Tokarska Probl Hig A, Epidemiol Bidas K.. 211, Zachowania 92(1): 77-82 żywieniowe u chorych leczonych hemodializą 77 Zachowania żywieniowe u chorych leczonych hemodializą Nutrition in patients treated with hemodialysis Anna Tokarska 1/, Krzysztof Bidas 2/ 1/ Dział Żywienia, Świętokrzyskie Centrum Onkologii, Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej 2/ Oddział Nefrologii z Ośrodkiem Dializ Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Kielcach Wprowadzenie. Stan odżywienia w momencie rozpoczęcia i leczenia dializami determinuje w dużym stopniu przyszłe losy chorego, ponieważ niedożywienie białkowo-kaloryczne jest najsilniejszym czynnikiem ryzyka zgonu w tej grupie pacjentów. Wobec wysokiej śmiertelności należy przypuszczać, że zrozumienie mechanizmów leżących u podłoża niedożywienia będzie kluczem do poprawy rokowania w tej grupie. Cel. Ocena wpływu edukacji na zmianę nieprawidłowych nawyków żywieniowych w zapobieganiu powstawania niedożywienia białkowoenergetycznego u chorych hemodializowanych. Materiały i metody. Badania przeprowadzono wśród 48 pacjentów (24 mężczyzn i 24 kobiety) w wieku od 28 do 78 lat (średnia wieku 58,25±12,47 lat). Badania zapoczątkowano dokładnymi wywiadami dotyczącymi żywienia w czasie niewydolności nerek przed dializoterapią i żywienia w trakcie dializoterapii, wpływu żywienia na stan zdrowia, preferencji żywieniowych. Po okresie roku trwania badań powtórzono wywiady żywieniowe, zebrano informacje o realizacji diety i dokonano porównania między zachowaniami żywieniowymi chorych. Wyniki. Oceniając przystosowanie się do zaleceń dietetycznych po pierwszym roku badania stwierdzono że 61,9% mężczyzn i 75% kobiet deklarowało realizację diety w codziennym jadłospisie, wykazując większą znajomość wpływu żywienia na stan zdrowia, więc znacznie więcej niż przed edukacją żywieniową. Pacjenci częściej zwracali uwagę na spożycie produktów mających wpływ na zmianę wskaźników biochemicznych krwi Widoczna jest również znaczna dysproporcja w zmniejszeniu spożycia przypraw do celów kulinarnych takich, jak vegeta, kucharek, czy maggi. Wnioski. Porównanie wyników po pierwszym roku badań wykazało korzystną zmianę zachowań w żywieniu pacjentów, deklaracje posiadania większej wiedzy i świadomości oraz przestrzegania zaleceń dietetycznych. Słowa kluczowe: hemodializa, edukacja, zmiana zachowań żywieniowych Introduction. Nutritional status at the start of dialysis and during the treatment largely determines the future of the patient, because proteincalorie malnutrition is the strongest death risk factor in these patients. Given high mortality rates it can be assumed that the understanding of the mechanisms of malnutrition will be the key to improving prognosis in this group. Aim. Evaluation of the impact of education on change of incorrect eating habits to prevent the formation of protein-energy malnutrition in hemodialysis patients. Material and method. The study was conducted among 48 patients (24 men and 24 women) aged from 28 to 78 years (mean age 58.25±12.47 years). The studies were initiated with detailed interviews concerning nutrition during renal failure before dialysis and nutrition during dialysis, the effect of nutrition on health status, food preferences. After one year of the survey dietary interviews were repeated with collected information