luty 2010 Miejsca pracy w Europie będą wymagać coraz większej wiedzy i wyŝszych umiejętności Europa musi lepiej wykorzystywać potencjał ludzki Kryzys gospodarczy dramatycznie wpłynął na europejski rynek pracy. Nawet w najbardziej optymistycznym scenariuszu wzrost zatrudnienia w Europie stopniowo wróci do dawnego poziomu dopiero w ciągu najbliŝszych dziesięciu lat. Ale są teŝ dobre wiadomości dla perspektyw zatrudnienia w Europie. Według najnowszej prognozy Cedefopu dotyczącej popytu i podaŝy na umiejętności zawodowe 1 w Europie 2, do 2020 roku będzie około 7 milionów miejsc pracy więcej (liczba nowych miejsc pracy minus miejsca pracy utracone gdzie indziej) niŝ dziś, pomimo recesji. Ponadto szacuje się, iŝ dodatkowo pojawi się kolejne 73 milionów ofert pracy ze względu na konieczność zastąpienia pracowników, którzy przejdą na emeryturę lub zmienią zawód. W efekcie oczekuje się, iŝ całkowita liczba wakatów wzrośnie do około 80 milionów. Pytanie brzmi, czy mamy odpowiednie umiejętności, by te wakaty zapełnić? Tabela 1: Wpływ kryzysu na zatrudnienie (UE-27+) ( 3 ) 245 240 235 230 225 220 215 210 205 Current baseline No recession 2000 2005 2010 2015 2020 2025 Current baseline No recession obecny poziom bez kryzysu ( 1 ) Projekt otrzymuje wsparcie finansowe z programu Progress programu Wspólnoty Europejskiej na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej (2007-13), zarządzanego przez Dyrekcję Generalną ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans Komisji Europejskiej. ( 2 ) Nowa prognoza obejmuje 29 krajów europejskich (UE-27, Norwegia i Szwajcaria), w tekście oznaczonych jako UE-27+. ( 3 )Liczby za rok 2008 i 2009 mają charakter szacunkowy. 1
ChociaŜ powstaną nowe miejsca pracy, szacuje się, iŝ obecnie mamy 10 milionów miejsc pracy mniej, niŝ oczekiwano przed kryzysem. Przy załoŝeniu stopniowego wzrostu, zatrudnienie w 2020 roku wróci prawie do swojego najwyŝszego poziomu - około 235 milionów miejsc pracy w 2008 roku (Tabela 1). Więcej zawodów wymagających wiedzy i umiejętności Mimo tego, iŝ nowe oferty pracy pojawią się we wszystkich rodzajach zawodów, to zgodnie z obecnymi tendencjami większość nowych miejsc pracy, których liczbę szacuje się na około 8,5 miliona, powstanie w zawodach wymagających duŝej wiedzy i umiejętności, takich jak wyspecjalizowane stanowiska menedŝerskie lub techniczne (Tabela 2). Tabela 2: Miejsca pracy w przyszłości (UE-27+) Total job openings Replacement demand Expansion demand High-skilled non-manual occupations (legislators, managers, professionals & technicians) Skilled non-manual occupations (clerks and service/sales workers) Skilled manual occupations (agricultural, craft and trade workers, machine operators) Elementary occupations (labourers) -5 0 5 10 15 20 25 30 35 Total job openings Replacement demand Expansion dem and High-skilled non-manual occupations (legislators,managers, professionals and technicians) Skilled non-manual occupations (clerks and service/sales workers) Skilled manual occupations (agricultural, craft and trade workers, machine operators) Elementary occupations (labourers) ogólna liczba ofert pracy popyt w związku z zastępowaniem pracowników ekspansja popytu wysokokwalifikowane zawody umysłowe (parlamentarzyści, kierownicy, specjaliści i technicy) wykwalifikowane zawody umysłowe (pracownicy biurowi, pracownicy usług/sprzedaŝy) wykwalifikowane zawody fizyczne (rolnicy, rzemieślnicy, operatorzy maszyn i urządzeń prace proste (robotnicy) 2
