaczeniem: dowodzenie operacyjne, przygotowanie kadr lotniczych, kierowanie zaopatrzeniem. Organem wykonawczym w zakresie dowodzenia był sztab. Dowódcą lotnictwa WP został gen. Fiodor Połynin. We wrześniu 1944 roku, w trakcie realizacji planu rozbudowy WP, rozpoczęto organizację 1 mieszanego korpusu lotniczego. W jego skład weszły 1 dywizja lotnictwa bombowego, 2 dywizja lotnictwa myśliwskiego i 3 dywizja lotnictwa szturmowego, sformowane na bazie jednostek radzieckich. Etatowo korpus miał 326 samolotów i 2.864 żołnierzy. Personel lotniczy rekrutował się z kadry radzieckiej oraz polskiej, przeszkolonej w radzieckich szkołach lotniczych. W styczniu 1945 roku rozpoczęto przebazowywanie korpusu do Polski. W działaniach wojennych w operacji berlińskiej użyto tylko 3 DLSz i 3 DLM, gdyż 1 DLB nie zakończyła programu szkolenia bojowego. W listopadzie 1944 roku i w następnych miesiącach na bazie jednostek radzieckich sformowano dalsze pułki i eskadry z przeznaczeniem do zadań pomocniczych: łącznikowych, transportowych, rozpoznawczych i sanitarnych. Lotnictwo WP umożliwiło otwarcie w pierwszej połowie 1945 roku podstawowej sieci komunikacji cywilnej, którą obsługiwał personel lotniczy 18 i 19 pułków lotniczych. s. 9 11. 2 Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945, Warszawa 1958,
Stale rozbudowywano w oparciu o wszechstronną pomoc radziecką związki i jednostki tyłowe oraz ośrodki szkoleniowe. Potencjał wyposażenia tyłowego umożliwił harmonijny rozwój lotnictwa WP. W ostatnich dniach wojny Dowództwu Lotnictwa WP podlegały: 1 mieszany korpus lotniczy, 4 mieszana dywizja lotnicza, siedem pułków lotnictwa pomocniczego, siedem eskadr lotnictwa pomocniczego oraz związki i jednostki tyłowe, a także ośrodki szkoleniowe. Stan faktyczny całości sił lotniczych według danych z dnia 1 maja 1945 roku wynosił 15.574 ludzi. Na wyposażeniu jednostek znajdowało się około 850 samolotów. Ludowe lotnictwo działając na szlaku bojowym 1 armii WP wniosło istotny wkład w dzieło zwycięstwa. Wykonało 13.624 samolotolotów. Zniszczyło między innymi około 1.300 samochodów, 290 wagonów kolejowych, 25 czołgów oraz rozbiło 40 baterii artylerii i 25 baterii moździerzy nieprzyjaciela. Współdziałając ze związkami naziemnymi ułatwiło przeprowadzenie szeregu działań między Wisłą a Berlinem. 2. Charakterystyka archiwalna zespołów Akta jednostek lotniczych są zgrupowane w 30 zespołach liczących ogółem 666 jednostek archiwalnych, a w tym: Dowództwo Wojsk Lotniczych WP 222 j.a. 3 dywizja lotnictwa myśliwskiego 3 j.a. 4 dywizja lotnictwa mieszanego 5 j.a. 1 pułk lotnictwa myśliwskiego 26 j.a. 2 pułk bombowców nocnych 2 j.a. 3 pułk lotnictwa szturmowego 17 j.a. 3 pułk lotnictwa bombowego 21 j.a. 6 pułk łączności lotnictwa 38 j.a. 10 pułk lotnictwa myśliwskiego 2 j.a. 11 pułk lotnictwa myśliwskiego 3 j.a.
14 pułk lotniczy korekcji i zwiadu 11 j.a. 17 pułk łączności lotnictwa 28 j.a. 103 eskadra łączności 10 j.a. 14 batalion budowy lotnisk 24 j.a. Dowództwo 7 Rejonu Baz Lotniczych 114 j.a. 73 batalion obsługi lotnisk 12 j.a. 74 batalion obsługi lotnisk 37 j.a. 130 batalion obsługi lotnisk 31 j.a. 483 batalion obsługi lotnisk 8 j.a. 495 batalion obsługi lotnisk 22 j.a. 513 batalion obsługi lotnisk 32 j.a. 686 batalion obsługi lotnisk 9 j.a. 107 batalion samochodowy 37 j.a. 7 kompania łączności 13 j.a. 5 kompania aerofotogrametryczna 10 j.a. 18 kompania służby radio-pelengacyjnej 5 j.a. 3077 stacja polowa 3 j.a. 3079 stacja polowa 4 j.a. 3083 stacja polowa 3 j.a. 3116 stacja polowa 6 j.a. 3313 stacja polowa 8 j.a. Centralne Archiwum Wojskowe nie posiada zespołów akt innych jednostek lotniczych LWP. Z przechowywanych zespołów tylko DWL, Dowództwo 7 Rejonu Baz Lotniczych, 14 batalion budowy lotnisk, 74, 130, 513 bataliony obsługi lotnisk mają bogaty zasób aktowy, uporządkowany według struktury organizacyjnej. Pozostałe są zespołami szczątkowymi. Większość archiwaliów pisana jest w języku rosyjskim. Stan fizyczny zachowania jest stosunkowo dobry. Wybrane materiały zmikrofilmowano i tylko w takiej postaci są udostępniane w pracowni naukowej.
