MŁODZIEŻ NA RYNKU PRACY OD BADAŃ DO PRAKTYKI

MŁODZIEŻ NA RYNKU PRACY OD BADAŃ DO PRAKTYKI

MŁODZIEŻ NA RYNKU PRACY OD BADAŃ DO PRAKTYKI Redakcja naukowa STEFAN M. KWIATKOWSKI ZDZISŁAW SIROJĆ Warszawa 2006

Rada Programowa prof. dr hab. Julian Auleytner Hanna Bałos dr Elżbieta Drogosz-Zabłocka Mirosław Górczyński prof. dr hab. Stefan M. Kwiatkowski przewodniczący Agnieszka Łukaszewska dr Beata Mazurek-Kucharska Sławomir Męcina dr Anna Paszkowska-Rogacz Dorota Świt Renata Wicha Źródło finansowania środki Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na tworzenie ogólnopolskiego systemu informacji i poradnictwa zawodowego Ochotniczych Hufców Pracy Platforma Programowa OHP dla Szkoły Recenzent prof. dr hab. Kazimierz Doktór Komitet Nauk o Pracy Polskiej Akademii Nauk, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytetu Łódzkiego Copyright by Ochotnicze Hufce Pracy, Komenda Główna, Warszawa 2006 Wydawca Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna 01-217 Warszawa, ul. Kolejowa 19/21 tel. (22) 862-64-36, 862-64-34 (sekretariat), fax. (22) 862-80-21 e-mail: komendaglownaohp@ohp.pl www.ohp.pl www.ohpdlaszkoly.pl ISBN 83-60398-03-8 Realizacja na zlecenie Wydawcy Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR

Spis treści Wstęp Zamiast Wprowadzenia czyli uwagi o polityce zatrudnienia młodzieży Stefan M. Kwiatkowski, Zdzisław Sirojć....................... 9 Potrzeba zmian w służbie na rzecz młodzieży wystąpienie Grzegorz Kierozalskiego, komendanta głównego OHP.................................11 CZĘŚĆ I Uwarunkowania przygotowania do pracy, zatrudnienia i rozwoju zawodowego młodzieży Julian Auleytner Problemy zatrudnienia i bezrobocia osób młodych.................17 Daniel Kukla Perspektywy ( nie tylko zawodowe) młodych w ponowoczesności......29 Anna Paszkowska-Rogacz Psychologiczne uwarunkowania rozwoju kariery zawodowej młodzieży...41 Joanna Plak Student, absolwent i uczeń na rynku pracy.......................57 Irena Koszyk Potrzeba systemowych rozwiązań w zakresie doradztwa zawodowego w szkole.......................................67 Bożena Bucka Tworzenie wewnątrzszkolnego systemu doradztwa..................73 Monika Prokop Poradnictwo zawodowe w szkole jako działanie profilaktyczne........79

6 CZĘŚĆ II Badania młodzieży jako podstawa diagnozowania i prognozowania jej sytuacji zawodowej Stefan M. Kwiatkowski Młodzież praca perspektywy. Kontekst badawczy................89 Beata Mazurek-Kucharska Kompetencje społeczne młodzieży.............................93 Elżbieta Ciepucha Badania rynku pracy dla potrzeb kształcenia zawodowego..........123 Barnaba Danieluk Potrzeba poradnictwa zawodowego przy wyborze kierunku studiów...129 Ryszard Mysior Planowanie kariery edukacyjnej i zawodowej młodzieży szkolnej na przykładzie Tarnowa i powiatu tarnowskiego..................147 Elżbieta Drogosz-Zabłocka Barbara Minkiewicz Współpraca OHP i szkół, w których zostały utworzone Szkolne Ośrodki Kariery. Raport z badania sondażowego.................169 Katarzyna Karczmarczyk-Tokarska Diagnoza stanu informacji i poradnictwa zawodowego w szkołach Mazowsza......................................201 Renata Matłowska Badanie oczekiwań młodzieży wobec Szkolnego Ośrodka Kariery....207 CZĘŚĆ III Ochotnicze Hufce Pracy w procesie przygotowania młodzieży do aktywności zawodowej. Przykłady dobrych praktyk Urszula Kowalska Ogólnopolski system informacji i poradnictwa zawodowego w Ochotniczych Hufcach Pracy..............................213

