Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4,

Chałupczak, Henryk Pomoc rządu polskiego i województw przygranicznych na rzecz działalności oświatowo-szkolnej Polaków w Niemczech w okresie międzywojennym Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 431-465 1987

Henryk Chałupczak POMOC RZĄDU POLSKIEGO I WOJEWÓDZTW PRZYGRANICZNYCH NA RZECZ DZIAŁALNOŚCI OŚWIATOWO-SZKOLNEJ POLAKÓW W NIEMCZECH W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM K ie r u n k i o raz za kres p ra c y n a ro d o w e j m n ie js z o ś c i p o ls k ie j w N ie m czech o kre śla n e b y ły w is to tn y m s to p n iu poza u r e g u lo w a n ia m i p r a w n y m i, s to p n ie m z o rg a n iz o w a n ia i s ta n e m św ia d o m o ś c i je j s y tu a c ją fin a n s o w ą. D o ty c z y to p rzed e w s z y s tk im d z ia ła ln o ś c i o ś w ia to w e j i s z k o l n e j p ro w a d z o n e j p rze z Z w ią z e k P o ls k ic h T o w a r z y s tw S z k o ln y c h w N ie m czech (Z P T S z w N ) i je g o o g n iw a te re n o w e. S ta n o w iły one n a jb a rd z ie j a k ty w n ą część p o lskie g o ru c h u n a ro d o w e g o w N ie m c z e c h. W c a ły m o kresie m ię d z y w o je n n y m fu n k c jo n o w a ły 2 p o d s ta w o w e d z ia ły n a u k i ję z y k a p o lskie g o d la o b y w a te li n ie m ie c k ic h poch o d zen ia polskieg o. D o g r u p y p ie rw s z e j z a lic z a ły się tz w. p u b lic z n e fo r m y n a u k i ję z y k a p olskieg o, k tó re n ie w y m a g a ły zasadniczo ś ro d k ó w fin a n s o w y c h ze s tr o n y to w a rz y s tw s z k o ln y c h. W ła d z e n ie m ie c k ie ( g m in y szkolne) z a p e w n ia ły o d p o w ie d n i lo k a l, obsadę pedagogiczną, p o d rę c z n ik i, pom oce szko ln e itp. J e d y n ie w p rz y p a d k u m n ie js z o ś c io w y c h s z k ó ł p u b lic z n y c h n a Ś lą s k u O p o ls k im, w p ie rw s z y c h la ta c h ic h is tn ie n ia, d z ia ła ją c e n a t y m te re n ie P o ls k o -K a to lic k ie T o w a rz y s tw o S zko ln e n ie k ie d y p rz e k a z y w a ło w fo r m ie b e z p ła tn e j p o d rę c z n ik i d la u c z ą c y c h się d zieci. D o g r u p y p u b lic z n y c h fo r m n a u k i ję z y k a p o lskie g o z a lic z a ły się: p u b lic z n e s z k o ły m n ie js z o ś c io w e z p o ls k im ję z y k ie m n au cza n ia is tn ie ją c e n a te re n ie p le b is c y to w y m Ś ląska O p o lsk ie g o n a p o d s ta w ie a rt. 105 114 K o n w e n c ji G e n e w s k ie j (K G ); le k c je ję z y k a p o lskie g o o raz r e lig ii w ję z y k u p o ls k im w p u b lic z n y c h n ie m ie c k ic h szko ła ch p o w s z e c h n y c h fu n k c jo n u ją c y c h na p o d s ta w ie ro zp o rzą d ze n ia p ru s k ie g o M in is tr a O ś w ia ty z 31 g r u d n ia 1918 r.; tz w. W y d z ia ł P o ls k i is tn ie ją c y w la ta c h 1930 1938 n a A k a d e m ii P e d a g o g iczn e j w B y to m iu, k s z ta łc ą c y n a u c z y c ie li d la m n ie js z o ś c io w y c h szkó ł p o lskich. D ru g ą g ru p ę s ta n o w iły tz w. p r y w a tn e f o r m y n a u k i ję z y k a p olskiego, Komunikaty M aiursko-w arm inskie, 1987. nr 3-4 (177 178)

Tabela 1. Szkolnictwo polskie w Niemczech w latach 1926 1936 1926/1927 1927/1928 1928/1929 I 1929/1930 1931/1932 1932/1933 1933/1934 1934,1935 1935/1936 W yszczególnienie. j j j j j j j j-------- Z U z I U Z I U Z I U Z I U Z I U I Z I U Z I u Z U Publiczne szkoły pow szechne 35 942 30 642 29 506 28 410 26 306 24 254 10 151 9 115 6 83 P ryw atne szkoły pow szechne 36 1166 58 1840 64 1892 60 1678 60 1597 59 522 P ry w a tn e szkoły d o k szta łc ając e 23 759 5 52 2 19 P ry w a tn e gim nazja 1 97 1 153 l 204 1 280 Nauka języka polskiego w sz k o ła c h niem ieckich 43 1680 44 1959 40 1604 35 493 17 295 15 213 15 211 15 211 5 68 p ry w atn e kursy języka polskiego 27 1074 32 1342 61 3148 83 3576 101 4071 105 4209 113 3672 149 4247 142 3053 P ry w a tn e przedszkola 6 90 11 165 15 210 21 293 29 553 29 450 25 371 24 334 29 462 R azem 111 3966 117 4108 145 5466 203 6140 263 7867 243 7165 226 6225 258 6708 242 5468 Z liczba zakładów nauki języka po lsk ieg o ; U liczba u c z n ió w. Ź ródło: E. Z d ro je w sk i, Stan szkolnictwa polskiego w Niemczech w roku 193611937, Sprawy N a ro d o w o śc io w e, 1937, nr 6, s. 593.

II Rzeczpospolita wobec mniejszości polskiej w Niemczech 433 o p a rte n a p la c ó w k a c h s z k o ln y c h i o p ie k u ń c z o -w y c h o w a w c z y c h, u tr z y m y w a n y c h ze ś ro d k ó w b ę d ą cych w d y s p o z y c ji P o la k ó w w N ie m c z e c h. D o te j g r u p y z a lic z a ły się: p ry w a tn e s z k o ły p ow sze ch ne z p o ls k im ję z y k ie m n au cza n ia, w y p e łn ia ją c e p rz y m u s sz k o ln y, fu n k c jo n u ją c e na p o d s ta w ie a rt. 97 104 K G o raz a rt. I I I o r d y n a c ji szko ln e j re g u lu ją c e j s z k o ln ic tw o d la m n ie js z o ś c i p o ls k ie j w N ie m c z e c h z 31 g ru d n ia 1928 r.; p ry w a tn e s z k o ły ś re d n ie (g im n a z ja ) z p o ls k im ję z y k ie m w y k ła d o w y m, d z ia ła ją c e na p o d s ta w ie a rt. 97 104 K G i a rt. I I I o rd y n a c ji; p ry w a tn e s z k o ły d o kszta łca ją ce z p o ls k im ję z y k ie m n a u c z a n ia na p o d s ta w ie a rt. 115 K G o raz a rt. I I I o rd y n a c ji; p r y w a tn e k u rs y ję z y k a p olskieg o, tz w. s z k ó łk i ; p ry w a tn e p rze d szko la p o lskie, z w a n e często o c h r o n k a m i ; in n e, ja k n p. ś w ie tlic e, d o m y p o lskie, te a tr y a m a to rs k ie, g dzie p ro w a d zo n o sze roką pracę k u ltu ra ln o -o ś w ia to w ą. T a b e la 1 u k a z u je sta n s z k o ln ic tw a i o ś w ia ty p o ls k ie j w N ie m c z e c h w la ta c h 1926 1936. Z a w a rte w n ie j dane w s k a z u ją, że p rz e ło m o w y m m o m e n te m w d z ia ła ln o ś c i o ś w ia to w o -s z k o ln e j P o la k ó w w N ie m c z e c h sta ło się w y d a n ie tz w. o rd y n a c ji sz k o ln e j (z 31 X I I 1928). N a je j p od sta w ie zaczęto ro z w ija ć p ry w a tn e fo r m y n a u k i ję z y k a p olskieg o, tj. p r y w a tn e s z k o ły p ow sze ch ne z p o ls k im ję z y k ie m n au cza n ia, p r y w a tn e k u r s y ję z y k a polskieg o, a w la ta c h trz y d z ie s ty c h ta k ż e p r y w a tn e g im n a z ja. O zn a cza ło to ró w n ie ż zm n ie js z e n ie się z a in te re s o w a n ia p u b lic z n y m i fo r m a m i n a u k i ję z y k a p olskieg o. Is to tn y w z ro s t zasięgu p ra c y n a ro d o w e j n a s tą p ił w la ta c h 1-929/1930 1931/1932, k ie d y to lic z b a z a k ła d ó w n a u k i ję z y k a p o lskie g o w z ro s ła do 263, w k tó r y c h ję z y k a o jc z y s te g o w ró ż n y c h fo rm a c h u c z y ło się 7867 d zieci. W r. 1932/1933 n a s tą p ił w y r a ź n y spadek ta k lic z b y za k ła d ó w, ja k i lic z b y d zie ci (do 226 z a k ła d ó w, w k tó r y c h n a u k ę p o b ie ra ło 6255 dzieci), b y w ro k u n a s tę p n y m p o n o w n ie w zrosn ą ć, p rz y c z y m w y s tę p o w a ły duże w a h a n ia co do za k re s u p ra c y o ś w ia to w o - -s z k o ln e j. O b e jm o w a ła ona z n ik o m y o dse tek o g ó łu d z ie c i p o ls k ic h w N ie m czech w w ie k u s z k o ln y m. I ta k w r. 1926/1927 ję z y k a p o ls k ie g o u c z y ło się w ró ż n y c h fo rm a c h 2,98% o gó łu d zie ci p o ls k ic h, w 1927/1928 3,03% 1928/1929 4,05%, 1929/1930 4,49%, 1930/1931 4,74%, 1931/1932 5,04%, 1932/1933 5,13%, 1933/1934 4,51%, 1934/1935 4,90%, 1935/1936 4,68%. W ro k u 1936/1937 o dse tek d zie ci p o ls k ic h u cz ą c y c h się ję z y k a o jc z y stego w y n o s ił 3,85%, a w ię c n a s tą p ił sp ad e k p o n iż e j p o z io m u z r. 1928/1929 '. 1 E. Z d ro je w sk i, S to n szkolnictioa polskiego w Niemczech w roku 1936/1937, S p ra w y N a ro d ow ościow e (dalej SN), 1937, n r 6, s. 692.