Liczba wykwalifikowanych pracowników fizycznych nie powinna znacząco wzrosnąć, chociaŝ prawdopodobnie zmieni się struktura miejsc pracy w tej kategorii. O ile popyt na takie zawody jak pracownicy biurowi przypuszczalnie spadnie o około milion, to zapotrzebowanie na zawody w działalności usługowej, jak np. sprzedaŝ, ochrona, catering i opieka moŝe zwiększyć się o ponad 2 miliony. Jeśli chodzi o drugi koniec skali umiejętności, zapotrzebowanie na pracowników wykonujących prace proste wzrośnie o około 2 miliony. Natomiast w przypadku popytu na robotników wykwalifikowanych oczekuje się spadku o ponad 4 miliony miejsc pracy. Wiele z nich prawdopodobnie będzie związane z pracami powtarzalnymi, które zostaną zastąpione przez nowe technologie. Zmiany te oznaczają ryzyko polaryzacji miejsc pracy, gdyŝ wzrośnie popyt na zawody najbardziej i najmniej kwalifikowane, a spadnie lub utrzyma się na niezmienionym poziomie popyt na kwalifikacje pośrednie (Tabela 3). Tabela 3: Zmiany w strukturze zawodowej (UE-27+) Elementary occupations Legislators, senior officials and managers 20% 16% 12% Professionals 2000 2010 2020 Plant; achine operators and assemblers 8% 4% 0% Technicians and associate professionals Craft and related trades workers Skilled agricultural and fishery workers Clerks Service workers; shop and market sales workers Legislators, senior officials and managers parlamentarzyści, wyŝsi urzędnicy i kierownicy Professionals specjaliści Technicians and associate professionals technicy i inny średni personel Clerks pracownicy biurowi Service workers; shop and market sales pracownicy usług osobistych i Wolkers sprzedawcy Skilled agricultural and fishery workers rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy Craft and related trades Wolkers robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy Plant; machine operators and assemblers operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń Elementary occupations pracownicy przy pracach prostych 3
Większy popyt na kwalifikacje Projekcje wskazują, iŝ popyt na umiejętności (wyraŝane kwalifikacjami formalnymi) najprawdopodobniej będzie rósł. Charakter zmian technologicznych i przemysłowych spowoduje wzrost popytu na grupy pracowników o wysokich i średnich kwalifikacjach, kosztem pracowników niskokwalifikowanych (Tabela 4). Tabela 4: Popyt na kwalifikacje, zmiana netto (UE-27+) 2000-10 2010-20 High qualifications Medium qualifications Low qualifications All qualifications -20-15 -10-5 0 5 10 15 20 25 All qualifications Low qualifications Medium qualifications High qualifications wszystkie kwalifikacje niskie kwalifikacje średnie kwalifikacje wysokie kwalifikacje W praktyce podaŝ umiejętności takŝe ma wpływ na modele zatrudnienia. Projekcje zatrudnienia w oparciu o kwalifikacje zakładają, iŝ w zasadzie kontynuowane będą dotychczasowe trendy. Oznacza to, iŝ będzie rósł popyt na pracowników o wysokich i średnich kwalifikacjach takŝe w zawodach niŝej kwalifikowanych, podczas gdy popyt na pracowników z niskimi kwalifikacjami lub bez kwalifikacji będzie w dalszym ciągu malał. Będzie to takŝe prowadzić do wzrostu kwalifikacji na stanowiskach wcześniej zajmowanych przez pracowników o niskich kwalifikacjach. W rezultacie oczekuje się, iŝ popyt na pracowników wysokokwalifikowanych wzrośnie do ponad 16 milionów, zaś popyt na pracowników o niskich umiejętnościach spadnie o około 12 milionów. Odsetek miejsc pracy wymagających wysokich kwalifikacji wzrośnie z 29% w 2010 roku do około 35% w 2020 roku, a liczba miejsc pracy dla pracowników o niskich kwalifikacjach spadnie z 20% do 15%. Udział miejsc pracy dla pracowników o średnich kwalifikacjach wciąŝ będzie znaczący i wyniesie około 50%. 4
Kontynuacja trendu tworzenia miejsc pracy w usługach Recesja zwykle przyspiesza zmiany w róŝnych branŝach gospodarki. JednakŜe rozwojowi gospodarki usługowej kosztem działalności wytwórczej i wydobywczej prawdopodobnie będą towarzyszyć tendencje podobne do tych sprzed kryzysu. Oczekiwany jest dalszy znaczący spadek zatrudnienia w sektorze pierwotnym, wynoszący około 2,5 miliona miejsc pracy, przede wszystkim w rolnictwie. Kolejne dwa miliony miejsc pracy znikną w sektorze produkcji. Głównym obszarem wzrostu zatrudnienia, wynoszącego około 7 milionów miejsc pracy, są usługi, przede wszystkim rynkowe. Spodziewany jest takŝe znaczący wzrost zatrudnienia w dystrybucji i transporcie. Wzrost zatrudnienia w usługach nierynkowych, takich jak słuŝba zdrowia czy edukacja, zostanie zrównowaŝony przez mniejszy popyt na pracę w administracji publicznej ze względu na ograniczenia budŝetowe (Tabela 5). Tabela 5: Zmiany zatrudnienia w sektorach gospodarki (UE-27+) All sectors 2000-10 2010-20 Primary sector & utilities Manufacturing Construction Distribution & transport Business & other services Non-marketed services -6-4 -2 0 2 4 6 8 10 12 Non-marketed services usługi nierynkowe Business & other services biznes i inne usługi Distribution & transport dystrybucja i transport Construction budownictwo Manufacturing wytwórczość Primary sector & utilities sektor pierwotny i uŝyteczności publicznej All sec tors wszystkie sektory 5