Hanna Bałos Platforma Programowa OHP dla Szkoły wnioski z realizacji projektu................................225 Krystyna Rozłonkowska Małopolskie Obserwatorium Rynku Pracy i Edukacji..............237 Dorota Świt Działalność Platformy Programowej OHP dla Szkoły w województwie łódzkim....................................245 Joanna Szczepańska Postrzeganie działalności OHP na rzecz poradnictwa i doradztwa zawodowego przez samorząd terytorialny we Włodawie...251 Danuta Nowosiad Szkolny Ośrodek Kariery w Cieszacinie Wielkim jako możliwość kontaktu lokalnej społeczności z doradztwem i informacją zawodową.........................255 Renata Matłowska Działalność Szkolnego Ośrodka Kariery V Liceum Ogólnokształcącego w Białymstoku...................261 Krystyna Zubrzycka Szkolny Ośrodek Kariery w szkole zawodowej....................269 7 Zakończenie rekomendacje Stanowisko końcowe konferencji Młodzież-Praca-Perspektywy...275 Informacje o autorach.....................................279 Aneks prezentacje multimedialne towarzyszące wystąpieniom na Konferencji

Zamiast Wprowadzenia czyli uwagi o polityce zatrudnienia młodzieży T rudno jest pisać o czymś, co w praktyce nie istnieje. Mamy wiele zapisów dotyczących kwestii zatrudnienia młodzieży w różnych dokumentach państwowych, ale nie tworzą one zwartego systemu. Spróbujemy najpierw zdefiniować pojęcie: przez politykę zatrudnienia młodzieży rozumieć będziemy ogólne wytyczne w skali państwa co do sposobów postępowania wobec problemów aktywności zawodowej młodzieży jej przygotowania do pracy, zatrudnienia i rozwoju zawodowego. Wśród ważniejszych elementów, jakie powinna zawierać polityka zatrudnienia młodzieży, wymienić należy: 1. poprawę jakości kształcenia, w szczególności kształcenia zawodowego; chodzi tu przede wszystkim o wzrost umiejętności praktycznego zastosowania zdobytej wiedzy przez młodzież, 2. wyrównywanie szans edukacyjnych i szans startu zawodowego młodzieży poprzez wsparcie najsłabszych ekonomicznie i niepełnosprawnych, 3. badanie potrzeb rynków pracy, prognozowanie rozwoju sytuacji w perspektywie średnio- i długookresowej, 4. analizę napływu absolwentów szkół na rynek pracy pod względem wyuczonych kierunków i specjalności, ich ilości i jakości oraz dostosowanie struktury kształcenia do potrzeb rynku, 5. dalszy rozwój poradnictwa zawodowego dla młodzieży i systemowych rozwiązań w tym zakresie, 6. rozwój systemu pośrednictwa pracy i uzależnienie jego oceny od efektów zatrudniania młodzieży, 7. wspieranie ciągłego szkolenia i doskonalenia zawodowego młodzieży, 8. wspieranie doradztwa zawodowego i doradztwa kariery, wspomagających rozwój zawodowy młodzieży, 9. stosowanie różnorakich preferencji wobec przedsiębiorstw i instytucji zatrudniających młodzież, 10. przeciwdziałanie emigracji młodzieży, 11. zmiany w systemie podatkowym, mające na cele zmniejszenie obciążeń rodziców i opiekunów dotyczących edukacji dzieci i młodzieży,

10 Stefan M. Kwiatkowski, Zdizsław Sirojć 12. propagowanie wolontariatu, 13. wspieranie rozwoju zawodowego młodzieży wybitnie uzdolnionej. Powyższe wyszczególnienie najważniejszych, naszym zdaniem, kierunków polityki zatrudnienia młodzieży nie wyczerpuje tematu, a wymienione jej składniki należy ukonkretnić i uszczegółowić. Mamy jednak nadzieję, że powyższe uwagi zostaną przez decydentów uwzględnione. Chodzi o zasadniczą zmianę sytuacji młodzieży w kraju: by bezrobotnej młodzieży w kraju było kilka a nie ponad 30 %, by wyedukowana młodzież nie zasilała w tak znaczącej skali jak dotychczas rynków pracy państw wysoko rozwiniętych, a wspierała polską gospodarkę i przyczyniała się do rozwoju polskiego społeczeństwa. * * * Niniejsza publikacja jest pokłosiem Ogólnopolskiej Konferencji Programowej Młodzież Praca Perspektywy zorganizowanej przez Komendę Główną Ochotniczych Hufców Pracy pod patronatem minister Pracy i Polityki Społecznej Pani Anny Kalaty 23 24 listopada 2006 roku w Warszawie. Wystąpienia uczestników konferencji i nadesłane na adres Komendy Głównej OHP materiały zostały zgrupowane w trzech częściach tematycznych: I Uwarunkowania przygotowania do pracy, zatrudnienia i rozwoju II zawodowego młodzieży, Badania młodzieży jako podstawa diagnozowania i prognozowania jej sytuacji zawodowej, III Ochotnicze Hufce Pracy i przygotowanie młodzieży do aktywności zawodowej. Przykłady dobrych praktyk. Szczególne znaczenie mają zamieszczone w pracy badania empiryczne i syntezy obecnej sytuacji młodzieży, dokonane przez pracowników naukowych zaproszonych na konferencję, a także przykłady dobrych praktyk, których w OHP nie brakuje. Stefan M. KWIATKOWSKI Zdzisław SIROJĆ