on the implementation of the diet and a comparison of the eating behaviors of patients was made. Results. The assessment of adaptation to the diet after the first year of the study revealed that 61.9% of men and 75% of women reported the diet implementation in their daily menus, demonstrating a greater awareness of the impact of nutrition on health. Patients often drew attention to the consumption of products affecting the change in biochemical indices. Declarations also showed a considerable disparity in reducing the consumption of culinary spices such as vegeta, cook and maggi. Conclusions. Comparison of results after the first year of the study showed a favorable change in the eating behaviors of patients, declarations to acquire further nutritional awareness and knowledge and compliance with dietary recommendations. Key words: hemodialysis, education, change of dietary habits Probl Hig Epidemiol 211, 92(1): 77-82 www.phie.pl Nadesłano: 8.1.21 Zakwalifikowano do druku: 2.1.211 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr inż. Anna Tokarska Dział Żywienia, Świętokrzyskie Centrum Onkologii, Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej, ul. Artwińskiego 3, 25-734 Kielce, tel./fax 41-3674347, e-mail: annato@onkol.kielce.pl Wykaz skrótów PChN przewlekła choroba nerek IŻŻ Instytut Żywienia i Żywności ESPEN European Society for Enteral and Parenteral Nutrition Europejskie Towarzystwo Żywienia Dojelitowego i Pozajelitowego Wprowadzenie Przewlekła choroba nerek (PChN) jest zespołem chorobowym, który rozwija się w wyniku zmniejszenia liczby czynnych nefronów, niszczonych przez różnorodne pierwotne i wtórne procesy chorobowe toczące się w nerkach. Charakteryzuje się objawami związanymi ze stopniowym upośledzeniem funkcji nerek w następstwie zniszczeń strukturalnych w miąższu nerkowym [1].
78 Probl Hig Epidemiol 211, 92(1): 77-82 Leczenie nerkozastępcze pozwala zastąpić funkcje nerek. Dzięki rozwojowi dializoterapii nefrologia stała się pierwszą dziedziną medycyny, w której pomimo całkowitego ustania funkcji ważnych dla życia narządów, jakimi są nerki można chorych utrzymywać przy życiu przez wiele lat [2]. Niemniej jednak leczenie nerkozastępcze stanowi jeden z etapów wieloletniej choroby upośledzającej niemal wszystkie szlaki metaboliczne ustroju i sprzyjające znacznym niedoborom składników odżywczych. Stan odżywienia w momencie rozpoczęcia i leczenia dializami determinuje w dużym stopniu przyszłe losy chorego, ponieważ niedożywienie białkowo-kaloryczne jest najsilniejszym czynnikiem ryzyka zgonu w tej grupie pacjentów. Jednocześnie w żadnej innej grupie chorych granica miedzy ryzykiem niedożywienia a ryzykiem rozwoju powikłań leczenia żywieniowego jest tak niewielka [3]. Cele leczenia żywieniowego zależą w znacznym stopniu od rodzaju stosowanej terapii nerkozastępczej. Celem nadrzędnym i wspólnym dla całej heterogennej grupy chorych z PChN pozostaje zapobieganie w niedożywianiu. Definicja ESPEN (European Society for Enteral and Parenteral Nutrition) mówi, że niedożywienie to stan niedoboru, nadmiaru lub braku równowagi w podaży energii, białka bądź innych składników odżywczych, powodujących zmiany w strukturze tkanek/ciała (kształt, rozmiar, skład), funkcji, jak też stanie klinicznym pacjenta [3, 4]. Wobec wysokiej śmiertelności związanej z terapią przewlekłymi