434 Henryk Chalupczak T e j s p a d k o w e j te n d e n c ji n ie u d a ło sią ju ż Z P T S z w N z a h a m o w a ć. C z y n n ik i, k tó re le g ły u p o d s ta w tego n ie k o rz y s tn e g o procesu, t y lk o w n ie w ie lk im s to p n iu m o g ły b y ć n e u tra liz o w a n e p rzez p o ls k i r u c h n a ro d o w y w N ie m c z e c h 2. F u n k c jo n o w a n ie p ry w a tn e g o s z k o ln ic tw a i o ś w ia ty p o ls k ie j w N ie m czech o p ie ra ło się p ra w ie c a łk o w ic ie n a ś ro d k a c h p o z y s k iw a n y c h z P o ls k i. W g rę w c h o d z iły tu ta j fu n d u s z e p rz e k a z y w a n e p rze z rz ą d p o ls k i (przede w s z y s tk im M in is te rs tw o S p ra w Z a g ra n ic z n y c h d a le j M S Z ) i M in is te r s tw o W y z n a ń R e lig ijn y c h i O św ie ce n ia P u b lic z n e g o (M W R io P ), w o je w ó d z tw a śląskie i p ozn a ń skie, o rg a n iz a c je społeczne (Z w ią z e k O b ro n y K re s ó w Z a c h o d n ic h d a le j Z O K Z ; P o ls k i Z w ią z e k Z a c h o d n i, K o m it e t N ie s ie n ia P o m o c y K u lt u r a ln e j d la Ś ląska O p o lskie g o, K o m it e t O p ie k i K u lt u r a ln e j d la Ś ląska O p o lskie g o, T o w a rz y s tw o O p ie k i K u lt u r a ln e j n a d P o la k a m i Z a m ie s z k u ją c y m i Z a g ra n ic ą im. A. M ic k ie w ic z a ), fu n d a c je (F u n d u sz S z k o ln ic tw a P o lskie g o Z a g ra n icą ) i o rg a n iz a c je s a m orzą d o w e. W yso ko ść p o m o c y z ty c h ź ró d e ł u za le żn io n a b y ła p rzed e w s z y s tk im od za kresu p o ls k ie j p ra c y n a ro d o w e j w N ie m c z e c h i w y n ik a ją c y c h stąd po trze b, m o ż liw o ś c i fin a n s o w y c h p o d m io tó w św ia d c z ą c y c h pom oc, sta n u sto s u n k ó w p o ls k o -n ie m ie c k ic h i a k tu a ln y c h w y ty c z n y c h p o ls k ie j d y p lo m a cji. N ie k tó re p o ls k ie to w a rz y s tw a szko ln e w N ie m c z e c h, p o w o ła n e do p ro w a d z e n ia d z ia ła ln o ś c i o ś w ia to w o -s z k o ln e j, p o s ia d a ły w ła s n e d o c h o d y pochodzące ze s k ła d e k c z ło n k o w s k ic h lu b św ia d c z e ń s p o łe c z n y c h na rzecz s z k ó łk i lu b s z k o ły p o ls k ie j. S p e c y fic z n a b y ła p o d t y m w z g lę d e m s y tu a c ja na te re n ie W e s tfa lii- N a d re n ii (W -N ), g dzie n a rzecz is tn ie ją c e g o ta m s z k o ln ic tw a p o lskie g o, o p a rte g o na p o p o łu d n io w y c h k u rs a c h ję z y k a o jc z y stego, ło ż y ły ś ro d k i d z ia ła ją c e ta m o rg a n iz a c je p o ls k ie zo rg a n iz o w a n e w tz w. P a tro n a t S z k o ln y. Z s a m y c h s k ła d e k c z ło n k o w s k ic h osób n ale żą c y c h do to w a rz y s tw s z k o ln y c h zb ie ra n o ro c z n ie p o n a d 10 ty s. m a re k, co s ta n o w iło p ra w ie 30% k o s z tó w fu n k c jo n o w a n ia p o n a d 100 k u r s ó w (na p o c z ą tk u la t trz y d z ie s ty c h ). Za sa dn iczo je d n a k, b io rą c p o d u w a g ę d z ia ła ln o ść o ko ło 20 p o ls k ic h to w a rz y s tw s z k o ln y c h, fu n d u s z e p o z y s k iw a n e tą d rog ą s ta n o w iły z n ik o m y o dse tek ś ro d k ó w p o trz e b n y c h do u trz y m a n ia ró ż n y c h fo r m n a u k i ję z y k a p olskieg o. D la p rz y k ła d u, w r o k u s z k o ln y m 1936/1937 ś w ia d cze n ia m n ie jszo ści p o ls k ie j n a te n cel d a ły łą czn ie ty lk o 9700 m k 3. 2 Zob. m.in. W. W rzesiński, P o lsk i ru c h narodowy w Niemczech 1922 1939, P o z n a ń 1970; B. K oziełło-poklew ski, W. W rzesiński, Szkolnictwo polskie na Warmii, Mazurach i Powiślu, O lsztyn 1980. 3 A rc h iw u m A k t N o w y c h w W arszaw ie (dalej AAN), A m b asa d a R P w B erlinie (dalej AB), 1873, к. И 5.