Potrzeba zmian w służbie na rzecz młodzieży Wystąpienie Grzegorza Kierozalskiego Komendanta Głównego Ochotniczych Hufców Pracy O brady Konferencji odbywają się pod hasłem Młodzież Praca Perspektywy i są częścią projektu tworzonego systemu współpracy pomiędzy Ochotniczymi Hufcami Pracy a Szkolnymi Ośrodkami Kariery, znanego jako Platforma Programowa OHP dla Szkoły. W ramach tego projektu w roku 2006 zorganizowano konferencję Edukacja dla Rynku Pracy, której główną ideą było ukierunkowanie oddziaływań systemu edukacyjnego na przygotowanie młodych ludzi do wejścia na rynek pracy. Tytuł konferencji MŁODZIEŻ PRACA PERSPEKTYWY zawiera informacje o adresacie, najważniejszym celu oddziaływań doradców zawodowych zaangażowanych w realizację projektu utworzenia systemu współpracy pomiędzy Ochotniczymi Hufcami Pracy a Szkolnymi Ośrodkami Kariery. Poradnictwo zawodowe oraz pośrednictwo pracy skierowane do młodzieży to dla Ochotniczych Hufców Pracy działania priorytetowe. Jest to odpowiedź na zmieniający się rynek pracy, zwłaszcza w kontekście funkcjonowania kraju w strukturach Unii Europejskiej. Europejska wspólnota kładzie szczególny nacisk na sprawy dotyczące młodzieży oraz kwestie związane z przeciwdziałaniem bezrobociu. Narzędziem do tego jest szeroko rozumiane i kompleksowe poradnictwo i doradztwo zawodowe. Osiągnięciem OHP jest rozpowszechnienie realizacji programu poradnictwa zawodowego w polskich szkołach. Pojawiające się nowe technologie i nowe zawody, rozwój nauki, nowoczesnych sposobów komunikacji oraz nowych stylów życia zmuszają do zmiany utartych nawyków. Nowe czasy wymagają od człowieka wykształcenia umiejętności elastycznego przystosowywania się, gotowości do zmieniania samego siebie i bycia mobilnym. Mobilność dotyczy bowiem nie tylko miejsca pobierania nauki czy podejmowania zatrudnienia, ale

12 Wystąpienie Komendanta Głównego Ochotniczych Hufców Pracy także naszej psychiki i wewnętrznego nastawienia. Umiejętność jest niezbędna współczesnemu człowiekowi, przede wszystkim człowiekowi młodemu. Oferta Ochotniczych Hufców Pracy skierowana jest do młodzieży, którą czeka wejście na rynek pracy, a także tej, która już na nim funkcjonuje. Ochotnicze Hufce Pracy wspierają corocznie ponad 32 tysiące młodych ludzi, uczestników OHP, organizując zintegrowany proces kształcenia, wychowania, działalności kulturalnej i sportowej, przygotowania do funkcjonowania na rynku pracy. Zapewniają możliwość zdobycia przez uczestników jednostek organizacyjnych OHP zawodów, na które aktualnie występuje zapotrzebowanie w danym środowisku lokalnym. Jednostki OHP posiadają zaplecze dydaktyczne, pracownie komputerowe i warsztaty oraz wykwalifikowaną kadrę. Ochotnicze Hufce Pracy są skuteczne na tyle, iż 95 % uczestników zdaje zewnętrzne egzaminy na tytuły zawodowe. OHP kształcą młodych ludzi w 62 zawodach. Przede wszystkim jednak OHP są jedyną instytucją w kraju stwarzającą możliwość uzupełnienia wykształcenia ogólnego przez młodzież, która z różnych przyczyn nie zdołała ukończyć gimnazjum i wypadła z systemu edukacji. W coraz większym zakresie organizowana jest dla naszej młodzieży nauka języków obcych i nauka obsługi komputera. Kolejnym obszarem pomocy skierowanej do młodzieży jest pośrednictwo pracy. OHP pozyskuje oferty pracy dla chcących ją podjąć młodych ludzi. Rocznie jest to ponad 160 000 ofert. Podkreślić tutaj należy, iż około 1/3 przebywających w OHP młodych ludzi, to osoby z rodzin niepełnych, domów dziecka, a 40% pochodzi z rodzin wielodzietnych. Około połowy uczestników OHP pochodzi z rodzin bezrobotnych. Dla tej kategorii młodzieży, częstokroć zagrożonej marginalizacją i wykluczeniem społecznym, funkcjonowanie w takiej instytucji stanowi bardzo często jedyną alternatywę wobec środowisk zaniedbanych, z których się wywodzą. Z myślą nie tylko o tej kategorii społecznej ale również o młodzieży uczącej się w szkołach utworzono w roku 2004 w ramach Ochotniczych Hufców Pracy sieć 49 Mobilnych Centrów Informacji Zawodowej. We wrześniu 2005 roku zainaugurowano także działalność sieci 23 Młodzieżowych Centrów Kariery. Całość wspomnianych działań koordynuje Centralny Ośrodek Metodyczny Informacji Zawodowej działający w ramach Komendy Głównej OHP w Warszawie. Centra te dysponują obok najnowocześniejszych narzędzi dydaktycznych wszechstronnie wyszkoloną kadrą doradców zawodowych, która służy pomocą i wsparciem osobom młodym między 15 a 25 rokiem życia. Ideą utworzenia sieci MCIZ było dotarcie z informacją i poradnictwem zawodowym przede wszystkim do młodzieży z mniejszych miejsco-