Czy Europejczycy będą mieć odpowiednie umiejętności? PodaŜ siły roboczej w róŝnych kategoriach kwalifikacji w duŝej mierze zaleŝy od czynników demograficznych oraz wcześniejszych decyzji dotyczących edukacji i szkoleń. Większość populacji w wieku 15-24 lata wciąŝ jest na etapie zdobywania kwalifikacji. Liczba ludności w wieku 15+ posiadająca wysokie i średnie kwalifikacje wzrośnie, przy czym około 16 milionów osób więcej będzie posiadało dyplomy uniwersyteckie lub równowaŝne. PodaŜ pracowników ze średnimi kwalifikacjami, głównie zawodowymi, wzrośnie znacznie mniej o około 1 milion lecz wciąŝ będą oni stanowić 50% wszystkich kadr. Liczba niskokwalifikowanych miejsc pracy spadnie o około 15 milionów, gdyŝ lepiej kwalifikowani młodzi pracownicy wejdą na rynek pracy, który opuści wielu starszych pracowników z niŝszymi kwalifikacjami (Tabela 6). Tabela 6: Tendencji podaŝowe w podziale na kwalifikacje, pracownicy w wieku 15+ (UE-27+) Millions Low Medium High Forecast mln niskie średnie wysokie prognoza Oczekuje się, iŝ w przyszłości kobiety będą miały lepsze kwalifikacje, niŝ męŝczyźni, chociaŝ na średnim poziomie kwalifikacji stopa wzrostu będzie wyŝsza w przypadku 6
męŝczyzn niŝ kobiet (Tabela 7). Spadek liczby osób z niskimi kwalifikacjami prawdopodobnie bardziej dotknie kobiety niŝ męŝczyzn. Tabela 7: Siła robocza w podziale na wiek, płeć i kwalifikacje (UE-27+) Low qualification Medium qualification High qualification Males Females niskie kwalifikacje średnie kwalifikacje wysokie kwalifikacje męŝczyźni kobiety W przypadku kategorii osób w wieku 25 lat i starszych znacznie wzrośnie liczba osób z wysokimi kwalifikacjami, w największym stopniu w przypadku przedziału wiekowego 25-34 lata. Liczba osób posiadających jedynie średnie kwalifikacje prawdopodobnie spadnie w przedziale wiekowym do 34 lat, a wzrośnie w przedziale wiekowym 35+. Jest to odzwierciedleniem starzenia się siły roboczej oraz faktu, iŝ młodzi ludzie zwykle mają wyŝsze kwalifikacje. W 2020 roku osoby w wieku 55+ będą mieć lepsze kwalifikacje niŝ ta sama grupa wiekowa obecnie. Wskaźniki zatrudnienia w starszych grupach wiekowych będą zwiększać się, gdyŝ będą rosły potrzeby, moŝliwości i chęć do pracy, a Ŝycie zawodowe będzie się wydłuŝać. Właściwe umiejętności na właściwym miejscu? Pomimo recesji pracownicy o wysokich i średnich kwalifikacjach wciąŝ mają większe szanse na znalezienie lepszej pracy niŝ ci o niskich kwalifikacjach. Natomiast prognozy wskazują takŝe na to, iŝ wiele osób o wysokich i średnich kwalifikacjach będzie wykonywać prace poniŝej ich kwalifikacji. Dla niektórych z nich będzie to 7
sytuacja przejściowa (np. absolwenci podejmujący pracę w restauracjach i barach), lecz im dłuŝej będzie trwać, tym bardziej będzie dla nich frustrująca. Z drugiej strony niedopasowania tego rodzaju pozwalają na wzbogacenie miejsca pracy w sposób nieprzewidziany dla pracodawców. Taka nierównowaga moŝe teŝ odzwierciedlać rosnące wymagania w przypadku wielu zawodów, które jeszcze nie zostały ujęte w oficjalnych klasyfikacjach. Tabela 8: Zmiana popytu w podziale na grupy zawodowe i kwalifikacje w latach 2010-20 (UE-27+) High-skilled non-manual occupations Low Medium High Skilled non-manual occupations Skilled manual occupations Elementary occupations -8-6 -4-2 0 2 4 6 8 High-skilled non-manual occupations Skilled non-manual occupations Skilled manual occupations Elementary occupations wysokokwalifikowane prace umysłowe