II Rzeczpospolita wobec mniejszości polskiej w Niemczech 435 Z w ią z e k P o ls k ic h T o w a r z y s tw S z k o ln y c h w N ie m c z e c h w m y ś l a rt. V 1 o r d y n a c ji s z k o ln e j z 31 g r u d n ia 1928 r. k o rz y s ta ć m ó g ł z o k re ś lo n e j p o m o c y fin a n s o w e j rz ą d u p ru s k ie g o. W m y ś l p o w y ż s z y c h p rz e p is ó w, w ła d z e n ie m ie c k ie zo b o w ią za n e b y ły do p o k r y w a n ia 60% uposażenia n a u c z y c ie li p o ls k ic h szkó ł p r y w a tn y c h, w k tó r y c h lic z b a d zie ci w y n o s iła p o n a d 40. W p ie rw s z y m o kre sie fu n k c jo n o w a n ia tego ty p u s z k o ln ic tw a, w a ru n e k p o w y ż s z y s p e łn ia ło 8 p la c ó w e k s z k o ln y c h n a P o g ra n ic z u. Z tego t y t u ł u za la ta 1929/1930 i 1930/1931 Z P T S z w N u z y s k a ł k w o tę 84 147,56 m k 4. S p a d e k fr e k w e n c ji w s zko ła ch p o ls k ic h w la ta c h n a s tę p n y c h o g ra n ic z y ł d o p ły w fu n d u s z y z tego ź ró d ła 5. O p ra c o w a n ie n in ie js z e m a za za da n ie s c h a ra k te ry z o w a ć p o w ią z a n ia fin a n s o w e m ię d z y I I R ze czp o sp o litą a m n ie jszo ś c ią p o ls k ą w N ie m cze ch, p rzed e w s z y s tk im w za kre sie o ś w ia to w o -s z k o ln y m. T r a k tu je w ię c o z w ią z k a c h m ię d z y w y s o k o ś c ią s u b w e n c ji, a za kre se m p ra c y k u ltu r a ln o - o ś w ia to w e j Z P T S z w N i je g o o g n iw te re n o w y c h, o zasadach i fo rm a c h w s p ie ra n ia te j d zia ła ln o ści, o w y s o k o ś c i p o m o c y z poszcze g ó ln ych, g łó w n y c h ź ró de ł. P o d d a n o a n a liz ie w s z y s tk ie g łó w n e fo r m y p o m o c y fin a n s o w e j s z k o ln ic tw u i o św ia cie p o ls k ie j w N ie m cze ch, ta k ze ź ró d e ł rz ą d o w y c h, ja k z w o je w ó d z tw p rz y g ra n ic z n y c h. P o d sta w ę do ro z w a ż a ń s ta n o w iły dostępne a rc h iw a lia, p rze d e w s z y s tk im z A r c h iw u m A k t N o w y c h w W a r sza w ie (ze spo ły M S Z, M W R io P, A m b a s a d y R P w B e rlin ie, k o n s u la tó w R P w N ie m cze ch, S w ia tp o lu ), W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w P o z n a n iu (a kta P o lskie g p Z w ią z k u Z a ch o d n ie g o, R e je n c ji w P ile ), I n s ty tu tu M a z u rs k ie g o w O ls z ty n ie (sp ra w o zd a n ia F u n d u s z u S z k o ln ic tw a P o lskie g o Z a g ra n icą ). Is to tn y m u z u p e łn ie n ie m s ta ły się też in fo rm a c je z lic z n y c h p u b lik a c ji p o ś w ię c o n y c h s z k o ln ic tw u p o ls k ie m u w N ie m cze ch. Z A S A D Y O R G A N IZ A C Y J N E P O M O C Y ' Ze w z g lę d u na p rz e b y w a n ie poza g ra n ic a m i R z e c z y p o s p o lite j znacznego o dsetka n a ro d u p o lskie g o s p ra w ą b a rd zo is to tn ą b y ła n a le ż y ta o rg a n i zacja k ie ro w a n ia d zia ła ln o ścią i o p ie ką rz ą d u p o ls k ie g o w zakresie p ra c y n a ro d o w e j p oszcze g ó ln ych s k u p is k p o ls k ic h za g ra n ic ą. P o z a k o ń c z e n iu I w o jn y ś w ia to w e j, w w ie lu p a ń s tw a c h e u ro p e js k ic h u tw o rz o n o je d n o s tk i o rg a n iz a c y jn e z a jm u ją c e się sp e c ja ln ie o p ie k ą k u ltu r a ln ą, a w t y m za 4 AAN, AB, 1911, k. 232. 5 B ra k d a n y c h, czy w la ta c h n a stę p n y c h Z w iązek P o lsk ic h T o w a rzy stw S zk o ln y ch w N iem czech (dalej Z P TSzN ) k o rz y sta ł z teg o źródła. W y m ó g fre k w e n c ji spełn iały n ie k tó re p la ców ki szkolne fu n k c jo n u ją c e n a te re n ie P o g ran ic za. F u n d u sze o trz y m a n e za la ta 1929 1931 ulo k o w an o w b an k u, ja k o fu n d u sz rezerw o w y.

436 Henryk Chalupczak k re sie i s z k o ln ic tw e m p o ls k im za g ra n icą. W N ie m c z e c h is tn ia ł w U rz ę dzie ds Z a g ra n ic z n y c h (A u s w ä rtig e s A m t) w y d z ia ł V I, k tó re g o k o m p e te n c je o b e jm o w a ły N ie m c ó w poza g ra n ic a m i i s p ra w y k u ltu r a ln e (D e u ts c h tu m im A u s la n d u n d k u lt u r e lle A n g e le g e n h e ite n ). W e W ło szech w M in is te rs tw ie S p ra w Z a g ra n ic z n y c h d z ia ła ły d w ie s p e c ja ln e d y re k c je : je d n a do s p ra w P r a c y w ło s k ie j za g ra n ic ą, d ru g a S z k o ln ic tw a w ło s kieg o za g ra n ic ą. W C z e c h o s ło w a c ji s p ra w a m i z a jm o w a ł się w y d z ia ł 4 d e p a rta m e n tu V M in is te rs tw a S z k o ln ic tw a i O ś w ia ty, o b e jm u ją c y s p ra w y s z k o ln ic tw a za g ra n ic ą i p o trz e b y k u lt u r a ln e C z e c h o s ło w a k ó w n a o b czyźnie. T a kże i w in n y c h k ra ja c h (F ra n c ja, Ja p o n ia, H is z p a n ia ) z o rg a n iz o w a n o je d n o lity za rząd p o trz e b a m i k u lt u r a ln y m i i s z k o ln ic tw e m dla s w y c h ro d a k ó w za g ra n ic ą. W Polsce p ie rw s z y m o rg a n e m do s p ra w k u ltu r a ln o - o ś w ia to w y c h P o la k ó w za g ra n ic ą b y ła u tw o rz o n a d e k re te m M in is tr a W y z n a ń R e lig ijn y c h i O św ie ce n ia P u b lic z n e g o, z 4 m a ja 1921 r., D e le g a tu ra M in is te rs tw a W y z n a ń R e lig ijn y c h i O św ie ce n ia P u b lic z n e g o do S p ra w O p ie k i n a d O ś w ia tą P o ls k ą poza g ra n ic a m i P a ń s tw a z sied zibą w P o z n a n iu. D e le g a te m został m ia n o w a n y Ja n S u c h o w ia k 7. N a p o c z ą tk u 1922 r. u tw o rz o n o p rz y M S Z R adę K u ltu r a ln ą, k tó r e j za d a n ie m b y ło w s p ie ra n ie e m ig ra c ji p o ls k ie j w e w s z y s tk ic h s p ra w a c h odn o szą cych się do p o trz e b o ś w ia to w y c h i re lig ijn y c h. O rg a n e m w y k o n a w c z y m R a d y b y ł r e fe ra t o p ie k i k u ltu r a ln e j, u tw o rz o n y p rz y D e p a rta m e n c ie K o n s u la r n y m M S Z (W y d z ia ł O g ó ln y ), k tó r y m ia ł zb ie ra ć o d p o w ie d n i m a te ria ł s ta ty s ty c z n y, d o ty c z ą c y lic z b y P o la k ó w za g ra n icą, ic h p o trze b, o raz p r z y g o to w y w a ć w n io s k i na posiedzen ie R a d y K u lt u r a ln e j i w y k o n y w a ć je j u c h w a ły. Jednocześnie u tw o rz o n o T o w a rz y s tw o O p ie k i K u lt u r a ln e j n a d P o la k a m i Z a m ie s z k a ły m i Z a g ra n ic ą im. A. M ic k ie w ic z a, ściśle w s p ó łp ra c u ją c e z t y m re fe ra te m 8. S ta n ta k ie j d w u to ro w o ś c i, p rz y c z y m je d e n z p o d m io tó w d z ia ła ł poza W a rsza w ą, b y ł na dłuższą m e tę n ie do u trz y m a n ia. Z c h w ilą u tw o rz e n ia R e fe ra tu S z k o ln ic tw a Z a g ra n ic ą w M W R io P z lik w id o w a n o p ozn a ń ską d ele g aturę. O g ó łe m s p ra w k u ltu ra ln o - o ś w ia to w y c h P o la k ó w na o b czyźn ie z a ję ły się w s p o m n ia n e r e fe r a ty M S Z i M W R io P, p r z y s iln y m i da le k o id ą c y m w s p ó łd z ia ła n iu z a ró w n o d ro g ą k o n ta k tó w o s o b is ty c h k ie r o w n ik ó w, ja k też d z ię k i p o w o ła n iu do życia M ię d z y m in is te r ia ln e j K o m is ji O p ie k i K u lt u r a ln e j n a d P o la k a m i Z a g ra n icą, do k tó r e j w c h o d z ili p od p rz e w o d n ic tw e m d y re k to r a D e p a rta m e n tu K o n s u la rn e g o M S Z odnośni 6 AAN, Л В, 1936, k. 84. 7 AAN, A m b asa d a R P w L o n d y n ie (dalej AL), 908, k. 1. 8 AAN, AB, 2018, k. 88 i 100. O k ólnik n r 17 w sp ra w ie sto su n k ó w o św iato w y c h i k u ltu ra ln y c h w śród P o la k ó w za g ra n icą k w e stio n a riu sz, 20 k w ie tn ia 1922 roku.