Wystąpienie Komendanta Głównego Ochotniczych Hufców Pracy 13 wości, a zwłaszcza z terenów wiejskich, gdzie dostęp do tego typu usług doradczych jest utrudniony. Charakterystyczny, żółtej barwy bus z logo Ochotniczych Hufców Pracy oraz Mobilnych Centrów Informacji Zawodowej stał się rozpoznawalną wizytówką organizacji. Pracownicy MCiZ niosą pomoc i wsparcie młodym ludziom, przy podejmowaniu niełatwych decyzji, jak wybór dalszej drogi kształcenia, czy wybór zawodu. Wyposażają oni również młodzież w umiejętności niezbędne do sprawnego poruszania się po rynku pracy. Doradcy zawodowi, docierając do małych szkół czy urzędów gminnych, wiozą ze sobą narzędzia diagnostyczne, materiały informacyjne, a przede wszystkim wiedzę i doświadczenie, którymi dzielą się z młodymi ludźmi. Z usług Mobilnych Centrów Informacji Zawodowej oraz Młodzieżowych Centrów Kariery korzysta rocznie ponad 230 000 osób, z czego około 180 000 w sesjach wyjazdowych. Istotnym przedsięwzięciem na rzecz ułatwienia młodzieży wejścia na rynek pracy jest Projekt Platforma Programowa OHP dla Szkoły, opierający się na współpracy doradców zawodowych OHP i Szkolnych Ośrodków Kariery (SZOK). Placówki te są tworzone i działają w oparciu o fundusze Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. OHP wspierają ich działalność, ponadto ma miejsce stała wymiana doświadczeń między doradcami zawodowymi OHP i SZOK-ów. W obrębie Projektu Platforma Programowa OHP dla Szkoły podjęto szereg interesującyh przedsięwzięć. W ramach współpracy międzynarodowej tworzy się na przykład e-learningowe Warsztatowe Centrum Multimedialne w obrębie programu Leonardo da Vinci. W jego ramach powstaje modułowy kurs dla doradców zawodowych. Tworzymy je wspólnie z doradcami z Austrii, Francji i Hiszpanii oraz Instytutem Technologii i Eksploatacji ( ITE ) w Radomiu i Centrum Otwartej i Multimedialnej Edukacji ( COME ) w Warszawie. Wysoka jakość usług w zakresie poradnictwa zawodowego jest przedmiotem zainteresowania wielu instytucji odpowiedzialnych za rozwój poradnictwa zarówno w kraju, jak i w Europie. Przypisuje się mu coraz większą rolę w stymulowaniu rozwoju zasobów ludzkich, a także rozwiązywaniu problemów społecznych towarzyszących bezrobociu. Działalność Ochotniczych Hufców Pracy wpisuje się w tę strategię i stanowi przykład dobrych praktyk w obszarze pracy z młodzieżą. Niezwykle istotnym obszarem działań OHP jest również realizacja programów europejskich skierowanych do młodzieży zagrożonej marginalizacją oraz bezrobociem. Pozyskiwanie środków unijnych na ten cel stało się już tradycją instytucji. Podsumowując działalność Ochotniczych Hufców Pracy należy stwierdzić, że instytucja ma imponujący potencjał, ogólnopolski zasięg,