dializami należy przypuszczać, że zrozumienie mechanizmów leżących u podłoża niedożywienia będzie kluczem do poprawy rokowania w tej grupie [3]. Cel pracy Ocena wpływu edukacji na zmianę nieprawidłowych nawyków żywieniowych w zapobieganiu powstawania niedożywienia białkowo-energetycznego u chorych hemodializowanych 1/. Materiał i metody Badania 2/, które były wykonane przez dyplomowaną dietetyczkę, przeprowadzono w Oddziale Nefrologii z Ośrodkiem Dializ Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego i Stacji Dializ Świętokrzyskiego Centrum Onkologii w Kielcach w latach 27-28. Chorzy wyrazili pisemną zgodę na udział w badaniu i byli poinformowani o możliwości rezygnacji w każdej chwili z udziału w badaniach. 1/ W Probl Hig Epidemiol 28, 89(1): 9-92 został opublikowany pierwszy etap badania pt. Rola dietetyka w leczeniu schyłkowej niewydolności nerek metodą hemodializy (Anna Tokarska, Jacek Starzyk). 2/ Na przeprowadzenie badań otrzymano zgodę Komisji Bioetycznej przy Świętokrzyskiej Izbie Lekarskiej w Kielcach nr 18/26 w dniu 12 grudnia 26 r. Badaniem objęto 48 pacjentów (24 mężczyzn i 24 kobiety). Średnia wieku mężczyzn wynosiła 57,58±12,15 lat (28-77 lat), a kobiet 58,92±13, lat (34-78 lat). Pacjenci byli poddawani zabiegom hemodializy z powodu przewlekłej choroby nerek. Wszyscy pacjenci byli dializowani 3 razy w tygodniu. Średni czas dializowania pacjentów przed rozpoczęciem badań wynosił 38,65+53,96 miesięcy (1-248 miesięcy). Mężczyźni byli dializowani istotnie krócej niż kobiety; średni czas dializowania mężczyzn wyniósł 18,25±17,91 miesięcy (1-77 miesięcy), a kobiet 59,4±69, miesięcy (1-248 miesięcy). Liczba pacjentów w okresie badania była zmienna. W trakcie prowadzenia badań nastąpiły cztery zgony, jeden przeszczep, dwóch pacjentów zrezygnowało z badania. Badania zapoczątkowano dokładnymi wywiadami żywieniowymi, gdyż znaczna część chorych nigdy nie otrzymała zaleceń i porad dietetycznych. Z chwilą rozpoczęcia leczenia hemodializami dieta pacjenta ulega zmianie, dlatego też w części żywieniowej uwzględniono pytania dotyczące: żywienia w czasie niewydolności nerek przed dializoterapią i żywienia w trakcie dializoterapii, wpływu żywienia na stan zdrowia, preferencji żywieniowych, częstości spożywanych posiłków, technologii sporządzanych potraw, przyjmowanych leków i suplementów diety. Ze względu na ograniczenia i zwiększenie niektórych składników w diecie pacjenta hemodializowanego postawiono pytania uwzględniające ilości spożycia produktów zawierających te składniki. Dokonano oceny i przystąpiono do opracowania indywidualnych zaleceń dietetycznych. Wszystkim pacjentom udzielono merytorycznych porad z wyliczeniem dziennego zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze. W celu sprawdzenia realizacji zaleceń dietetycznych, po pierwszym roku prowadzenia badania powtórnie dokonano wywiadów żywieniowych przy pomocy kwestionariusza, który uwzględniał podobne pytania, jakie postawiono chorym na początku badania. Wyniki poddane zostały analizie statystycznej programem Statistica 8. PL (firma StatSoft). Różnice między otrzymanymi wynikami wyliczano odpowiednimi testami nieparametrycznymi, przyjmując jako poziom istotności α=,5. Wyniki Ocena zachowań żywieniowych przed rozpoczęciem badania Przed rozpoczęciem badań oceniono zachowania żywieniowe chorych w odniesieniu do stosowania diety w trakcie leczenia przewlekłej choroby nerek. Badana grupa licząca 48 osób została podzielona na płeć. W opracowaniu statystycznym wykorzystano