II Rzeczpospolita wobec mniejszości polskiej w Niemczech 437 k ie r o w n ic y re fe ra tó w M S Z i M W R io P o raz p rz e d s ta w ic ie l U rz ę d u E m i g ra c y jn e g o S z y b k i ro z w ó j d z ia ła ln o ś c i o ś w ia to w o -s z k o ln e j w ie lu s k u p is k p o ls k ic h za g ra n ic ą w y w o ła ł p o trze b ę p o w o ła n ia p rz y p rz e d s ta w ic ie ls tw a c h d y p lo m a ty c z n y c h s p e c ja ln y c h o g n iw do k o o rd y n a c ji i w s p ie ra n ia ty c h w y s iłk ó w. I ta k za rzą d ze n ie m m in is tr ó w S p ra w Z a g ra n ic z n y c h i W y z n a ń R e lig ijn y c h i O św ie ce n ia P u b lic z n e g o z 12 k w ie tn ia 1927 r. u tw o rz o n o p rz y P o s e ls tw ie R P w B e rlin ie re fe ra t k u ltu r a ln o -o ś w ia to w y, o d d a ją c za raze m P o s e ls tw u z w ie rz c h n ie k ie r o w n ic tw o w s p ra w a c h s z k o ln y c h i o ś w ia to w y c h m n ie js z o ś c i p o ls k ie j. D o za da ń P o selstw a, w y k o n y w a n y c h za p o ś re d n i c tw e m re fe ra tu n ale ża ło : O g ó ln e k ie r o w n ic tw o, n a d z ó r i o pie ka n a d s z k o ln ic tw e m i s p ra w a m i k u ltu r a ln o - o ś w ia to w y m i m n ie js z o ś c i p o ls k ie j w N ie m c z e c h. W s p ó łp ra c a z m ie js c o w y m i o rg a n iz a c ja m i p o ls k im i w zakresie p ra c s z k o ln y c h, o ś w ia to w y c h i k u ltu r a ln y c h, ja k ró w n ie ż z a ła tw ia n ie ich s p ra w w y n ik a ją c y c h ze s to s u n k u do w ła d z p o ls k ic h. A k c ja w k ie r u n k u u tr w a la n ia i ro zsze rz a n ia p o d s ta w is tn ie n ia s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o w N ie m cze ch. O rg a n iz a c ja w e w n ę trz n a s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o w N ie m cze ch, a w ię c z a ła tw ia n ie w s to s u n k u do w ła d z p o ls k ic h o ra z m ie js c o w y c h p o l s k ic h in s ty tu c ji s p o łe czn ych s p ra w p e rs o n a ln y c h n a u c z y c ie li o raz in n y c h p ra c o w n ik ó w o ś w ia to w y c h w ra z z oceną ic h p ra c y i u s ta le n ie m k w a l i f i k a c ji. Z g ła sza n ie w n io s k ó w, co do p o w o ła n a n a u c z y c ie li do p ra c y s z k o l n e j lu b k u ltu r a ln o -o ś w ia to w e j w N ie m cze ch, ja k ró w n ie ż w n io s k ó w, co do o d w o ła n ia n a u c z y c ie li. P rz y d z ie la n ie n a u c z y c ie lo m s ta n o w is k w s z k o ln ic tw ie p o ls k im w N ie m c z e c h w p o ro z u m ie n iu z o rg a n iz a c ja m i s p o łe c z n y m i, w z g lę d n ie bezp o śre dn io, b ą d ź też za p o ś re d n ic tw e m w ła ś c iw y c h u rz ę d ó w k o n s u la r n y c h 10. O d p o w ie d n ie za rzą d ze n ia odnoszące się do u tw o rz e n ia p o d o b n y c h sta n o w is k p r z y p o ls k ic h p rz e d s ta w ic ie ls tw a c h d y p lo m a ty c z n y c h w ta k ic h p a ń stw a ch, ja k B ra z y lia, F ra n c ja r ó ż n iły się ta k co do za k re s u k o m p e te n c ji, ja k i u s y tu o w a n ia w s tru k tu r z e p rz e d s ta w ic ie ls tw, do k tó r y c h zos ta ły p rz y d z ie lo n e. W N ie m c z e c h re fe ra t k u ltu r a ln o - o ś w ia to w y zo sta ł c a łk o w ic ie w łą c z o n y w s k ła d p ose lstw a. M ia ł on w s w y m z a ło ż e n iu p e ł 9 A AN, AB, 1936, k. 85. 10 AAN, M in iste rstw o S p raw Z a g ra n ic z n y c h (dalej MSZ), 1435, k. 17 20. M in iste rstw o W y z n a ń R elig ijn y c h i O św iecenia P u b lic zn eg o (dalej M W RiO P), 6928, k, 210, AB, 1943, k. 37. Z a rządzenie M SZ z 12 p aź d ziern ik a 1932 r. 28 K o m unikaty...

438 Henryk Chahipczak n ić szersze za d a n ia n iż a n a lo g iczn e p la c ó w k i n a in n y c h te re n a c h. Z a m ie n ił się on fa k ty c z n ie w r e fe r a t o b e jm u ją c y całość ż y c ia p o ls k ie g o w N ie m cze ch. D o r. 1933 (1 k w ie tn ia ) fu n k c ję k ie r o w n ik a re fe r a tu p e ln il p rz e d s ta w ic ie l M W R io P d r E u g e n iu s z Z d ro je w s k i. W la ta c h n a s tę p n y c h całość s p ra w z w ią z a n y c h ze s to s u n k a m i m ię d z y I I R z e c z y p o s p o litą a m n ie jszo ścią p o ls k ą w N ie m c z e c h p rz e ją ł D e p a rta m e n t K o n s u la r n y M S Z, k tó re g o p rz e d s ta w ic ie l p r z y P o s e ls tw ie w B e r lin ie p e łn ił fu n k c ję p o p rz e d n io należącą do osoby d e le g o w a n e j p rze z M W R io P n. Z A K R E S I F O R M Y P O M O C Y M S Z W p ie rw s z y m o kre sie fu n k c jo n o w a n ia p o ls k ic h to w a r z y s tw s z k o ln y c h w N ie m cze ch, do r. 1926 k ie d y to zakres n a u k i ję z y k a p o ls k ie g o i o g ó l n ie p o ję te j p ra c y o ś w ia to w e j b y ł n ie w ie lk i i o p a r ty na n a u c e w szko ła ch n ie m ie c k ic h, zaś rzą d p o ls k i n ie p r z e ja w ia ł w ię k s z e g o z a in te re s o w a n ia w a r u n k a m i życia m n ie jszo ści p o ls k ie j za k o rd o n e m p o m o c fin a n s o w a R ze c z y p o s p o lite j b y ła s k ro m n a i n ie s y s te m a ty c z n a. W t y m o k re s ie to w a rz y s tw a szko ln e b a z o w a ły w w ię kszo ści na p o m o c y M S Z ( w y d a tk i n a u trz y m a n ie s tr u k t u r y o rg a n iz a c y jn e j) o raz o rg a n iz a c ji sp ołe czn ych w k r a ju, m.in. T o w a rz y s tw a im. A. M ic k ie w ic z a i Z O K Z 12. P re lim in a rz e b u d ż e to w e Z P T S z w N, w o b e c d e p re c ja c ji m a r k i n ie m ie c k ie j d o ty c z y ły ty lk o bieżącego m iesią ca i e w e n tu a ln ie następnego. I ta k np. n a cze r w ie c 1923 r. Z P T S z w N o trz y m a ł od M S Z 315 f r a n k ó w s z w a jc a rs k ic h (o d p o w ie d n i 3 m in m k n ), p o d o b ną k w o tę p rze ka z a n o ja k o su bw e n cję, na lip ie c te g o ro k u. K w o t y p o w yższe w y s ta rc z a ły je d y n ie n a u trz y m a n ie b iu ra Z w ią z k u. T o w a rz y s tw a s zko ln e w te re n ie b a z o w a ły na fu n d u s z a c h M S Z p rz e k a z y w a n y c h n ie za p o ś re d n ic tw e m Z P T S z w N lecz o d p o w ie d n ic h k o n s u la tó w R P, lu b o rg a n iz a c ji sp o łe czn ych z k r a ju. S zczególną a k ty w n o ś ć w t y m p o c z ą tk o w y m o kresie fu n k c jo n o w a n ia o ś w ia ty p o ls k ie j w N ie m c z e c h p rz e ja w ia ło T o w a rz y s tw o O p ie k i K u lt u r a ln e j n a d P o la k a m i Z a m ie s z k a ły m i Z a g ra n ic ą im. A. M ic k ie w ic z a. W r. 1923 T o w a rz y s tw o p rze ka za ło za p o ś re d n ic tw e m M S Z 2 m in m k p na u trz y m a n ie 12 k u r s ó w ję z y k a p o lskie g o w B e lin ie, zaś w r. 1924 200 m k p n a cele s z k o ln ic tw a p o lskie g o w N ie m cze ch. Z P T S z w N p o ło w ę te j s u m y p rz e k a z a ł n a u trz y m a n ie s zkó łe k n a te re n ie W e s tf a lii- N a d r e n iils. Cechą ch a 11 AAN, Л В, 1936, k. 86 88, 1913, k. 37. 12 AAN, AB, 2019, k. 250. 13 AAN, K o n su la t R P w K w id zy n iu (dalej K R P K w idzyn), 27, k. 39 40. S p raw o zd an ie z działalności T o w a rz y stw a O pieki K u ltu ra ln e j n ad P o la k a m i Z a m ie sz k ały m i Z a g ra n ic ą im. A d a m a M ickiew icza za o k re s od l sty cz n ia 1924 d o 31 g ru d n ia 1926.