14 Wystąpienie Komendanta Głównego Ochotniczych Hufców Pracy bazę i infrastrukturę oraz wysoko wykwalifikowaną systematycznie doskonalącą się kadrę ok. 90% pracowników posiada wykształcenie wyższe. Jednak ta nowoczesna, działająca w oparciu o europejskie standardy instytucja boryka się również z pewnymi barierami, które utrudniają pełny i nieskrępowany rozwój. Należy do nich między innymi: nazwa Ochotnicze Hufce Pracy, która przywołuje stereotypowe wyobrażenia i skojarzenia. Nazwa ta nie oddaje rzeczywistych form i obszarów aktualnej działalności, nie zawiera kontekstu nowoczesności i europejskiego wymiaru. Na postrzeganie instytucji zbyt często rzutuje przeszłość. Ta wieloletnia tradycja w wychowaniu i kształceniu młodych ludzi stanowi, niestety, dla wielu osób barierę mentalną. Inną barierą jest zbyt rozbudowana, a przez to mało czytelna struktura organizacyjna. Należy również wspomnieć o ramach prawnych, które częściowo ograniczają rozwój działalności w niektórych obszarach. Aby jeszcze bardziej wszechstronnie i bardziej efektywnie rozwijać spektrum naszej działalności na rzecz młodego pokolenia, trzeba zmienić nazwę jak i strukturę. Trwają prace nad nowymi zapisami do ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Praktyka dowodzi, że realizowane przez OHP programy przynoszą oczekiwane efekty i mają pozytywny odbiór w otoczeniu. Wdrożenie istotnych zmian, o których wspomniano przyczyni się zapewne do rozszerzenia kręgu osób zainteresowanych ofertą. Planuje się również wdrożenie nowych standardów, z których ważnym jest np. doprowadzenie do sytuacji, w której uczestnicy jednostek organizacyjnych będą uczyli się co najmniej dwóch zawodów oraz języka obcego. Organizacja jest na progu zmian, które są konieczne, ich dokonanie pozwoli jeszcze efektywniej i w sposób bardziej doskonały pracować dla dobra polskiej młodzieży.

CZĘŚĆ I UWARUNKOWANIA PRZYGOTOWANIA DO PRACY, ZATRUDNIENIA I ROZWOJU ZAWODOWEGO MŁODZIEŻY

Julian AULEYTNER Problemy zatrudnienia i bezrobocia osób młodych Nowa epoka szans dla młodzieży Historię narodów europejskich do niedawna pisali przy pomocy faktów dokonanych dyplomaci i wojskowi. Przełożeniem tej tendencji w życiu społecznym było wychowanie młodzieży w duchu nacjonalizmu i odpowiadającej mu potrzeby służby wojskowej. Przez stulecia europejskiej historii młodzież męska, często wbrew swojej woli, szła na wojny i ginęła, zostawiając niezatarte ślady w demograficznych piramidach swoich narodów. Mimo walki o pokój narody szykowały się do nowych wojen, gdyż te dawały satysfakcję zarówno rządzącym jak i wojskowym. Ta krótka refleksja historyczna jest potrzebna dla ukazania zmiany, jaka dokonała się w mentalności Europejczyków na przestrzeni dwóch powojennych pokoleń. Współcześni Europejczycy, świadomi zwłaszcza skutków dwóch wojen światowych, odwracają historyczne trendy i stawiają na kooperację. Akcesja Polski do Unii Europejskiej (UE) z pewnością daje nowe szanse i perspektywy wszystkim Polakom. Jednak w perspektywie czasowej największe korzyści odnosić będzie z tego historycznego faktu młodsza część naszego społeczeństwa. Stanowi ona bowiem najbardziej dynamiczną część polskiego kapitału pracy. Wyrazem takiego przekonania jest tytułowa teza zbiorowej pracy pod red. J. Sztumskiego: Pokolenie wygranych? 1 Zawiera ona wprawdzie wątpliwość w postaci intelektualnie cennego znaku zapytania, ale nie zmienia on faktu naturalnego optymizmu tej grupy społecznej. Optymizm ten wiąże się z nowymi perspektywami, 1 J. Sztumski (red.), Pokolenie wygranych? Dzieci i młodzież w procesie transformacji społeczno-gospodarczej i politycznej Polski, Katowice 2001.