wykwalifikowane prace umysłowe wykwalifikowane prace fizyczne prace proste Nie naleŝy zbyt dosłownie interpretować wyników dotyczących dającej się zaobserwować nierównowagi. Trudno jest dokładnie przewidzieć tendencje dotyczące podaŝy (lepiej wykształcona siła robocza) oraz popytu (lepsze wykorzystanie takich pracowników w zatrudnieniu); ponadto oddziałują one na siebie w skomplikowany sposób. Inne badania Cedefopu wskazują na to, iŝ nadmierne kwalifikacje formalne nie są problemem samym w sobie. Natomiast niepełne wykorzystanie umiejętności i kompetencji z pewnością stanowi potencjalny problem dla pracowników, pracodawców i całego społeczeństwa 4. Konsekwencje Wyniki prognoz Cedefopu pokazują, iŝ struktura zawodowa Europy ewoluuje w kierunku miejsc pracy wymagających duŝej wiedzy i umiejętności. Politycy zdecydowanie powinni zrobić wszystko, by zagwarantować, iŝ obecnie dostępne ( 4 ) Cedefop. The skill matching challenge analysing skill mismatch and policy implications (2010). 8
umiejętności były w optymalnym stopniu wykorzystywane. Na przykład wraz z wzrostem kwalifikacji kobiet w porównaniu do męŝczyzn potrzebne będą instrumenty, które pomogą wykorzystać ich potencjał zawodowy i zapewnią lepsze moŝliwości godzenia pracy i Ŝycia rodzinnego. Potrzebujemy takŝe lepiej rozumieć, co pracownicy rzeczywiście umieją i potrafią zrobić na swoim stanowisku pracy. Szersze wykorzystanie walidacji (uznania) kształcenia nieformalnego i incydentalnego, a takŝe poradnictwo całoŝyciowe mogą być pomocne w lepszym dopasowywaniu umiejętności zawodowych i stanowisk pracy. Wyniki prognozy Cedefopu wskazują, iŝ rządy będą musiały stymulować popyt na umiejętności wśród pracodawców oraz znaleźć sposoby na lepsze wykorzystanie umiejętności zawodowych, by uniknąć problemów związanych z niedopasowaniem umiejętności do potrzeb rynku pracy. Europa powinna mieć pewność, iŝ jej zasoby ludzkie potrafią reagować na potrzeby gospodarki. Polityka musi umoŝliwiać obywatelom podnoszenie i poszerzanie umiejętności zawodowych. Podnoszenie kwalifikacji nie tylko pozwala na znalezienie lepszej pracy, lecz takŝe umoŝliwia kształtowanie swojej pracy w przyszłości, w ten sposób przyczyniając się do rozwoju gospodarki innowacyjnej, Szybko rozwijające się kraje takie jak Brazylia, Rosja, Indie, Chiny (tzw. BRIC) takŝe starają się zwiększać udział wysokokwalifikowanych miejsc pracy w strukturze zatrudnienia. Europa nie ma więc powodu, by spocząć na laurach. Prognozowanie umiejętności zawodowych... dopiero się zaczyna Do niedawna nie istniał Ŝaden ogólnoeuropejski system spójnego prognozowania umiejętności. Cedefop stworzył solidne podstawy dla takich prognoz, które będą aktualizowane co dwa lata. Przewidywanie zmieniających się potrzeb w zakresie umiejętności zawodowych znajduje się w samym centrum europejskiej inicjatywy Nowe umiejętności w nowych miejscach pracy. Nowa prognoza Cedefopu na temat zmian popytu i podaŝy umiejętności zawodowych do 2020 roku stanowi uzupełnienie prognoz z lat 2007/08. Wykorzystano w niej nowe dane oraz ulepszone metody w celu oszacowania średnioterminowych skutków kryzysu finansowego roku 2008 oraz będącej jego następstwem recesji. Prognozy moŝna jeszcze bardziej udoskonalić. NaleŜy poprawić jakość źródeł danych, opracować nowe badania ankietowe oraz lepiej poznać wymagania dotyczące poszczególnych zawodów. Cedefop będzie doskonalił swoje prognozy poprzez prowadzenie badań w zakresie niedopasowania umiejętności do potrzeb rynku pracy, potrzeb w zakresie umiejętności w róŝnych sektorach gospodarki, w szczególności popytu na zielone miejsca pracy, a takŝe poprzez opracowanie i pilotowanie nowej 9
ogólnoeuropejskiej ankiety dla pracodawców dotyczącej potrzeb w zakresie umiejętności zawodowych. Więcej informacji moŝna znaleźć w publikacji: Cedefop. Skill supply and demand in Europe: medium-term forecast up to 2020. Luksemburg: Urząd Publikacji (2010). Autor: Ioánna Nezi Cedefop, Press Officer, Tel. +30 2310 490186, E-Mail: ioanna.nezi@cedefop.europa.eu 10