II Rzeczpospolita wobec mniejszości polskiej w Niemczech 439 ra k te ry s ty c z n ą tego o kre su, b y ia d uża ro la p la c ó w e k k o n s u la rn y c h w p o szcze gó ln ych s k u p is k a c h p o ls k ic h w N ie m cz e ch. K o n s u la ty w B y to m iu (Ś ląsk O p o ls k i), K r ó le w c u (P ru s y W s ch o d n ie ), B e rlin ie, Essen (W e s tfa lia - -N a d re n ia ) w y k o r z y s ty w a n e b y ły p rze z M S Z do p rz e k a z y w a n ia fu n d u s z y na p ra cę n a ro d o w ą bez p o ś re d n ic tw a c e n tra l Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m czech (Z P w N ) i Z P T S z w N, p rzed e w s z y s tk im ze w z g lę d u na ic h słabość o rg a n iz a c y jn ą o ra z ko nie czn ość ścisłe j k o n tr o li. K o n s u la ty m ia ły za zad a n ie ła g o d zić a n ta g o n iz m y lo k a ln e, k o o rd y n o w a ć d zia ła ln o ś ć o rg a n iz a c ji te re n o w y c h. G łó w n y m zaś z a d a n ie m Z P T S z w N b y ło p ro w a d z e n ie w a lk i o p ra w n e m o ż liw o ś c i ro z w o ju s z k o ln ic tw a m n ie js z o ś c io w e g o, m.in. na fo r u m s e jm u p ru s k ie g o, z w y k o rz y s ta n ie m też Z w ią z k u M n ie js z o ś c i N a ro d o w y c h w N ie m c z e c h H. Z ło ż y ł on n a w e t k ilk a m e m o r ia łó w d o ty czących k o n ie czn o ści w y d a n ia ro z p o rzą d z e ń w y k o n a w c z y c h do a rt. 113 K o n s t y tu c ji R zeszy, k tó re je d n a k z o s ta ły o d rz u c o n e p rz e z p ru s k ie M i n i s te rs tw o O ś w ia ty. W m ia rę z w ię k s z a n ia się z a in te re s o w a n ia p o ls k ic h c z y n n ik ó w rz ą d o w y c h w y k o rz y s ta n ie m m n ie js z o ś c i p o ls k ie j w N ie m c z e c h do o k re ś lo n y c h c e ló w p o lity c z n y c h (m.in. n e u tra liz a c ji n ie m ie c k ie j a k c ji m n ie js z o ś c io w e j, ro z w ija n e j n a e u ro p e js k ic h k o n g re sa ch m n ie js z o ś c io w y c h w G e n e w ie ) w z ra s ta ły s u b w e n c je M S Z. Z P T S z w N zaczął d y s p o n o w a ć k o n k r e tn y m b u d ż e te m n a o k re ś lo n ą d zia ła ln o ść o ś w ia to w ą, k t ó r y w la ta c h 1925 1926 w y n o s ił m ie się czn ie 2400 m k n. P oza u tr z y m a n ie m b iu ra, p rz e z b u d ż e t Z P T S z w N zaczęła p rz e c h o d z ił ju ż p o m o c Z w ią z k u d la n ie k tó r y c h re je n - c y jn y c h to w a r z y s tw s z k o ln y c h : na P o g ra n ic z u (400 m k m iesię cznie ), W - N (300 m k ) o raz D re ź n ie (50 m k ). S to s u n k o w o d u ż y o dse tek s ta ły c h w y d a t k ó w Z P T S z w N s ta n o w iły sty p e n d ia. C z te re m s ty p e n d y s to m w y p ła c a n o łą czn ie 525 m k m ie s ię c z n ie 15. P o zosta łe to w a rz y s tw a szko ln e, p rzed e w s z y s tk im n a Ś lą sku O p o ls k im o raz w P ru s a c h W s c h o d n ic h w d a ls z y m ciąg u s w o ją d zia ła ln o ść o p ie ra ły na fu n d u s z a c h od M S Z lu b W o je w ó d z tw a Ś ląskiego, p rz e k a z y w a n y c h p rzez p la c ó w k i k o n s u la rn e bez p o ś re d n ic tw a Z P T S z w N. W r. 1927 i n a s tę p n y c h w yso ko ść ś ro d k ó w b ę d ą c y c h w g e s tii Z P T S z w N w y k a z y w a ła te n d e n c ję w z ro s to w ą. R ozsze rzyła się też pom o c Z w ią z k u d la te re n o w y c h to w a rz y s tw s z k o ln y c h. S u b w e n c je M S Z d la Z w ią z k u w r. 1927, w yno szą ce m ie się czn ie 3800 m k, w w ię k s z o ś c i poza k o s z ta m i u trz y m a n ia sa m ej C e n tra li p rz e k a z y w a n o w ra m a c h s ta ły c h w y d a tk ó w b u d ż e to w y c h na poszczególne te re n y, a m ia n o w ic ie na W e s t- fa lię -N a d re n ię 300 m k, W a rm ię 350 m k, P o w iś le 300 m k, P o - 14 A A N, AB, 1842, k. 104 106. 15 A A N, Л В, 2019, k. 137.

440 Henryk Chalupczak g ra n iczę 300 m k, B e r lin 200 m k, H a n n o w e r i D re z n o po 50 m k, W ro c ła w 25 m k. P o zosta łe to w a rz y s tw a szko ln e, n p. na te re n ie S a k s o n ii i T u r y n g ii, w W ilh e lm s b u rg u w sp o m a g a n e b y ły p rz e z M S Z za p o ś re d n ic tw e m k o n s u la tó w. P rzez b u d ż e t Z P T S z w N n ie p rz e c h o d z iły ta k ż e fu n d u s z e d la P o ls k o -K a to lic k ie g o T o w a rz y s tw a S zk o ln e g o (d a le j P K T S z ) n a Ś lą sk O p o ls k i z siedzibą w B y to m iu 16 ( o tr z y m y w a ło ono w s p ó ln ie z D z ie ln ic ą I Z P w N z W o je w ó d z tw a Ś ląskiego, za p o ś re d n ic tw e m K o n s u la tu G e n e ra ln e g o R P w B y to m iu, 13 tys. m k m ie s ię c z n ie na d z ia ła ln o ść o ś w ia to w ą i szkolną. W t y m o kresie, na t y m te re n ie z a kre s p ra c y n a ro d o w e j b y ł najsze rszy, m.in. is tn ia ły m n ie js z o ś c io w e s z k o ły p u b lic z n e ). Z w ię k s z e n ie s u b w e n c ji M S Z d la Z P T S z w N w y n ik a ło z p o w o ln e g o ro z w o ju p r y w a tn y c h fo r m n a u k i ję z y k a p olskieg o, p rzed e w s z y s tk im k u rs ó w ję z y k a p o ls k ie g o o ra z p rz e d s z k o li. W d a ls z y m c ią g u je d n a k p o m o c d la te re n o w y c h to w a rz y s tw s z k o ln y c h b y ła n ie d o s ta te c z n ie z n o rm a liz o w a n a. P rz e k a z y w a n ie fu n d u s z y z M S Z d o k o n y w a n o n ie t y lk o na rzecz k ie r o w n ik ó w to w a rz y s tw s z k o ln y c h, ale ró w n ie ż p oszcze g ó ln ych D z ie ln ic Z P w N. P o w o d o w a ło to p o w s ta w a n ie w ie lu z a ta rg ó w k o m p e te n c y jn y c h, szczególnie na W a r m ii i P o g ra n ic z u. S y s te m a ty c z n e j p ra c y o ś w ia to w o - -s z k o ln e j n ie s łu ż y ły ta kże n ie re g u la rn e w p ły w y s u b w e n c ji n a poszczeg ó ln e m iesiące. W t y m o kre sie k w o t y z M S Z, p rz e k a z y w a n e p o te m p rzez P o se lstw o d la Z P T S z w N, p rzezn a cza no na u trz y m a n ie b iu r c e n tr a li i to w a rz y s tw s z k o ln y c h w te re n ie, p en sje p rze d sz k o la n e k, k o s z ty u tr z y m a n ia p rz e d s z k o li, sty p e n d ia. N ie w ie lk ie s u m y p rzezn a cza no ta k ż e na p ro pagandę n a u k i ję z y k a p o lskie g o i r e lig ii w ję z y k u p o ls k im w n ie m ie c k ic h szko ła ch p o w s z e c h n y c h (np. P K T S z na W a rm ię 50 m k m ie s ię c z nie, P K T S z n a P o w iś le 75 m k ), d o fin a n s o w a n ie szk ó łe k, p o m o c dzie c io m u częszcza ją cym do m n ie js z o ś c io w y c h szkó ł p u b lic z n y c h n a Ś lą s k u O p o ls k im (p o d rę c z n ik i, p r z y b o ry szko ln e, o rg a n iz a c ja o k o lic z n o ś c io w y c h obch o d ów ). D a ls z y ro z w ó j p r y w a tn y c h fo r m p ra c y o ś w ia to w e j, ja k i n a s tą p ił w ro k u s z k o ln y m 1927/1928, p rzed e w s z y s tk im tw o rz e n ie sieci p r y w a t n y c h p rz e d s z k o li w P ru s a c h W s c h o d n ic h i na P o g ra n ic z u o raz p o p o łu d n io w y c h k u r s ó w ję z y k a p o lskie g o n a te re n ie W - N o p a rł się na z w ię k s z o n y c h s u b w e n c ja c h z P o ls k i. W r. 1928 M S Z p o d w y ż s z y ło m iesię czne w y p ła ty d la p o lskie g o ru c h u n a ro d o w e g o w N ie m c z e c h do s u m y 30 tys. m k, z tego 11 tys. m k d la Z P T S z w N. D o d a tk o w o, w ra m a c h n o w e j fo r m y p o m o c y k u ltu r a ln o -o ś w ia to w e j w p ły n ę ło 11 ty s. m k (10 tys. m k z M S Z, tysią c m k z M W R io P ) na p o b o ry n a u c z y c ie li17. 16 AAN, AB, 3114, k. 56. 17 AAN, MSZ, 11372, k. 69.