18 Julian Auleytner jakie stwarza brak granic, wizja nowej przestrzeni i związana z tym swoboda poruszania się po świecie. Dzisiaj obserwowana masowa migracja młodych była do przewidzenia w sytuacji braku realnych programów zatrudniania w kraju. Świat młodych jest światem wartości, często nieskonfrontowanych jeszcze z życiem. W życie zawodowe, w kulturę narodu młodzież wnosi swoje wyobrażenia świata idealnego, pewnej utopii, która będzie miała istotne znaczenie dla zachowań indywidualnych i zbiorowych. Ideały wynoszone ze szkoły i domu rodzinnego stają się własnymi zadaniami życiowymi do realizacji 2. Dzisiejsza młodzież stawia przed społeczeństwem wyzwania adekwatne do globalizacji i naszego udziału w UE. Chce być konkurencyjna na rynku pracy, emocjonalnie reaguje na brak takich wartości jak sprawiedliwość, solidarność i szczęście. Wyrazem osobistych aspiracji polskiej młodzieży było warte przypomnienia złożenie przez licznych jej przedstawicieli zaraz po Szczycie w Kopenhadze 10 tys. podań o przyjęcie do pracy w UE 3. Na początek w Brukseli zaoferowano ogółem 500 miejsc pracy dla 10 krajów kandydujących. Z pozostałych 9 krajów wpłynęło kolejne 15 tys. ofert. Zaczynając od tej statystyki ofert chcę wskazać na wielkie nadzieje młodszej, elitarnej części naszego potencjału pracy, który gotów był natychmiast zająć miejsca pracy w Centrum Zarządzania zjednoczoną Europą. Należy także podkreślić, że podania te prawdopodobnie złożyli najlepsi, posiadający dyplom studiów wyższych, krajowych lub zagranicznych oraz zdolność porozumiewania się w dwóch, trzech językach obcych. Dla tej najlepszej części młodego potencjału polskiej pracy nie było na razie wystarczająco atrakcyjnych ofert w krajowej administracji. Docelowo posiadać będziemy w unijnych instytucjach do ok. 1,3 tys. polskich urzędników, co powinno odpowiadać procentowo liczebności naszego narodu w UE. Ze względu na konkursowy charakter doboru kadr do pracy w unijnych instytucjach można uważać, że niebawem wyłoni się nowa, polska elita zarządzania, nadająca naszemu krajowi z zewnątrz kierunek jego ogólnego rozwoju. Rozwój ten ulegnie zapewne przyspieszeniu, a nie spowolnieniu. Należy także sądzić, że międzynarodowa siła przebicia polskiej eurokracji, powiązana z wolą zachowania konkurencyjności naszego kraju spowoduje w nadchodzących latach szybsze zmiany w metodach i stylu pracy administracji centralnej i wojewódzkiej. Przypuszczenie to oparte jest na potrzebie znalezienia fachowców, którzy znając wspólnotowe procedury, mogliby centralnie i lokalnie współpracować 2 J. Auleytner, Bariery ograniczające szanse młodzieży próba diagnozy. Materiał na posiedzenie Prymasowskiej Rady Społecznej 25.09.1982 (maszynopis). 3 Za: J. Bielecki, 50 kandydatów na jedno miejsce, Rzeczpospolita nr 30 (6410) z 5.02.2003. Dane z tego artykułu wykorzystane zostały również w następnym akapicie.

Problemy zatrudnienia i bezrobocia osób młodych 19 z europejskimi instytucjami. Wymogom takiej współpracy odpowiadać będą przede wszystkim młodzi, wykwalifikowani absolwenci uczelni krajowych i zagranicznych. Dziś wielu z nich kandyduje w wyborach samorządowych, upatrując w nich szansę na zmiany w środowiskach lokalnych. Niezależnie od instytucji UE młodzi z krajów kandydackich chcą pracować w Unii. Największe zainteresowanie pracą w kraju UE wykazują osoby do 29 roku życia (58,5% swojej grupy) 4. Szansą młodzieży jest więc nowa perspektywa wspólnego rynku pracy, na którym najlepsi wykażą się konkurencyjnością i elastycznością zachowań. Marnotrawstwo polskiego potencjału młodzieży Posiadamy wciąż niedoceniony atut dynamicznego potencjału pracy, którym nie potrafimy skutecznie zarządzać, a którego w takich rozmiarach nie mają inne narody. Dawniej taki potencjał analizowany byłby jako siła uderzeniowa wojska w działaniach zbrojnych! Polska wnosi do UE wielki, niedoceniany przez polityków potencjał młodzieży. W tym zakresie liczbowo nasz kraj klasyfikuje się na 5. miejscu, natomiast w stosunku do liczby ludności jesteśmy na 3. miejscu. Nie konkurujemy z bogatymi krajami UE wskaźnikami dobrobytu, mamy jednak swój niezaprzeczalny atut wobec demograficznie starzejących się społeczeństw Wspólnoty (tab. 1.). Na razie polski potencjał młodzieży jest skutecznie marnowany i stanowi źródło narastających konfliktów społecznych. Nie ma żadnej polityki nastawionej na tę grupę społeczną 5. Największy wskaźnik bezrobocia polskiej młodzieży spośród wszystkich krajów UE, trwający od lat świadczy o dotykającym ją ubóstwie, o braku łatwego dostępu do mieszkania, do usług zdrowotnych i edukacyjnych, wreszcie ma ścisły związek z rosnącą statystyką przestępczości tej części społeczeństwa. Idąc dalej w interpretacji powyższego wskaźnika bezrobocia młodzieży można stwierdzić, na bazie historycznych doświadczeń 6, że młodzież jest traktowana instrumentalnie, a nie podmiotowo w procesie transformacji. Brakuje jej w procesach decyzyjnych, w działalności gospo- 4 TNS OBOP, Opinie o integracji z Unią Europejską. Międzynarodowy projekt w 11 krajach kandydujących. Raport nr 174/00, s. 4. 5 Cząstkowe działania w postaci Programu Pierwsza praca, utworzonego przy Ministrze Pracy i Polityki Społecznej w 2002 r. oraz europejskiego programu Młodzież przy Ministrze Edukacji Narodowej i Sportu nie dają efektów masowych. Mimo programu Pierwsza praca bezrobocie wzrasta. Np. program Młodzież miał w latach 2000 2002 ponad 1200 projektów na sumę ok. 7,5 mln zł z roczną przeciętną ponad 13 tys. osób. 6 Młodzież sięga po pracę, Warszawa 1938, Instytut Spraw Społecznych.