Tokarska A, Bidas K.. Zachowania żywieniowe u chorych leczonych hemodializą 79 test Manna-Whittneya do porównania grup. Wyniki z ankiet sondażowych przedstawiono w tabeli I. Nie odnotowano różnic istotnie statystycznych w grupach. W odpowiedzi na pytania postawione w kwestionariuszu wykazano, że w czasie leczenia przewlekłej choroby nerek w okresie przeddializacyjnym 75% badanych mężczyzn i 62% kobiet nie stosowało diety w codziennym jadłospisie, 1,4% wszystkich badanych czasami stosowało dietę, a tylko 2,8% chorych (37,5% kobiet i 4,2%) mężczyzn deklarowało przestrzeganie diety, (ryc. 1). Z danych wynika, że kobiety dłużej dializujące się częściej realizowały prawidłowe żywienie w chorobie nerek. Z chwilą rozpoczęcia zabiegu hemodializy, kiedy dieta powinna ulec zmianie z niskobiałkowej na dietę o zwiększonej ilości białka i zwiększonej ilości energii stwierdzono, podobnie jak poprzednio, że 83,3% mężczyzn i 75,% kobiet również nie stosowało diety, 6,3% chorych czasami stosowało dietę, natomiast 16,7% kobiet i 12,5 mężczyzn deklarowało realizację prawidłowego żywienia w chorobie (ryc. 2). Prezentowane wyniki należy również odnieść do produktów, których stosowanie w diecie pacjenta hemodializowanego powinno być ograniczone (chlorek sodu, produkty z dużą zawartością potasu i fosforu) oraz produktów, których niewystarczające spożycie lub ich brak mogą wpływać negatywnie na zmianę wskaźników biochemicznych krwi (albumina, 6 5 4 2 1 75, 68,8 Ogół Mężczyźni Kobiety 62,5 37,5 2,8 2,8 1,4 4,2 Nie Tak Czasami 9 6 5 4 2 1 79,2 83,3 Ogół Mężczyźni Kobiety 75, 14,6 16,7 12,5 6,3 4,2 8,3 Nie Tak Czasami Ryc. 1. Realizacja diety w czasie leczenia choroby nerek przed zabiegiem hemodializy wg płci Fig. 1. Implementation of diet in renal disease during hemodialysis treatment before surgery, by gender Ryc. 2. Realizacja diety w czasie leczenia hemodializą wg płci Fig. 2. Implementation of diet during hemodialysis treatment by gender Tabela I. Odpowiedzi badanych pacjentów dotyczące zachowań żywieniowych przed rozpoczęciem badań z uwzględnieniem płci. (Skala odpowiedzi: a: 1 nie, 2 tak, 3 czasami; b: 1 nie, 2 - tak; c: 1 vegeta, 2 kucharek, 3 maggi, 4 nie stosuje; d: 1 codziennie, 2 codziennie w małych ilościach) Table I. Responses of patients concerning their dietary behaviors before the start of the study, by gender (The scale of responses: a: 1 no, 2 yes, 3 sometimes; b: 1 no, 2 yes, c: 1 vegeta, 2 cook, 3 - maggi, 4 does not apply, d: 1 day, 2 day in small quantities) Zachowania żywieniowe / Dietary habits Ogół / Total N=48 X±SD (min-maks) Mężczyźni / Men N=24 X±SD (min-maks) Kobiety / Women N=24 X±SD (min-maks) Różnice statystyczne / Statistic differences P Stosowanie diety w czasie niewydolności nerek/ Diet at the time of renal 1,42±,68 1,46±,83 1,38±,49,7328 failure a Stosowanie diety od czasu hemodializy / Diet from the time of hemodialysis 1,27±,57 1,21±,51 1,33±,64,4663 a Wiedza z zakresu żywienia w chorobie / Knowledge of nutrition in 1,23±,42 1,17±,38 1,29±,46, disease /b Kontrola w diecie ilości produktów zawierających białko, fosfor,wapń, 1,25±,56 1,25±,61 1,25±,53,7847 potas, sód/ Control of the quantity