II Rzeczpospolita wobec mniejszości polskiej w Niemczech 441 R o k 1929 s ta n o w i b a rd zo is to tn ą ce zurę ta k w zakresie fo rm, ja k i za kre su p o m o c y fin a n s o w e j R z e c z y p o s p o lite j d la m n ie js z o ś c i w N ie m czech. R o zg ra n iczo n o w te d y s p ra w y e m ig ra c ji p o ls k ie j (o dd a ją c je U rz ę d o w i E m ig ra c y jn e m u ) od s p ra w m n ie js z o ś c io w y c h, k tó r e s k u p io n o w D e p a rta m e n c ie K o n s u la r n y m (D K ) M S Z. W ro k u t y m w p ro w a d z o n o w ż y cie o rd y n a c ję szko ln ą. W e fe kcie z m ie n iły się k ie r u n k i p ra c y o ś w ia to w o - -s z k o ln e j P o la k ó w w N ie m cze ch. G łó w n y n a c is k p o ło ż o n o na ro z w ó j p r y w a tn y c h fo r m n a u k i ję z y k a p o lsk ie g o, d a ją c y c h w ię k s z ą niezależność od w ła d z n ie m ie c k ic h, ale w y m a g a ją c y c h za ra ze m z d e c y d o w a n ie w ię k szych n iż d otych cza s ś ro d k ó w. N a cele p ra c y n a ro d o w e j m n ie js z o ś c i p o l sk ie j w N ie m c z e c h M S Z p rz e k a z a ło w r o k u 1929/1930 k w o tę 600 tys. zł ja k o d o ta c ję k u lt u r a ln ą oraz 1 m in z ł (470 tys. m k ) n a s z k o ln ic tw o. Z do ta c ji k u lt u r a ln e j p o k ry w a n o m.in. w y d a t k i a d m in is tr a c y jn e c e n tra li Z P T S z w N i Z P w N, ic h o d d z ia łó w te re n o w y c h, n a to m ia s t z s u b w e n c ji na s z k o ln ic tw o w y d a tk i ściśle zw ią z a n e z fu n k c jo n o w a n ie m ró ż n y c h fo r m n a u k i ję z y k a p o lskie g o (k o s z ty u trz y m a n ia szkół, k u rs ó w, p rz e d s z k o li). D o ta c ja s zko ln a M S Z p od le g a ła p o d z ia ło w i n a 3 g ru p y, w zależności od tego, k to b y ł je j o d b io rcą. D o d w ó c h p ie rw s z y c h g ru p n a le ż a ły k w o t y p rz e k a z y w a n e Z P T S z w N ; p ie rw s z ą s ta n o w iły s u m y w y d a tk o w a n e p rzez C e n tra lę, d ru g ą k w o t y p rz e k a z y w a n e do w y d a tk o w a n ia p rz e z te re n o w e to w a rz y s tw a szkolne. P e w n e fu n d u sze, sta n o w ią c e g ru p ę trz e c ią, p ozo s ta w a ły do d y s p o z y c ji P o s e ls tw a R P w B e rlin ie. S z c z e g ó ło w y p o d z ia ł do ta c ji n a s z k o ln ic tw o w r. 1930/1931 (1 m in z ł = 470 tys. m k ) o b ra z u je zes ta w ie n ie 18. I. W ydatki ZPTSzwN rocznie: l. B u d że ty szkół założonych w r. 1929/1930 2. B u d ż e ty szkół z a k ła d a n y c h w r. 1930/1931 3. R em o n ty i w yposażenie now y c h b u d y n k ó w 4. K u p n o i p rz eb u d o w a now y c h b u d y n k ó w 5. P o d a tk i i ubezpieczenia n a - uczycieli 6. Z jaz d y nauczycieli II. W y d a tk i terenowych towarzystw szkolnych na przedszkola i kursy języka polskiego rocznie 1. O pole 2. W rocław 3. B erlin 75 000 m k 60 000 70 000 50 000 25 000 5 000 285 000 m k 13 800 m k 900 20 400 18 AAN, AB, 3115, k. 34 40.

442 Henryk Chalupczak 4. H a m b u rg i okolice 5. H a n n o v er 6. Szczecin 7. S e k re ta ria t (W -N) 8. O lsztyn 9. S ztum 10. Z łotów 11. B ytów 1 800 1 200 l 800 29 400 29 700 18 000 24 000 6 000 147 000 m k Tli. Wydatki pokrywane bezpośrednio przez Poselstw o rocznie l. P o m o c e n a u k o w e dla now o p o w sta ją c y c h szkół 20 000 m k 2. K oszty szkółek w S aksonii i T u ry n g ii 6 000 3. P odróże in stru k to ró w szkolny ch 6 000 nauczycieli 4. K oszty p rz ep ro w ad ze k n a uczycieli z P o lsk i do p ra cy w N iem czech 8 000 38 000 m k P re lim in a rz w y d a tk ó w s z k o ln y c h w r. 1930/1931 u k a z u je g łó w n e k ie r u n k i p ra c y to w a rz y s tw s z k o ln y c h o ra z w ys o k o ś ć w y d a tk ó w na poszczeg ó ln e a s p e k ty p ra c y o ś w ia to w o -s z k o ln e j. N ie o b e jm u je o n p o n a d to w y d a tk ó w na p o b o ry n a u c z y c ie li, k tó re p o k ry w a ło n ie M S Z, lecz M W R io P. W ię kszą częścią ś ro d k ó w na s z k o ln ic tw o (60,63%) d y s p o n o w a ła c e n tra la Z P T S z w N, k w o tą 147 tys. m k (31,27%) te re n o w e to w a rz y s tw a szkolne, P o se lstw o zaś m ia ło w s w e j g e s tii 8,10% d o ta c ji na s z k o ln ic tw o. O r ie n ta c y jn e k o s z ty u trz y m a n ia s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o w N ie m c z e c h (bez w y d a tk ó w na p e rso n e l d y d a k ty c z n y ) w y n o s iły m ie się czn ie 35 tys. m k, z tego u trz y m a n ie szkó ł p o w s z e c h n y c h i d o k s z ta łc a ją c y c h 12 tys. m k, k u rs ó w p o p o łu d n io w y c h o raz p rz e d s z k o li 16 tys. m k (w r. 1930/1931) 10. Z d o ta c ji k u ltu r a ln e j, k tó ra s łu ż y ła p rze d e w s z y s tk im do p o k ry w a n ia w y d a tk ó w a d m in is tra c y jn y c h d z ia ła ją c y c h w N ie m c z e c h in s t y tu c ji i o rg a n iz a c ji m n ie js z o ś c io w y c h, w p re lim in a r z u b u d ż e to w y m na r. 1930/1931 p rz e w id y w a n o : d la c e n tra li Z P T S z w N 5600 m k m iesię cznie, zaś na poszczególne to w a rz y s tw a szko ln e w re je n c ja c h O p o le 1000 m k, B e r lin 100 m k, S e k re ta ria t 650 m k, O ls z ty n 750 m k, S z tu m 500 m k, Z ło tó w 50 m k, B y tó w 100 m k 20. W w y n ik u s z e ro k ie j p o m o c y fin a n s o w e j ze s tro n y R z e c z y p o s p o lite j, 19 AAN, M SZ, 10703, k. 16. K iero w n ik R e fe ra tu K u ltu ra ln o -O św iato w e g o przy P oselstw ie R P w B erlinie obliczał, że n a u trz y m a n ie p o w stałe j w r. 1929/1930 sieci polskich szkół p r y w a tn y c h rząd polski p o w in ien przeznaczać rocznie ś ro d k i w w ysokości 360 tys. m k. A rch i w u m P a ń stw o w e w P o zn an iu (dalej A PP), P o lsk i Z w iązek Z a ch o d n i (dalej PZZ), 106, k. 109. 20 AAN, AB. 3114, k. 247, MSZ, 19583, k. 22 i 27. zaś

II Rzeczpospolita wobec mniejszości polskiej w Niemczech 443 m im o w ie lu tru d n o ś c i, w p o czą tka ch ro k u szko ln e g o 1929/1930 u ru c h o m io n o 7 p ie rw s z y c h szkó ł p ry w a tn y c h. 15 k w ie tn ia te g o ro k u, a w ię c po ty g o d n iu fu n k c jo n o w a ło ju ż 27 p la c ó w e k, w k tó r y c h 40 n a u c z y c ie li u c z y ło 1174 d zie ci p o ls k ic h. T e n s z y b k i ro z w ó j (w p a ź d z ie rn ik u 1929 r. 33 s zko ły, 50 n a u c z y c ie li, 1313 d zieci, w r o k u s z k o ln y m 1931/1932 67 szkó ł d la 1883 dzie ci) m ó g ł n a s tą p ić p rzed e w s z y s tk im d z ię k i ś ro d k o m s ta w ia n y m do d y s p o z y c ji p o ls k ie m u r u c h o w i n a ro d o w e m u w N ie m c z e c h p rze z rz ą d p o ls k i, p rzed e w s z y s tk im p rze z M S Z i M W R io P. W la ta c h trz y d z ie s ty c h, M S Z, a d o k ła d n ie j b io rą c D K p rz e k a z y w a ł na rzecz P o la k ó w w N ie m cze ch, w t y m na d zia ła ln o ś ć o ś w ia to w o -s z k o ln ą 2 ro d z a je fu n d u s z ó w (tab. 2) w y o d rę b n io n y c h w o d p o w ie d n ic h p a ra g ra fa c h sw ego b u d ż e tu. W y d a tk i rze czow e s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o w N ie m czech (ksią żki, p o d rę c z n ik i, p om o ce szkolne), u trz y m a n ie szkó ł i p rz e d szko li, w y d a tk i p e rso n a ln e d u szp a ste rstw a, a k c ję h a rc e rs k ą, u trz y m a n ie i w y p o s a ż e n ie ś w ie tlic, fin a n s o w a n ie c h ó ró w i z e sp o łó w ś p ie w a c z y c h p o k r y w a ł D e p a rta m e n t K o n s u la r n y z ja w n e g o b u d ż e tu M S Z z d z ia łu I I I, 12 F u n d u s z o p ie k i n a d e m ig ra c ją za g ra n ic z n ą. Ze w z g lę d u na fin a n so w a n ie d z ia ła ln o ś c i o b y w a te li obcego p a ń s tw a, w y d a tk i z te j p o z y c ji s k ie ro w a n e do N ie m ie c tra k to w a n e b y ły ja k o ta jn e. F u n d u s z e te p rz e k a z y w a n o do P o s e ls tw a R P w B e rlin ie (od 1934 r. p o d n ie s io n e g o do r a n g i A m b a s a d y ), za p o ś re d n ic tw e m k tó re g o t r a f ia ły do r ą k Z P T S z w N i in n y c h o g n iw r u c h u polskieg o. W P o s e ls tw ie k s ię g o w a n o je w K s ię d z e g łó w n e j ta jn e j 21. D K p rz e k a z y w a ł też do d y s p o z y c ji P o se lstw a fu n d u s z e u ję te w t a j n y m b ud że cie M S Z i tra k to w a n e ja k o sp ecja ln e. P rz e k a z y w a n o je za p o ś re d n ic tw e m R e fe ra tu F u n d u s z ó w S p e c ja ln y c h (R FS ). Z a sa d n iczo s łu ż y ły one na w y d a tk i o c h a ra k te rz e p o lity c z n y m (np. a k c je w y b o rc z e, zja zd y, k o n g re s y ), n ie k ie d y je d n a k fin a n s o w a n o też p ro p a g a n d ę k u lt u ra ln o -o ś w ia to w ą, czy też k o s z ty p e rs o n a ln e d z ia ła c z y m n ie js z o ś c io w y c h 22. F u n d u s z e D K z w y m ie n io n y c h d w ó c h p o z y c ji, przezn a czo ne na w s p ie ra n ie P o la k ó w ż y ją c y c h na o b czyźn ie (a w ię c n ie ty lk o na te re n ie N ie m ie c) w la ta c h 1931/1932 1938/1939 u k a z u je ta b e la 2. U ję to w n ie j fa k ty c z n y b u d ż e t D e p a rta m e n tu w in te re s u ją c y c h nas p o z y c ja c h, z k tó r y c h ja k ju ż w s p o m n ia n o p rzeznaczano ś ro d k i na fin a n s o w a n ie d z ia ła ln o ś c i o ś w ia to w o -s z k o ln e j i k u lt u r a ln e j P o la k ó w za g ran icą. D an e z a w a rte w ta b e li n ie u k a z u ją n ie s te ty fa k ty c z n y c h n a k ła d ó w M S Z n a d zia ła ln o ść o ś w ia to w o -s z k o ln ą P o la k ó w w N ie m c z e c h, a je d y n ie 21 A A N, AB, 1873, k. 13 14. 22 AAN, M SZ, 11364, k. 172.

444 Henryk Chalupczak sum ę ś ro d k ó w na tego ro d z a ju d zia ła ln o ść w s z y s tk ic h s k u p is k p o ls k ic h za g ra n icą. P o ś re d n io m o żn a je d n a k u s ta lić o rie n ta c y jn ą w y s o k o ś ć s u b w e n c ji M S Z d la Z P T S z w N. I ta k na r. 1935/1936 w y d a tk i z b u d ż e tu D K na rzecz P o la k ó w w N ie m c z e c h w y n o s iły : z p o z y c ji Dz. I I I 12 48,45%, a R F S 57,43%. O g ó łe m w t y m r o k u na te re n n ie m ie c k i p rz e ka zan o aż 62,07% w s z y s tk ic h ś ro d k ó w na w s p ie ra n ie c a ło k s z ta łtu p ra c y n a ro d o w e j P o la k ó w ż y ją c y c h na o bczyźn ie. T a k w y s o k i u d z ia ł m n ie js z o ś ci p o ls k ie j w N ie m cze ch w p o d zia le fu n d u s z y na pracą p o ls k ą za g ra n ic ą w y n ik a ł z r o li p rzed e w s z y s tk im p o lity c z n e j, te j g r u p y P o la k ó w. Tabela 2. Fundusz opieki nad emigracją zagraniczną" oraz Fundusze specjalne w budżecie DK w latach 1931/1932 1938/1939 w zt R ok MSZ, Dz. III в 12 R FS 1931/1932 1 700 000 1 368 000 1932/1933 753 000 1 345 000 1933/1934 1 160 000 1 416 000 1934/1935 1 160 000 1 500 000 1935/1936 1 200 000 1 500 000 1936/1937 500 000 2 200 000 1937/1938 500 000 2 200 000 1938/1939 600 000 2 200 000 Zródlo: AAN, M SZ, Syg. 11405. S. 1. O b n iż e n ie s u m z p o z y c ji Dz. I I I, 12 w r. 1935/1936 z 1200 tys. z ł do 500 tys. z ł zostało z re k o m p e n s o w a n e z w ię k s z e n ie m k w o t w p o z y c ji R FS, a w ię c fu n d u s z ó w s p e c ja ln y c h o c h a ra k te rz e p o lity c z n y m. M o ż n a p r z y puszczać, że oznaczało to zw ię ksze n ie p o m o c y d la m n ie js z o ś c i p o ls k ic h w p a ń s tw a c h p rz y g ra n ic z n y c h ko s z te m te re n ó w ty p o w o w y c h o d ź c z y c h. Poza P o la k a m i w N ie m cze ch, k tó r z y w c a ły m o kresie m ię d z y w o je n n y m o d g ry w a li w p o lity c e I I R z e c z y p o s p o lite j b a rd zo is to tn ą ro lę, w a ż n e też b y ły m n ie jszo ści p o ls k ie w C ze ch o sło w a cji, na L it w ie i Ł o tw ie. Z e b ra n e m a te r ia ły p o z w a la ją u s ta lić z dużą dozą p ra w d o p o d o b ie ń s tw a w ysoko ść k w o t p rz e k a z y w a n y c h na rzecz s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o w N ie m czech (szko ły, o c h ro n k i, k u r s y ję z y k a polskieg o, p om o ce n a u k o w e, zas iłk i, ro z ja z d y ) z fu n d u s z ó w s p e c ja ln y c h M S Z w la ta c h 1929/1930 1933/1934 (tab. 3). J a k w y n ik a z ta b e li 3 ro czn a w yso ko ść fu n d u s z y ró ż n iła się. W y n i-

Ili Rzeczpospolita wobec mniejszości polskiej w Niemczech 445 Tabela 3. W ydatki MSZ z pozycji..fundusze specjalne na szkolnictwo polskie w Niemczech w latach 1929/1930 1933/1934 (w mk, 1 mk = : 2 Д zł) R ok W ysokość p rz e k a z ó w W ysokość w y d a tk ó w 1929/1930 125 433,12 124 833,10 1930/1931 473 617,58 433 008,12 1931/1932 359 265,89 358 520,36 1932/1933 460 564,93 457 849,86 1933/1934 267 380,44 253 608,94 Razem 1 689 353,90 1 627 820,20 Ź ródło: AAN, AB, sygn. 3114 3127, passim. k a ło to z c h a ra k te ru ty c h fu n d u s z y. S łu ż y ły b o w ie m do p o k r y w a n ia w y d a tk ó w n a g ły c h, bądź na cele, na k tó re n ie zd oła n o w c z e ś n ie j zd ob yć n ie z b ę d n y c h ś ro d k ó w. I ta k n p. d u ż y w z ro s t w y d a tk ó w z te j p o z y c ji w r. 1932/1933 w y n ik a ł z p o trz e b y d o fin a n s o w a n ia d z ia ła ń z m ie rz a ją cy c h do u ru c h o m ie n ia p ie rw szeg o, polskieg o, p ry w a tn e g o g im n a z ju m w N ie m c z e c h (w B y to m iu ). Z R F S w y ró w n a n o też sp ad e k s u b w e n c ji M W R io P o raz M in is te rs tw a P ra c y i O p ie k i S p o łe c z n e j d la M S Z na rzecz p ra c y n a ro d o w e j w N ie m cze ch. D u ż y w z ro s t w y d a tk ó w z R F S w r. 1930/1931, w p o ró w n a n iu z ro k ie m p o p rz e d n im, w ią z a ł się z s z y b k im r o z w o je m p r y w a tn y c h szkó ł p o ls k ic h (p ow sze chn ych )). M S Z p o k r y ł w te d y k o s z ty b u d o w y k i lk u b u d y n k ó w s z k o ln y c h, w y k o n a n y c h p rzez fir m ę n ie m ie c k ą. W a rte p o d k re ś le n ia jest ró w n ie ż i to, że do d y s p o z y c ji P o se lstw a (k tó re n a stę p n ie p o ś re d n ic z y ło w p r z e k a z y w a n iu ic h o rg a n i za cjo m m n ie js z o ś c io w y m ) p rz e k a z y w a n o w ię ksz e s u m y n iż w y d a tk o w a no. P ozosta ło ści z p oszcze g ó ln ych la t p rzen o szo no n a la ta następne. F u n d u sze p rz e k a z y w a n e P o la k o m w N ie m c z e c h s łu ż y ły p rzed e w s z y s t k im n a w y d a tk i a d m in is tra c y jn e o raz rze czow e s z k o ln ic tw a. W zależności od w a r u n k ó w w ja k ic h d z ia ła ła p la c ó w k a n a u k i ję z y k a p o ls k ie g o je j b u d że t ro c z n y w a h a ł się w p rze d zia le 500 2000 m k ro cznie. B u d ż e ty szkó ł p o ls k ic h na P o w iś lu p rz e d s ta w ia ta b e la 4. W d ru g ie j p o ło w ie la t trz y d z ie s ty c h g łó w n ą p o z y c ją b u d ż e tó w szkó ł p o ls k ic h b y ły o p ła ty czyn szu i w yso ko ść jego d e c y d o w a ła o budżecie p la c ó w k i. R esztę fu n d u s z y przezn a cza no n a n a jn ie z b ę d n ie js z e pom oce n a u k o w e oraz fin a n s o w a n ie o k o lic z n o ś c io w y c h uroczystości.

446 Henryk Chalupczak Tabela 4. Budżety szkól polskich na Powiślu w latach 1936/1937 i 1938/1939 Miejscowość dzieci 1936/1937 1938/1939 budżet w mk dz eci budżet w mk. Mikołajki 9 1 290 6 1 200 Nowa Wieś 13 860 15 860 Nowy Targ 7 1 360 8 1 010 Pruska Dąbrówka 7 1 040 6 1 040 Postolin 37 1490 30 1209 Sadłuki 17 1 100 10 1 070 Stary Targ 16 1011 11 1 011 Trzciano 15 1490 12 1 310 Waplewo 23 990 17 828 Razem 144 10 631 115 9 538 Źródło: AAN, K R P K w idzyn, sygn. 35, s. 37; A A N, AB, sygn, 1934, s. 101. P O M O C F I N A N S O W A I K A D R O W A M IN IS T E R S T W A W Y Z N A Ń R E L I G IJ N Y C H I O Ś W IE C E N IA P U B L IC Z N E G O P o czą w szy od r. 1927 M W R io P zaczęło c z y n n ie w s p o m a g a ć o ś w ia to - w o -s z k o ln ą d zia ła ln o ść m n ie js z o ś c i p o ls k ie j w N ie m c z e c h. W te d y po ra z p ie rw s z y p rz y z n a ło z w ła sn e g o b u d ż e tu k ilk a e ta tó w n a u c z y c ie ls k ic h ośw ia cie p o ls k ie j w N ie m cze ch. N a u c z y c ie le p o d ję li s w o je o b o w ią z k i 1 k w ie tn ia 1927 r., p ro w a d z ą c k u r s y ję z y k a p o ls k ie g o n a te re n a c h e m i g ra c y jn y c h ja k o tz w. k o n tr a k to w i, o p ła ca n i z fu n d u s z y M W R io P p rzez o d p o w ie d n ie k o n s u la ty R P. P o d k o n ie c te g o ro k u w o ś w ia cie p o ls k ie j za k o rd o n e m p ra c o w a ło ju ż 12 ped a g og ó w. Jednocześnie M W R io P ro z poczęło w sp o m a g a ć s ty p e n d ia m i g ru p ę m ło d z ie ż y p o ls k ie j z N ie m ie c, k tó ra p o d ję ła s tu d ia w za k ła d a c h ks z ta łc e n ia n a u c z y c ie li n a te re n ie P o lski. N ie k tó r z y z n ic h w r ó c ili w m a rc u 1928 r., b y w z m o c n ić p r z e d w y borczą a k c ję p ro p a g a n d o w ą na W a r m ii i P o w iś lu. M im o p o ra ż k i w y b o r czej, p o zo sta li o n i na ty c h te re n a c h p o d e jm u ją c d zia ła ln o ś ć w to w a rz y s tw a c h s z k o ln y c h (m.in. Ja n B a u e r, E d w a rd T u ro w s k i, J a n B o e n ig k, A u g u s ty n W a g n e r). W r o k u s z k o ln y m 1928/1929 M W R io P u rlo p o w a ło do p ra c y w N ie m czech d a lszych n a u c z y c ie li (15 osób): L. B a n d u rę, K. B ia łk a, M. Brasse, К. C z e rw iń s k ie g o, W. D e ka ń skie g o, M. G olisza, P. Jaśka, W. K o s te n c k ie g o, B. K w e llę, A. M a ty ja s z k a, F. M ic h a ło w s k ie g o, T. N e lk e, J. R ó żyń skie g o,