20 Julian Auleytner Tab. 1. Bezrobocie młodzieży w porównaniach międzynarodowych w 2005 r. (w %) M K Ogółem EU-25 18,6 18,3 19,0 EU-15 16,8 16,4 17,2 USA 11,3 12,4 10,1 Japonia 8,7 9,9 7,4 Austria 10,3 10,4 10,3 Belgia 21,5 21,0 22,1 Dania 8,6 8,6 8,6 Niemcy 15,0 15,6 14,3 Grecja 26,0 18,7 34,8 Hiszpania 19,7 16,7 23,5 Francja 23,0 21,5 25,0 Irlandia 8,6 9,1 7,9 Włochy 24,0 21,5 27,4 Luksemburg 13,8 11,8 16,4 Holandia 8,2 8,0 8,4 Portugalia 16,0 13,6 19,1 Finlandia 20,1 20,6 19,5 Szwecja** 22,6 23,0 22,1 Wielka Brytania 12,9 14,5 11,1 Cypr 13,2 12,2 14,3 Czechy 19,2 9,3 19,1 Estonia 15,9 16,6 14,9 Węgry 19,4 19,6 19,0 Litwa 15,7 16,0 15,3 Łotwa 13,6 11,8 16,2 Malta 16,4 16,7 16,1 Polska 36,9 35,7 38,3 Słowenia 15,9 14,5 17,8 Słowacja 30,1 31,0 28,8 Źródło: EUROSTAT (retrieved on 24.10.2006) ** dane wstępne darczej. Cały bagaż nierozwiązanych problemów polskiej młodzieży hurtem został wniesiony do UE i ujawnia się w procesach migracji do starych krajów Unii. Mimo braku pełnej porównywalności grup wiekowych młodzieży dane o bezrobociu w krajach UE świadczą o tym, że niektóre państwa jednak