3. Charakterystyka zawartości aktowej Dowództwo Wojsk Lotniczych WP Akta DWL obrazują organizację i działania ludowego lotnictwa polskiego w okresie od 30 marca 1944 roku do 20 stycznia 1946 roku. Są zgrupowane w działach odpowiadających strukturze organizacyjnej dowództwa. Zawartość aktowa poszczególnych działów nie przedstawia się jednakowo pod względem jakościowym. Wartościową, choć nieliczną grupę materiałów źródłowych stanowią akta oddziału operacyjnego. Dzienniki działań oraz sprawozdania z działań bojowych informują o zamierzeniach DWL, a także o ich realizacji przez podległe jednostki. Dostarczają danych o skuteczności wykonywania powierzonych zadań i ponoszonych stratach. Interesujące są informacje o przeciwdziałaniach nieprzyjaciela. Uzupełnieniem dzienników i sprawozdań bojowych jest opracowanie powstałe bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej, omawiające rozwój organizacyjny lotnictwa WP w latach 1944 1945. Wśród archiwaliów oddziału operacyjnego brakuje rozkazów, zarządzeń DWL oraz meldunków bojowych podległych jednostek. Działalność szkoleniowa DWL została odzwierciedlona tylko fragmentarycznie w zachowanych 18 teczkach oddziału szkolenia bojowego. Na uwagę zasługują rozkazy dotyczące prowadzenia i przebiegu szkolenia bojowego, a także sprawozdania o wynikach szkolenia, które pozwalają na częściowe określenie metod szkoleniowych i osiąganych wyników. Interesujące, choć nieliczne materiały dotyczą szkolenia bojowego spadochroniarzy. Jeden z poszytów zawiera dokumentację organizacji pierwszej defilady ludowego lotnictwa WP. Ważną grupę archiwaliów stanowi 39 poszytów oddziału organizacyjnomobilizacyjnego. Przeważają w nich dokumenty dotyczące stanu ilościowego składu osobowego wojsk lotniczych. Są to wykazy i sprawozdania o stanach osobowych, meldunki o niedoborach stanu osobowego jednostek, a także imienne wykazy oficerów, podoficerów i szeregowców. Świadectwem męstwa polskich i radzieckich żołnierzy są imienne i statystyczne wykazy odznaczonych, poległych i rannych. Do interesujących materiałów źródłowych należy korespondencja w sprawie nadania jednostkom lotniczym sztandarów i odznaczeń. Grupę archiwaliów oddziału
organizacyjno-mobilizacyjnego zamykają sprawozdania i meldunki o przebiegu demobilizacji w jednostkach. Wydział polityczno-wychowawczy reprezentowany jest przez 2 poszyty zawierające rozkazy i zarządzenia NDWP oraz DWL, wydane w okresie wrzesień grudzień 1945 roku. Dotyczą one pracy polityczno-wychowawczej, dyscypliny, gospodarki, a także spraw porządkowych. Zagadnienia służby kwatermistrzowskiej DWL znalazły odbicie w 123 jednostkach archiwalnych. Zasadniczą grupę materiałów stanowią sprawozdania o zaopatrzeniu intendenckim. Mniej liczne dokumenty informują o stanie zaopatrzenia technicznego. Na uwagę zasługują również sprawozdania o wyposażeniu lotnisk. Interesująco przedstawia się wytwór kancelarii oddziału służby zdrowia. Wartość historyczną mają okresowe sprawozdania o działalności tej służby. Zachowały się również sprawozdania o stanie zdrowotnym składu osobowego jednostek lotniczych, a także wykazy rannych, poległych i chorych. Wśród akt kwatermistrzowskich znajdują się