of products in the diet containing protein, phosphorus, calcium potassium, sodiuma Rodzaje stosowanych przypraw / types of spicesc 2,8±1,29 1,88±1,23 2,29±1,33,61 warzyw i owoców / Fruit and vegetable intaked 1,73±,45 1,75±,44 1,71±,46,7479 mięsa/ Meat consumptionb 1,71±,46 1,79±,41 1,63±,49,287 mleka/ Milk consumptionb 1,47±,48 1,67±,48 1,67±,48 1, ryb/ Fish Consumptionb 1,69±,46 1,58±,5 1,79±,41,1233 N liczba pacjentów / numer of patients; X+SD średnia arytmetyczna + odchylenie standardowe / arithmetic mean+standard deviation; min-maks -minimum-maksimum/minimum-maximum; p poziom istotności występowania różnic / level of statistically significant differences
Probl Hig Epidemiol 211, 92(1): 77-82 prealbumina). Wykazano, że 75% chorych stosuje przyprawy. W odniesieniu do produktów białkowych tylko,8 spożywało mięso zwierząt, 67% piło mleko i napoje mleczne, a 68,8% chorych spożywało mięso ryb. Odnotowano również, że spożycie owoców i warzyw u ogółu pacjentów wyniosło (72,9%). Dane dotyczące spożycia produktów przez badanych pacjentów, wg płci, przedstawia rycina 3. Ocena i porównanie zachowań żywieniowych po pierwszym roku badania Niedożywienie jest istotnym czynnikiem, który zwiększa zachorowalność i śmiertelność w grupie pacjentów przewlekle dializowanych [5]. Prawidłowy stan odżywienia pacjentów hemodializowanych warunkuje lepsze efekty terapeutyczne. Dlatego po pierwszym roku prewencyjnej interwencji żywieniowej ponownie poddano analizie odpowiedzi zawarte w kwestionariuszu, dotyczące realizacji zaleceń dietetycznych. Porównując zachowania żywieniowe pacjentów na początku badania i przystosowanie się do zaleceń dietetycznych po pierwszym roku stwierdzono istotne różnice w grupie mężczyzn i grupie kobiet (tab. II). Zarówno mężczyźni (p=,8) jak i kobiety (p=,46) znacznie częściej deklarowali realizację diety w codziennym jadłospisie. Podniosła się wiedza z zakresu żywienia w chorobie, gdzie wstępnie 23%, a po rocznej edukacji więcej, bo 83% chorych deklarowało znajomość zasad żywienia w chorobie. Pacjenci częściej zwracali uwagę na spożycie produktów mających wpływ na zmianę wskaźników biochemicznych krwi tj. albumina, fosfor, potas i sód (mężczyźni p=,23, kobiety p=,12).widoczna jest również znaczna dysproporcja w zmniejszeniu spożycia przypraw takich, jak vegeta, kucharek, czy maggi, gdzie różnica po roku badań była istotna i wynosiła u mężczyzn p=,31 i u kobiet p=,69. W grupie kobiet istotnie większe było spożycie mleka p=,455. W pozostałych parametrach nie odnotowano różnic w obu grupach badanych pacjentów. Procent wartości opisanych wyżej zachowań przedstawiono na rycinach 4a, 4b, 4c,i 4d. 6 5 4 2 1 79,2 75,8 Stosowanie przypraw 79,4,8 67 67 67 62,5 mięsa Ogół mleka Mężczyźni Kobiety 68,8 58,3 ryb 79,2 75 72,9,8 spożycie owoców i warzyw Ryc. 3. produktów mający wpływ na wartość wskaźników biochemicznych (białko, fosfor, wapń, potas, sód) wg płci Fig. 3. Consumption affecting change in biochemical indices (protein, phosphorus, calcium, potassium, sodium), by gender Tabela II. Porównanie zachowań żywieniowych pacjentów na początku i po roku badania wg płci. (Skala odpowiedzi: a: 1 nie, 2 tak, 3-czasami; b: 1 nie, 2-tak; c: 1 vegeta, 2 kucharek, 3 maggi, 4 nie stosuje; d: 1 codziennie, 2 codziennie w małych ilościach) Table II. Responses of patients concerning their