Problemy zatrudnienia i bezrobocia osób młodych 21 dobrze sobie radzą z pracą dla tej grupy. I tak Austria, Niemcy, Dania, Irlandia, Holandia, Portugalia, Szwecja i W. Brytania uzyskują wskaźniki bezrobocia młodzieży niższe niż jej udział w ludności danego kraju ogółem. Świadczy to o istnieniu w tych państwach w przeciwieństwie do Polski skutecznych programów walki z bezrobociem młodzieży. Wnoszony do UE potencjał młodzieży może zostać dobrze zagospodarowany, ale może także być pozostawiony sam sobie lub zostać zagospodarowany źle, tj. bez związku z interesem naszego społeczeństwa. Nigdy jednak nie mieliśmy takiej szansy skutecznego wpływania na jakość życia w UE jak właśnie teraz, gdy mamy taki potencjał. Indywidualne i grupowe strategie młodzieży Brak zainteresowania polityków problemami młodzieży oznacza, że pozostaje tej grupie społecznej własna strategia rozwoju. W jej ramach, niespodziewanie dla naszych elit, dokonuje się w naszym kraju młodzieżowa rewolucja edukacyjna. Żaden kraj UE nie notuje takiej dynamiki w przyjęciach na studia jak Polska. Zasadnicza zmiana stosunku do wykształcenia w trakcie transformacji spowodowała nie tylko czterokrotny wzrost liczby studiujących w ciągu ostatnich 10 lat, ale również powstanie wielu wyższych szkół niepaństwowych, konkurujących z sektorem uczelni państwowych. Niebawem konkurencja ta wzbogaci się o oferty ośrodków zagranicznych. Nieodległa jest w czasie także oferta uczelni działających na odległość. Młodzież gwałtownie dąży do dyplomu uczelni wyższej, gdyż ten daje szanse znalezienia konkurencyjnej oferty na europejskim i globalnym rynku pracy. Młodych Polaków spotykamy nie tylko na uniwersytetach europejskich, ale także, i to nie w śladowych ilościach, na uczelniach USA i Australii. Dyplom anglosaskiej uczelni już daje przewagę w kraju i zagranicą w staraniach o pracę. Odnawianie kwalifikacji i ich zdobywanie, inwestowanie w siebie, to przede wszystkim efekt indywidualnych i grupowych strategii szukania miejsca we współczesnym świecie, otwartym na podejmowanie ryzyka. W tym zakresie państwo zachowuje się zasadniczo bezstronnie, choć mogłoby podjąć inicjatywę wyrównywania szans edukacyjnych poprzez nowoczesne propozycje finansowania edukacji. Na świecie stosuje się bon edukacyjny. Współczesne rozumienie w Polsce tego instrumentu aktywnej polityki edukacyjnej jest niezwykle ograniczone i dlatego popularyzacja takiego rozwiązania jest szczególnie wskazana. Fakt, że istnieją bony o ograniczonym i powszechnym zasięgu, przewidujące zróżnicowane koszty kształcenia, koszty transportu, dodatkowe opłaty ze strony studenta, bony uzależnione od stopnia zamożności studenta beneficjenta, ma istotne znaczenie dla publicznej dyskusji nad unowocześnieniem podej-

22 Julian Auleytner ścia do edukacji. Uwidacznia się to zwłaszcza przy dyskusjach nad reformą finansów publicznych, które w obszarze edukacji powielają stare metody polegające na tym, że pieniądz podąża za państwową uczelnią, zamiast za studentem. Istnieją także edukacyjne konta osobiste obywateli, pozwalające na finansowanie decyzji o kształceniu ustawicznym. Również i ten kierunek myślenia nie jest u nas znany 7. Badania K. Kicińskiego 8, publikowane w 2001 r., wskazują, że około 77% badanej przez niego grupy młodzieży deklarowało się jako grupa zwolenników integracji Polski z UE. Za przeciwników uznało się tylko ok. 6,3%. Podobne wyniki osiągnięto w referendum za przystąpieniem do UE. Być może tak duża akceptacja młodzieży dla szybkiego przystąpienia Polski do Unii pacyfikuje jej bieżące nastroje buntu i protestu przeciw status quo. Deklaracje młodzieży w badaniach oraz liczba chętnych do pracy w krajach i instytucjach UE świadczą o poszukiwaniu nowej perspektywy, której nie stworzono w kraju. Trzeba przy tym pamiętać, że każde pokolenie w naszej historii poszukiwało swego sensu aktywności, którego istotą była próba odejścia od istniejącego status quo. Dla polskiej młodzieży w XIX wieku były to powstania, dla pokolenia międzywojennego odbudowa państwowości, dla młodzieży powojennej zagospodarowanie Ziem Odzyskanych. Lata 1968, 1970, 1976, 1980 to również zrywy głównie młodzieży w poszukiwaniu zbiorowego sensu życia. Wizja (czasami utopijna) nowej, lepszej Polski była motoryczną siłą ruchów społecznych i politycznych, w których nasza młodzież przez stulecia odgrywała decydującą rolę. Współcześnie młode pokolenie, nieznające socjalizmu realnego z osobistego doświadczenia, ma szczególny atut nie musi opuszczać kraju za chlebem. Kraj bowiem staje się częścią międzynarodowej wspólnoty, wspólnego rynku pracy, swobody przepływu kapitału, ludzi i idei. Możliwe jest więc przenoszenie stanowisk pracy do Polski ze względu na porównywalnie niższe koszty osobowe. Na razie proces ten jest śladowy. W pracy H. Świdy Ziemby wyróżnia się 4 idealne typy postaw 9, które dotyczą młodych. Postawy te wiążą się z indywidualnymi strategiami zachowań. Są to: autentyczny katolik, chłodno rywalizacyjny, 7 P. Bielecki, A. Kaźmierczak, Edukacyjne konta osobiste: alternatywny mechanizm finansowania edukacji ustawicznej szkolnictwa wyższego. Warszawa 2002, SGH. 8 K. Kiciński, Młodzież wobec problemów polskiej demokracji, Warszawa 2001, UW, s. 195 i dalsze. 9 H. Świda-Ziemba, Wartości egzystencjalne młodzieży lat 90., Warszawa 1998 s.279 i dalsze.