tylko nieliczne rozkazy, zarządzenia oraz instrukcje normujące funkcjonowanie zaopatrzenia lotnictwa. Dywizje lotnicze Z akt wytworzonych w toku działalności 3 i 4 dywizji lotniczej zachowało się tylko 8 jednostek archiwalnych. Wartość poznawczą mają dzienniki działań bojowych i zajęć 3 dywizji lotnictwa myśliwskiego obejmujące okres styczeń 1944 wrzesień 1945 roku oraz rozkazy i meldunki bojowe 4 dywizji lotnictwa mieszanego z operacji warszawskiej i berlińskiej. Pułki i eskadry lotnicze Równie ubogą spuściznę archiwalną pozostawiły po.sobie pułki i eskadry lotnictwa bojowego i pomocniczego. Centralne Archiwum Wojskowe przechowuje tylko siedem zespołów wytworzonych przez kancelarie pułków lotniczych. Pozostałe dwanaście pułków (w tym dwa do zadań cywilnych) nie jest reprezentowanych w zasobie archiwum. Centralne Archiwum Wojskowe posiada wytwór kancelarii tylko jednej eskadry, podczas gdy w okresie wojny w składzie ludowego Wojska Polskiego
działało ich siedem. Stosunkowo bogatą spuściznę pozostawił po sobie 1 pułk lotnictwa myśliwskiego Warszawa. Zachowały się rozkazy bojowe, organizacyjne i szkoleniowe. Przechowywany dziennik lotów bojowych i rozpoznawczych 3 pozwala na pełne prześledzenie szlaku bojowego pułku. Obejmuje okres 23 sierpień 1944 rok 4 maj 1945 rok. Są w nim podane w porządku chronologicznym wszystkie loty, nazwiska wykonujących je pilotów, numery i typy samolotów, czas startu oraz lądowania, powierzone zadania i meldunki z lotów. Dziennik nie uwzględnia natomiast lotów łącznikowych i związanych z przebazowywaniem się jednostki. W zespole akt 1 plm zachował się również komplet rozkazów dziennych pułku wydanych w okresie od lipca 1943 roku do 31 grudnia 1945 roku. Cennym źródłem historycznym jest kronika pułku uzupełniona albumem fotografii, między innymi pilotów, techników i mechaników pułku oraz maszyn bojowych. W zespole znajdują się również ewidencja (niepełna) poległych. Uwagę korzystających z zespołu warto zwrócić na rozkazy bojowe i rozpoznawcze 4 dywizji lotnictwa mieszanego, w składzie której działał 1 plm. Zostały one wydane w okresie styczeń listopad 1945 rok. 2 pułk nocnych bombowców Kraków reprezentowany jest przez dwie jednostki archiwalne: sprawozdania i meldunki o działaniach bojowych prowadzonych w okresie od 30 czerwca do 2 grudnia 1944 roku oraz sprawozdania o stanie bojowym pułku w latach 1944 1949. Wymienione materiały mają dużą wartość poznawczą. Spuścizna archiwalna 3 pułku lotnictwa szturmowego została wytworzona w okresie od 23 maja 1942 roku do 31 grudnia 1945 roku. Znaczna jej część odnosi się do historii radzieckiego 611 pułku lotnictwa szturmowego, na którego bazie został sformowany 3 plsz. Interesujące są okresowe sprawozdania z działań 611 plsz oraz opisy epizodów bojowych z 1942 roku. Centralne Archiwum Wojskowe przechowuje również część rozkazów bojowych, organizacyjnych i szkoleniowych 611 pułku, wydanych w latach 1943 1944. Działania bojowe 3 plsz Odzwierciedlone są w rozkazach i sprawozdaniach bojowych nie obejmujących jednak całego szlaku działań 3 Wydany drukiem: Z. B u l z a c k i, Dziennik lotów oraz meldunków bojowych i rozpoznawczych 1 plm Warszawa, Poznań 1976.