dietary behaviors before the start and after one year of study, by gender (The scale of responses: a: 1 no, 2 yes, 3 sometimes; b: 1 no, 2 yes, c: 1 vegeta, 2 cooks, 3 maggi, 4-does not apply, d: 1 day, 2 day in small quantities) Parametry Stosowanie się do zaleceń dietetycznych po pierwszym roku badań / Adherence to dietary recommendations after the first year of researcha Kontrola w diecie ilości produktów zawierających białko, fosfor, wapń, potas, sód / Control of the quantity of products in the diet containing protein, phosphorus, calcium potassium, sodiumb Mężczyźni/Men N=21 X±SD (min-maks) Przed badaniem before the start 1,24±,53 1,29±,64 Rodzaje stosowanych przypraw / types of spicesc 1,71±1,18 mięsa / Fruit and vegetable intake b 1,86±,35 mleka/ Consumption of mil b 1,62±,49 ryb / Consumption of milkb 1,62±,49 warzyw i owoców/ Consumption of fishd 1,61±,39 Po roku after one year 2,1±,62 2,19±,67 3,±1, 1,95±,21 1,67±,48 1,62±,49 1,71±,46 Różnice statystyczne Statistic differences P Kobiety/Women N=2 X±SD (min-maks) Przed badaniem before the start,14 1,4±,68,23 1,±,57,31 2,4±1,39,317 1,55±,51,6547 1,±,47 1 1,±,41,1521 1,±,47 Po roku after one year study 2,5±,51 2,1±,55 3,35±1,13 1,±,47 1,9±, 1,85±,36 1,45±,51 Różnice statystyczne Statistic differences P,29 N liczba pacjentów / numer of patients; X+SD średnia arytmetyczna + odchylenie standardowe / arithmetic mean+standard deviation; min-maks -minimum-maksimum/minimum-maximum; p poziom istotności występowania różnic / level of statistically significant differences,12,69,2568,455,5637,587
Tokarska A, Bidas K.. Zachowania żywieniowe u chorych leczonych hemodializą 81 9 6 5 4 2 1 12,5 61,9 Realizacja diety 8,3 52,4 Kontrola produktów w diecie 16,7 Wiedza z zakresu żywienia Na początku Ryc. 4a. Porównanie zachowań żywieniowych na początku i po roku badania u badanych mężczyzn Fig. 4a. Comparison of nutritional habits at the beginning and after one year of study in male subjects 1 9 6 5 4 2 1 16,7 75 Realizacja diety 16,7 Kontrola produktów w diecie 29,2 Ryc. 4b. Porównanie zachowań żywieniowych na początku i po roku badania u badanych kobiet Fig. 4b. Comparison of nutritional habits at the beginning and after one year of study in women subjects 1 9 6 5 4 2 1 79 42,9 Stosowanie przypraw 79,4 95,2 mięsa 67 62 mleka 81 85 Wiedza z zakresu żywienia Na początku 62 62 ryb Na początku 71 61 owoców i warzyw Rys. 4c produktów mający wpływ na wartość wskaźników biochemicznych (białko, fosfor, wapń, potas, sód) na początku i po roku badania u badanych mężczyzn Fig. 4c. Consumption affecting change in biochemical indices (protein, phosphorus, calcium, potassium, sodium) at the beginning and after one year of study in male subjects 1 9 6 5 4 2 1 Rys. 4d. produktów mający wpływ na wartość wskaźników biochemicznych (białko, fosfor, wapń, potas, sód) na początku i po roku badania u badanych kobiet Fig. 4d. Consumption affecting change in biochemical indices (protein, phosphorus, calcium, potassium, sodium) at the beginning and after one year of study in women subjects Dyskusja,8 Stosowanie przypraw 55 miesa Na początku badania mleka ryb,8 warzyw i owoców Etiologia niedożywienia w schyłkowej niewydolności nerek jest złożona i może obejmować wiele czynników. Wyniki badań zgodnie wykazują że głównym czynnikiem powodującym niedożywienie jest niedostateczne spożycie pokarmu. Niedożywienie obniża jakość życia i zwiększa częstość hospitalizacji, chorobowość i śmiertelność chorych dializowanych [6]. Analiza zebranych wyników na początku badania wykazała, że pacjenci zarówno w czasie leczenia przewlekłej choroby nerek, jak i podczas leczenia hemodializami posiadali małą wiedzę z zakresu żywienia dietetycznego. Zaznaczyć należy iż tylko ok. % chorych stosowało dietę w obu przypadkach chorobowych. Stan złego odżywienia białkowo-energetycznego objawia się skrycie postępującą utratą tłuszczu ustrojowego oraz zasobów białek ustrojowych (mięśni), zmniejszonym stężeniem białek, a zwłaszcza albumin w surowicy krwi [7]. W badaniu z 26 r. prowadzonym w Klinice Nefrologii Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie wykazano, że w diecie osób leczonych dializami zawartość białka była niska, (średnio 41,8 g dieta kobiet i 5, g dieta mężczyzn). Wykazano również niedobór energii, a także bardzo niską podaż wapnia w obu grupach [8]. Potwierdzają to również wyniki badań z innych ośrodków w Polsce (Reszotarski, Walasek, Ligocki). Autorzy ci stwierdzają, że dieta chorych dializowanych w ich badaniu była umiarkowanie normokaloryczna i niskobiałkowa [9]. Wyniki naszego badania wykazały, że tylko 62,5% kobiet i 79,4% mężczyzn deklarowało spożycie mięsa zwierząt rzeźnych w codziennym jadłospisie. Podobnie odsetek deklarowanego spożycia ryb był zaniżony 9 85 45
82 Probl Hig Epidemiol 211, 92(1): 77-82 i wynosił 62% u mężczyzn a 85% u kobiet. Fakt ten może niepokoić, gdyż oba produkty zawierają znaczną ilość białka w swoim składzie. Nieprawidłowym zjawiskiem, jest spożywanie przypraw, których głównym składnikiem jest glutaminian sodu. Wynika, że 75% zarówno kobiet jak i mężczyzn wykorzystywało przyprawy do przygotowania potraw, najczęściej vegetę, i maggi. Autorzy wielu prac wykazują, że utrzymanie rekomendowanej zawartości sodu w diecie oznacza całkowite zaprzestanie dodawania soli do pokarmów [3]. W ciągu roku podczas prowadzonego badania udzielono pacjentom szczegółowych porad i indywidualnych zaleceń dietetycznych. Dokonana ocena zachowań żywieniowych pacjentów po pierwszym roku wykazała, że zarówno grupa kobiet jak i mężczyzn deklarowała częstą realizację diety w codziennym jadłospisie, wykazując większą znajomość wpływu żywienia na stan zdrowia. Pacjenci częściej zwracali uwagę na spożycie produktów mających wpływ na nieprawidłową zmianę wskaźników biochemicznych krwi, jak: albumina, prealbumina, fosfor, potas, wapń i sód. Widoczna jest znaczna dysproporcja w spożyciu przypraw, gdzie znacznie mniej pacjentów deklarowało używanie ich do celów kulinarnych. Deklarowane spożycie warzyw i owoców w grupie mężczyzn utrzymywało się na tym samym poziomie, natomiast u kobiet spożycie zmniejszyło się, co wydaje się być korzystne z punktu ograniczenia potasu u chorych z bezmoczem, którego owoce i warzywa zawierają w znacznych ilościach. Żywienie chorych po rozpoczęciu leczenia hemodializą ulega zmianie z wcześniej zalecanej diety niskobiałkowej na dietę o zwiększonej ilości białka, stąd zadowalający jest fakt, że powtórne wyniki ankiet wykazały deklaracje częstszego spożycia mięsa zwierząt w obu grupach hemodializowanych pacjentów, oraz większego udziału mięsa ryb, mleka i napojów mlecznych w codziennych jadłospisach u grupy kobiet. W badaniu obejmującym więcej niż 5 amerykańskich chorych leczonych hemodializami spożywających od 1, do 1,4 g białka na dzień odnotowano niższą śmiertelność [9]. Rutkowski i wsp. stwierdzają, iż prawidłowa realizacja zaleceń dotyczących oceny stanu odżywienia oraz postępowania dietetycznego jest możliwa tylko przy współpracy z dietetyczką [6]. Podsumowanie i wnioski 1. Oceniając zachowania żywieniowe pacjentów na początku badania stwierdzono: a) duży odsetek chorych nie stosował diety zarówno w 4 i 5 stadium PChN jak i w czasie hemodializy; b) porównywalny procent chorych nie posiadał wiedzy z zakresu żywienia w hemodializie; c) codzienne spożycie przypraw polepszających smak, zawierający glutaminian sodu, nie wskazanych w diecie chorych dializowanych; d) brak deklaracji spożycia produktów białkowych u % badanych. 2. Analiza wywiadów żywieniowych wykazała brak apetytu do spożycia mięsa zwierząt u chorych stosujących dietę niskobiałkową w przewlekłej chorobie nerek przed rozpoczęciem hemodializy. 3. Porównując wyniki po pierwszym roku badania, stwierdzono korzystną zmianę zachowań w żywieniu pacjentów, deklarację posiadania wiedzy z zakresu żywienia w hemolizie oraz przestrzegania zaleceń dietetycznych w codziennych jadłospisach. 4. Długotrwała i prawidłowa edukacja oraz indywidualne zalecenia dietetyczne mogą być pomocne w poprawie stanu odżywienia, zwiększenia jakości życia i dłuższego przeżycia pacjentów dializowanych. Piśmiennictwo / References 1. Rutkowski B. Przewlekła niewydolność nerek. [w:] Kardionefrologia. Pasierski T, Myśliwiec M, Imiela J (red). Medical Tribune, Warszawa 26: 31-39. 2. Ostrowski J, Rutkowski P, Rutkowski B. Historia leczenia nerkozastępczego. [w:] Leczenie nerkozastępcze. Rutkowski B (red). Czelej, Lublin 27: 1-9. 3. Jankowska MM, Małgorzewicz S, Kaczan M, Łysiak- Szydłowska W, Czekalski S. Zaburzenia odżywiania oraz zasady racjonalnego żywienia u pacjentów leczonych nerkozastępczo. [w:] Leczenie nerkozastępcze. Rutkowski B (red). Czelej, Lublin 27: 561-571. 4. Pupim LB, Cuppari L, Ikizler TA. Nutrition and metabolism in kidney disease. Semin Nephrol 26, 26(2): 134-157. 5. Rutkowski B, Małgorzewicz S, Łysiak-Szydłowska W z Grupą Ekspertów. Stanowisko dotyczące rozpoznawania oraz postępowania w przypadku niedożywienia dorosłych chorych z przewlekłą choroba nerek. Forum Nefrol 21; 3,2: 138-142. 6. Krenitsky J. Nutrition in renal failure: myths and management. Pract Gastroenterol 24, 28: 4-59. 7. Czekalski S, Gellert R, Rutkowski B, Bidas K. Leczenie dietetyczne w chorobach nerek -dlaczego, komu, kiedy, jak? [w:] Nefroprotekcja. Podstawy patofizjologiczne i standardy postępowania terapeutycznego. Rutkowski B, Czekalski S, Myśliwiec M (red). Czelej, Lublin 26: 35-56. 8. Szpakowska-Wohn A, Kolarzyk E, Lang-Młynarska D, Wojtowicz B. Ocena realizacji zaleceń dietetycznych przez pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek leczonych dializoterapią. Probl Hig Epidemiol 26, 87(3): 221 227. 9. Rzeszotarski J, Walasek I, Ligocki P. Analiza spożycia wapnia, fosforu i magnezu w diecie chorych z przewlekłą niewydolnością nerek leczonych hemodializami. J Elem 25, 1(4): 19-116. 1. Shinaberger CS, Kilpatrick RD, Regidor DL, et al. Longitudinal associations between dietary protein intake and survival in hemodialysis patients. Am J Kidney Dis 26, 48(1): 37-49.