pułku. W zespole znajdują się również imienne wykazy odznaczonych orderami i odznaczeniami ZSRR. Wytwór kancelarii 3 pułku lotnictwa bombowego powstał w okresie czerwiec 1944 rok grudzień 1945 rok. Zachowane w zespole rozkazy wyższych dowództw oraz pułku są rozproszone w kilku poszytach i przemieszane z innymi materiałami archiwalnymi. Dotyczą spraw organizacyjnych, szkoleniowych, administracyjnych. Interesująco przedstawiają się materiały szkolenia lotniczego, chemicznego oraz polityczno-wychowawczego. Są to obok rozkazów, sprawozdania, meldunki i bogata korespondencja. Uwadze badaczy warto polecić schematy obronne lotnisk, na których stacjonował pułk, a będące świadectwem dobrego przygotowania obrony naziemnej. Nieliczne dokumenty odnoszą się do zwalczania w 1945 roku działalności polskiego podziemia zbrojnego. Kilka jednostek archiwalnych zawiera imienne wykazy stanu osobowego pułku. Akta kancelarii 6 pułku łączności przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym zostały wytworzone w okresie styczeń 1945 rok marzec 1946 rok. Najcenniejszą grupą materiałów są rozkazy wyższych dowództw i pułku dotyczące spraw organizacyjnych, szkolenia bojowego, pracy aparatu pol-wych, a także dyscypliny. Zachowały się również programy szkolenia lotniczego i technicznego. Występują meldunki o stanie sprzętu technicznego i łączności. Liczne są w zespole dokumenty ewidencji personalnej, w tym wykazy imienne oficerów, odznaczonych i zdemobilizowanych. Wytwór kancelarii 10 pułku lotnictwa myśliwskiego zachował się w stanie szczątkowym i zawiera dwie jednostki archiwalne o niewielkiej wartości historycznej. Są to ewidencje wypadków lotniczych oraz wypadków nadzwyczajnych. Z akt wytworzonych w toku działalności 11 pułku lotnictwa myśliwskiego Centralne Archiwum Wojskowe przechowuje 3 jednostki archiwalne. Interesujący jest dziennik lotów bojowych wykonanych w okresie od 1 stycznia 1944 roku do 15 września 1945 roku. Dwa pozostałe poszyty dotyczą pracy kancelarii 11 plm. Bogatszy jest zasób archiwalny 14 samodzielnego pułku lotniczego korekcji i zwiadu. Zachowały się rozkazy i zarządzenia wyższych dowództw dotyczące służby zwiadowczo-fotograficznej, spraw organizacyjnych i szkoleniowych. Interesujące są
nieliczne instrukcje, plany i sprawozdania ze szkolenia bojowego. W zespole znajdują się także materiały dokumentujące wyposażenie techniczne pułku. Zasób aktowy 17 pułku łączności lotnictwa obejmuje okres od 1 listopada 1944 roku do 31 grudnia 1946 roku. W zespole zachowały się rozkazy NDWP dotyczące spraw organizacyjnych, szkoleniowych i gospodarczych. Licznie występują rozkazy personalne. Kwatermistrzostwo pułku reprezentowane jest przez ewidencje i sprawozdania o stanie sprzętu gospodarczego oraz żywności. Dwa poszyty dotyczą pracy pol-wych prowadzonej w pułku. Na uwagę zasługują tutaj meldunki okresowe aparatu pol-wych. Małą wartość poznawczą ma zespół akt 103 eskadry łączności, w którym znajdują się tylko materiały o charakterze dokumentacji finansowej. 7 Rejon Baz Lotniczych Najbardziej wartościową grupę akt stanowią archiwalia sztabu, oddziału służb i oddziału uzbrojenia odzwierciedlające działalność 7 RBL w ostatnich tygodniach 1944 roku i 1945 roku. Obok rozkazów organizacyjnych, administracyjnych i gospodarczych zachowały się meldunki, sprawozdania i wykazy sprzętu lotniczego, uzbrojenia i amunicji. Warto zwrócić uwagę na archiwalia dokumentujące gospodarkę materiałami pędnymi i smarami. W oddziale kluczy lotniczych znajdują się interesujące archiwalia dotyczące maskowania lotnisk. Licznie występują również akta ewidencji personalnej. Są tu meldunki i sprawozdania o stanie osobowym, a także przebiegu demobilizacji. Zachowały się wykazy i spisy podoficerów i szeregowców 7 RBL. Bataliony budowy i obsługi lotnisk Materiałów archiwalnych obrazujących zasadniczą działalność jednostek budowy i obsługi lotnisk jest niewiele. Są to rozkazy, meldunki i zarządzenia zachowane tylko w niektórych zespołach. Interesujące są zwłaszcza rozkazy i zarządzenia wyższych dowództw dotyczące gotowości alarmowej oraz obrony lądowej i powietrznej. W zespołach przeważają archiwalia o charakterze ewidencyjnym. Zachowały
się wykazy imienne składu osobowego batalionów, wykazy sprzętu i wyposażenia, materiałów pędnych i smarów. Liczne są także dokumenty o charakterze finansowym, a wśród nich atestaty pieniężne, dokumentacja finansowa gospodarki, listy płac. Na szczególną uwagę badaczy zasługuje kronika 73 batalionu obsługi lotnisk obejmująca lata 1941 1944. * * * Przedstawione archiwalia nie stanowią wyczerpującego zasobu źródłowego do dziejów ludowego lotnictwa ze względu na swoją szczupłość i szczątkowość. Badacz nie znajdzie odpowiedzi na wszystkie postawione problemy. Swoje poszukiwania będzie musiał rozszerzyć na inne zespoły akt, a przede wszystkim na zespoły: Sztab Główny WP, Dowództwo 1 armii WP, Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP.