Prowadzenie ksiąg rachunkowych 341[03].Z4.01

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Maria Michalak Prowadzenie ksiąg rachunkowych 341[03].Z4.01 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006

Recenzenci: mgr Teresa Jerzykowska-Słupska mgr Krystyna Kielan Opracowanie redakcyjne: mgr Małgorzata Sienna Konsultacja: dr Bożena Zając Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 341[03].Z4.01 Prowadzenie ksiąg rachunkowych zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik handlowiec. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7 4.1. Organizacja rachunkowości w jednostce gospodarczej 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 9 4.1.3. Ćwiczenia 9 4.1.4. Sprawdzian postępów 11 4.2. Aktywa i pasywa jednostki gospodarczej 12 4.2.1. Materiał nauczania 12 4.2.2. Pytania sprawdzające 15 4.2.3. Ćwiczenia 15 4.2.4. Sprawdzian postępów 16 4.3. Ewidencjonowanie zmian w składnikach aktywów i pasywów 17 4.3.1. Materiał nauczania 17 4.3.2. Pytania sprawdzające 22 4.3.3. Ćwiczenia 23 4.3.4. Sprawdzanie postępów 25 4.4. Zasady poprawiania błędów księgowych 26 4.4.1. Materiał nauczania 26 4.4.2. Pytania sprawdzające 27 4.4.3. Ćwiczenia 28 4.4.4. Sprawdzanie postępów 29 4.5. Dzielenie i łączenie kont 30 4.5.1. Materiał nauczania 30 4.5.2. Pytania sprawdzające 32 4.5.3. Ćwiczenia 32 4.5.4. Sprawdzanie postępów 35 4.6. Dowody księgowe 36 4.6.1. Materiał nauczania 36 4.6.2. Pytania sprawdzające 39 4.6.3. Ćwiczenia 40 4.6.4. Sprawdzanie postępów 41 4.7. Kategorie wynikowe i zasady ich ewidencji 42 4.7.1. Materiał nauczania 42 4.7.2. Pytania sprawdzające 47 4.7.3. Ćwiczenia 47 4.7.4. Sprawdzanie postępów 49 4.8. Techniczne formy rachunkowości 51 4.8.1. Materiał nauczania 51 4.8.2. Pytania sprawdzające 53 4.8.3. Ćwiczenia 53 4.8.4. Sprawdzanie postępów 54 5. Sprawdzian osiągnięć 55 6. Literatura 60 2

1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu zasad i metod prowadzenia rachunkowości w jednostkach gospodarczych. Celem działalności gospodarczej jest osiąganie zysku, jednostka musi zatem efektywnie gospodarować swoimi zasobami. Rachunkowość jest systemem, który pozwala czuwać nad efektywnością gospodarowania, sprawować kontrolę nad posiadanymi zasobami oraz ułatwiać podejmowanie decyzji gospodarczych. Poradnik ten zawiera: 1. Wymagania wstępne, obejmujący niezbędne umiejętności i wiadomości, które powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej. 2. Cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem. 3. Materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianu. 4. Pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia. 5. Ćwiczenia, które pomogą Ci wykorzystać wiadomości i ukształtować umiejętności praktyczne. 6. Sprawdzian postępów, zawierający zestaw pytań sprawdzających Twoje wiadomości i umiejętności po wykonaniu ćwiczeń. Na pytania sprawdzianu postępów, odpowiadaj tak lub nie. Sam możesz ocenić, czy i w jakim stopniu opanowałeś materiał jednostki modułowej. 7. Sprawdzian osiągnięć w formie testu, którego zaliczenie potwierdzi opanowanie materiału całej jednostki modułowej. 8. Literaturę uzupełniającą. Jeżeli udzielenie odpowiedzi na niektóre pytania lub wykonanie niektórych ćwiczeń sprawi Ci trudność zawsze możesz zwrócić się o pomoc do nauczyciela. Bezpieczeństwo i higiena pracy W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki. 3

341[03].Z4 Finanse i rachunkowość przedsiębiorstwa handlowego 341[03].Z4.01 Prowadzenie ksiąg rachunkowych 341[03].Z4.02 Gospodarowanie zasobami finansowymi 341[03].Z4.03 Ewidencja majątku przedsiębiorstwa handlowego 341[03].Z4.04 Ustalanie wyniku finansowego i sporządzanie sprawozdań finansowych 341[03].Z4.05 Obsługa systemu finansowo-księgowego Schemat układu jednostek modułowych 4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: korzystać z różnych źródeł informacji, określić uregulowania prawne dotyczące rachunkowości, posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu ekonomii i rachunkowości, rozróżnić podstawowe typy operacji gospodarczych, określić podstawowe zasady sporządzania dokumentów księgowych, sporządzić podstawowe dowody księgowe. 5

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: posłużyć się podstawową terminologią z zakresu rachunkowości, rozróżnić jednostki gospodarcze, będące podmiotem ustawy o rachunkowości, rozróżnić rachunkowość finansową i zarządczą, określić funkcje i znaczenie rachunkowości, określić nadrzędne zasady rachunkowości, określić podstawowe zespoły planu kont, rozróżnić i sklasyfikować składniki aktywów i pasywów przedsiębiorstwa handlowego, rozróżnić typy operacji gospodarczych, określić wpływ operacji gospodarczych na składniki bilansu i sumę bilansową, sporządzić uproszczony bilans przedsiębiorstwa handlowego, rozróżnić rodzaje kont księgowych, określić zasady funkcjonowania kont bilansowych, powiązać konto z bilansem, otworzyć i zamknąć konta, posłużyć się zapisem podwójnym, odczytać treść zapisów księgowych na kontach bilansowych, sporządzić oraz zinterpretować zestawienie obrotów i sald, poprawić błędy księgowe w urządzeniach księgowych, sporządzić ewidencję analityczną do różnych kont syntetycznych, posłużyć się zapisem pojedynczym powtarzalnym, uzgodnić ewidencję analityczną z ewidencją syntetyczną, sporządzić, skontrolować i zadekretować dowody księgowe, przechowywać dowody księgowe, określić zasady funkcjonowania kont wynikowych, zaewidencjonować operacje gospodarcze na kontach wynikowych, zastosować zasady rozliczania kosztów w podstawowych przekrojach, ustalić wynik finansowy metodą księgową i statystyczną, dokonać ewidencji chronologicznej i systematycznej, posłużyć się technicznymi formami ewidencji księgowej. 6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Organizacja rachunkowości w jednostce gospodarczej 4.1.1. Materiał nauczania Podstawy prawne prowadzenia ksiąg rachunkowych Podstawowym aktem prawnym, który reguluje zagadnienia rachunkowości jednostek gospodarczych w Polsce jest Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości (t.j. Dz.U. z 2002 r., Nr 76 poz. 694 z późn. zm.). W art. 2 ustawy określono jednostki podlegające jej przepisom. Istota, funkcje i znaczenie rachunkowości w gospodarce rynkowej Rachunkowość jest systemem ewidencjonowania (rejestracji) zdarzeń gospodarczych wyrażonych w pieniądzu, prowadzonym w sposób systematyczny i ciągły. Rachunkowość pełni następujące funkcje: informacyjną, kontrolną, analityczną. Funkcja informacyjna realizowana jest przez dostarczanie informacji, dotyczących np.: stanu środków pieniężnych, będących w dyspozycji jednostki, stanu zobowiązań, wielkości ponoszonych kosztów i osiąganych przychodów, wyników działalności. Odbiorcami informacji są: kierownictwo jednostki, otoczenie zewnętrzne. Zbiory informacji dostarczane kierownictwu jednostki są niezbędne do podejmowania decyzji związanych z jej działalnością. Informacje dostępne otoczeniu zewnętrznemu w postaci sprawozdań finansowych, stanowią podstawę do oceny jednostki przez potencjalnych kontrahentów, banki, jednostki nadrzędne, wykorzystywane są także do celów statystycznych. Funkcja kontrolna realizowana jest poprzez zabezpieczenie majątku przed przywłaszczeniem i zniszczeniem oraz czuwanie nad racjonalnym wykorzystaniem posiadanych zasobów. Realizowanie tej funkcji wynika z istoty rachunkowości ewidencjonowania zdarzeń gospodarczych ujętych wartościowo, wprowadzenia obowiązku dokumentowania każdego zdarzenia gospodarczego, porównywania stanów ewidencyjnych zasobów majątkowych ze stanem rzeczywistym. Funkcja analityczna realizowana jest przez analizę i interpretację danych liczbowych zawartych w sprawozdaniach finansowych jednostki i porównanie ich np.: ze sprawozdaniami z lat poprzednich lub sprawozdaniami innych podobnych jednostek. Rachunkowość ma zatem ogromne znaczenie dla efektywnego gospodarowania zasobami jednostki i całej gospodarki. Rachunkowość finansowa i zarządcza Rachunkowość finansowa dostarcza informacji otoczeniu zewnętrznemu (kontrahentom, bankom, inwestorom) o efektach działalności gospodarczej, które dotyczą zdarzeń przeszłych. 7

Zadaniem rachunkowości zarządczej jest dostarczenie kierownictwu jednostki informacji, potrzebnych do podejmowania decyzji w zakresie zarządzania, dotyczących okresów przyszłych, np.: działań inwestycyjnych, zaciągania kredytów. W rachunkowości finansowej można wyodrębnić następujące składowe: księgowość zajmującą się bieżącą rejestracją zdarzeń gospodarczych, ujętych wartościowo w księgach rachunkowych, kalkulacja zajmującą się ustalaniem koszu jednostkowego produktu, ustalaniem ceny sprzedaży towaru na podstawie danych z księgowości z uwzględnieniem strategii marketingowej jednostki, sprawozdawczość finansową polegającą na sporządzaniu zbiorów liczbowych ilustrujących sytuację majątkową i finansową jednostki. Ogólne zasady prowadzenia rachunkowości Ustawa o rachunkowości określiła nadrzędne zasady, na podstawie których jednostki obowiązane są prowadzić ewidencję księgową, (art. 4 do 6). Są to: zasada wiernego obrazu, zasada ciągłości działania, zasada kontynuacji, zasada memoriału, zasada współmierności, zasada ostrożności, zasada istotności. Wzorcowy i zakładowy plan kont Podstawowym dokumentem, określającym zasady prowadzenia rachunkowości w jednostce, jest zakładowy plan kont, który powinien obejmować: wykaz kont księgi głównej, przyjęte zasady klasyfikacji zdarzeń gospodarczych, np.: sposób amortyzowania środków trwałych, sposób ewidencji i rozliczania kosztów, zasady prowadzenia kont pomocniczych oraz ich powiązania z kontami księgi głównej, zasady wyceny aktywów i pasywów. Zakładowy plan kont ustala i aktualizuje w formie pisemnej kierownik jednostki. Zakładowy plan kont obowiązuje przez cały rok obrotowy. Opracowując wykaz kont księgi głównej, kierownik jednostki może przyjąć do ich oznaczenia symbole dwucyfrowe, takie jak we wzorcowym planie kont opracowanym przez wydawnictwa specjalistyczne lub rozszerzyć je do trzycyfrowych, dostosowując do potrzeb jednostki. Plan kont zawiera 9 zespołów kont, oznaczonych numerami od 0 do 8. Zespół 0 Aktywa trwałe Zespół 1 Środki pieniężne, rachunki bankowe oraz inne krótkoterminowe aktywa finansowe Zespół 2 Rozrachunki i roszczenia Zespół 3 Materiały i towary Zespół 4 Koszty według rodzaju i ich rozliczenie Zespół 5 Koszty według typów działalności i ich rozliczanie Zespół 6 Produkty (wyroby gotowe, półprodukty) i rozliczenia międzyokresowe Zespół 7 Przychody i koszty związane z ich osiągnięciem Zespół 8 Kapitały (fundusze) własne 8

Przykład oznaczenia Konta księgi głównej numerem trzycyfrowym 331 Towary w hurcie, poszczególne cyfry oznaczają: 3 3 1 4.1.2. Pytania sprawdzające Zespół Materiały i towary Konto główne zbiorcze Towary Konto główne syntetyczne Towary w hurcie Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaka jest podstawa prawna prowadzenia rachunkowości? 2. Jakie są funkcje i znaczenie rachunkowości? 3. Jakie są różnice między rachunkowością finansową a zarządczą? 4. Jakie są nadrzędne zasady rachunkowości 5. Jakie są podstawowe zespoły w planie kont? 6. W jaki sposób oznacza się konta księgi głównej? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wymień jednostki gospodarcze, które mają obowiązek stosować zasady określone w ustawie o rachunkowości. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się artykułem 2 ustawy o rachunkowości, 2) zapisać, jakie kryteria decydują o obowiązku stosowania przez jednostkę zasad określonych ustawie. Wyposażenie stanowiska pracy: ustawa o rachunkowości, arkusz papieru A 3, masa mocująca, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 2 Określ, czym wyrażają się nadrzędne zasady rachunkowości. Sposób wykonania ćwiczenia: Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania, 9

2) zapoznać się z artykułami 4-6 ustawy o rachunkowości, 3) zapisać zasady rachunkowości i ich interpretację w formie tabelarycznej, 4) zaprezentować wyniki pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: ustawa o rachunkowości, arkusze papieru formatu A3, masa mocująca, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 3 Scharakteryzuj funkcje i znaczenie rachunkowości dla jednostki gospodarczej. Sposób wykonania ćwiczenia: Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z informacjami w materiale nauczania o funkcjach i znaczeniu rachunkowości, 2) zapisać istotne określenia na arkuszu papieru, 3) zaprezentować wyniki pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: arkusze papieru formatu A3, masa mocująca, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 4 Wskaż różnice między rachunkowością finansową a zarządczą. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z informacjami charakteryzującymi rachunkowość finansową a zarządczą, 2) określić różnice między nimi, 3) zapisać je w formie tabelarycznej na arkuszu papieru formatu A3, 4) zaprezentować wyniki pracy, Wyposażenie stanowiska pracy: arkusze papieru formatu A3, masa mocująca, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 5 Zaproponuj numery kont księgi głównej dla jednostki handlowej na podstawie podanych założeń: jednostka prowadzi sprzedaż hurtową i detaliczną, 10

zakupione towary ewidencjonuje na oddzielnych kontach dla hurtu i detalu, przychody ze sprzedaży ewidencjonuje na odrębnych kontach dla hurtu i detalu, środki pieniężne gromadzi na rachunku bankowym, prowadzi rozliczenia kasowe. Sposób wykonania ćwiczenia: Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania, dotyczącym zakładowego planu kont, 2) zapoznać się z wzorcowym planem kont z komentarzem, 3) zaproponować numery kont na podstawie podanych założeń, 4) zaprezentować wyniki pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: plan kont z komentarzem, ustawa o rachunkowości, arkusze papieru formatu A3, masa mocująca, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie rachunkowości? 2) wymienić jednostki, mające obowiązek stosowania zasad rachunkowości określonych w ustawie? 3) scharakteryzować funkcje i znaczenie rachunkowości? 4) odróżnić rachunkowość finansową od zarządczej? 5) podać nadrzędne zasady rachunkowości? 6) wymienić podstawowe zespoły planu kont? 11

4.2. Aktywa i pasywa jednostki gospodarczej 4.2.1. Materiał nauczania Klasyfikacja aktywów Każda jednostka gospodarcza wykonuje określone zadania. W przypadku przedsiębiorstwa handlowego jest to udział w obrocie towarowym. Do wykonywania tych zadań konieczne jest posiadanie środków gospodarczych, określanych jako aktywa. Ustawa o rachunkowości (art. 3 ust. 1 pkt. 12) definiuje aktywa jako: kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe o wiarygodnie określonej wartości, powstałe w wyniku przeszłych zdarzeń, które spowodują w przyszłości wpływ do jednostki korzyści ekonomicznych. W aktywach wyodrębnia się dwie grupy: aktywa trwałe, aktywa obrotowe. Aktywa trwałe mają charakter trwały, niezmienny w dłuższym okresie. Strukturę aktywów trwałych pokazano na rys. 1. AKTYWA TRWAŁE Wartości niematerialne i prawne, np.: autorskie prawa majątkowe, licencje, koncesje, wartość firmy. Rzeczowe aktywa trwałe, tj. środki trwałe i środki trwałe w budowie, np.: budynki, maszyny, urządzenia, środki transportu. Inwestycje długoterminowe, np.: długoterminowe aktywa finansowe (udziały w innych jednostkach, akcje, udzielone pożyczki). Należności długoterminowe, tj. należne kwoty, dla których termin zapłaty (wymagalności) jest dłuższy niż 12 miesięcy, licząc od dnia bilansowego. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe, tj. rozliczenia, które trwają dłużej niż 12 miesięcy, licząc od dnia bilansowego. Rys. 1. Struktura aktywów trwałych [opracowanie własne] Aktywa obrotowe Aktywa obrotowe uczestniczą w realizacji zadań gospodarczych, są w ciągłym ruchu zmieniając swą postać z jednej formy na drugą. W przedsiębiorstwie handlowym ruch ten ma przebieg następujący: Faza zaopatrzenia Faza przechowywania i przygotowania do sprzedaży Faza zbytu Środki pieniężne Towary Środki pieniężne 12

W grupie aktywów obrotowych wyróżnia się: AKTYWA OBROTOWE Rzeczowe aktywa obrotowe, to: zapasy: materiałów, towarów, półproduktów, wyrobów gotowych. Należności krótkoterminowe, tj. kwoty należne, np. z tytułu dostaw i usług wymagalne w okresie do 12 miesięcy. Inwestycje krótkoterminowe (aktywa finansowe), np.: udziały, akcje lub inne papiery wartościowe przeznaczone do zbycia, środki pieniężne i inne aktywa pieniężne w kasie i na rachunkach bankowych. Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe, obejmują te rozliczenia, które trwają nie dłużej niż 12 miesięcy, licząc od dnia bilansowego. Rys. 2. Struktura aktywów obrotowych [opracowanie własne] Klasyfikacja pasywów Aktywa jednostki gospodarczej mają źródło finansowania w posiadanych kapitałach własnych lub obcych, zwanych pasywami. Zgodnie z ustawą o rachunkowości wyodrębnia się dwie grupy pasywów. Kapitał własny PASYWA Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania Rys. 3. Podział pasywów [opracowanie własne] Kapitał własny Kapitał własny tworzony jest zgodnie z przepisami prawa, na podstawie których jednostki powstają, np. Kodeks Spółek Handlowych, Prawo spółdzielcze, umowa lub statut spółki. Kapitał (fundusz) własny można podzielić na: kapitał (fundusz) powierzony, kapitał (fundusz) samofinansowania. Kapitał (fundusz) powierzony powstaje: z wkładów właściciela, wpłat wspólników, udziałowców, akcjonariuszy, w zależności od formy prawnej jednostki gospodarczej. W spółce z o.o. i akcyjnej kapitał (fundusz) powierzony to kapitał zakładowy, w spółdzielni - fundusz udziałowy, kapitał właścicieli w spółce jawnej, partnerskiej, komandytowej, kapitał właściciela - w jednoosobowej działalności gospodarczej. Kapitał (fundusz) samofinansowania tworzony jest z zysku wypracowanego przez jednostkę. 13

KAPITAŁY (FUNDUSZE) WŁASNE Kapitał (fundusz) podstawowy Kapitał (fundusz) zapasowy Kapitał (fundusz) rezerwowy Zysk lub strata Rys. 4. Struktura kapitałów własnych [opracowanie własne] Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania Zobowiązania są kapitałem obcym, którym jednostka dysponuje do momentu wymagalności (zwrotu). Wynikają one ze zdarzeń przeszłych, mają wiarygodnie określoną wartość i powodują wykorzystanie już posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki. Zobowiązania dzieli się na długoterminowe termin ich wymagalności jest dłuższy niż 12 miesięcy i krótkoterminowe o terminie wymagalności do 12 miesięcy, licząc od dnia bilansowego. Rezerwy są wyodrębnioną grupą zobowiązań, ponieważ kwota i termin ich wymagalności nie są pewne. ZOBOWIĄZANIA I REZERWY NA ZOBOWIĄZANIA Rezerwy na zobowiązania, np. z tytułu odroczonego podatku dochodowego, na świadczenia emerytalne i podobne, pozostałe rezerwy. Zobowiązania długoterminowe, np. z tytułu pożyczek i kredytów. Zobowiązania krótkoterminowe, np. z tytułu dostaw i usług, podatków, wynagrodzeń. Rozliczenia międzyokresowe obejmują rozliczenia międzyokresowe kosztów (bierne) i rozliczenia międzyokresowe przychodów. Rys. 5. Struktura zobowiązań i rezerw na zobowiązania [opracowanie własne] Bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów wynikają z zarachowania w koszty bieżącego okresu prawdopodobnych zobowiązań wynikających ze świadczeń na rzecz jednostki, a kwotę tych zobowiązań można oszacować w sposób wiarygodny, np. na przewidywane koszty remontu budynków. Rozliczenia międzyokresowe przychodów obejmują między innymi środki pieniężne otrzymane na świadczenia, których wykonanie nastąpi w przyszłości, np.: przedpłata na dostawę towarów, na wykonanie usługi. 14

4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak są definiowane aktywa? 2. Jakie są podstawowe grupy aktywów? 3. Jaka jest struktura aktywów trwałych? 4. Jaka jest struktura aktywów obrotowych? 5. Jakie są podstawowe grupy pasywów? 6. Jaka jest struktura kapitałów (funduszy) własnych? 7. Jaka jest struktura zobowiązań i rezerw na zobowiązania? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Zidentyfikuj, a następnie zaklasyfikuj podane składniki, którymi dysponuje jednostka gospodarcza, do odpowiedniej grupy aktywów lub pasywów: gotówka w kasie, wyroby gotowe, samochód ciężarowy, należność za sprzedane towary termin płatności 30 dni, obligacje z czteroletnim terminem wykupu, towary, budynki, kapitał zakładowy, zobowiązanie wobec dostawcy towarów termin płatności 21 dni, udzielona pożyczka na okres 3-letni, zobowiązania wobec pracowników z tytułu wynagrodzeń, kredyt bankowy okres spłaty 6 miesięcy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się ze strukturą aktywów i pasywów (rys. 1, 2, 3, 4, 5), 2) zidentyfikować składniki aktywów, 3) zidentyfikować składniki pasywów, 4) zakwalifikować składniki aktywów do odpowiedniej grupy, 5) zakwalifikować składniki pasywów do odpowiedniej grupy, 6) zapisać sklasyfikowane składniki aktywów i pasywów w formie tabelarycznej 7) zaprezentować swoją pracę. Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy lub komputer wyposażony w program do prezentacji PowerPoint, projektor i ekran, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6. 15

Ćwiczenie 2 Zidentyfikuj, a następnie zaklasyfikuj poszczególne składniki, którymi dysponuje jednostka gospodarcza do odpowiedniej grupy aktywów lub pasywów, następnie ustal wartość poszczególnych grup. środki pieniężne w banku 20 600,- kredyt bankowy okres spłaty 4 lata 50 000,- niewypłacone wynagrodzenia pracowników 8 100,- towary w magazynie 11 000,- niezapłacony podatek dochodowy 2 500,- budynki produkcyjne 250 000,- kapitał podstawowy 500 000,- czeki obce 2 000,- weksle obce 10 000,- maszyny produkcyjne 85 000,- kapitał rezerwowy 40 000,- wartość zakupionej licencji 140 000,- udziały w innych jednostkach 50 000,- zestawy komputerowe (10 szt.) 34 000,- Sposób wykonania ćwiczenia: Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się ze strukturą aktywów i pasywów rys. 1, 2, 3, 4, 5, 2) zidentyfikować składniki aktywów, 3) zidentyfikować składniki pasywów, 4) zakwalifikować składniki aktywów do odpowiedniej grupy, 5) zakwalifikować składniki pasywów do odpowiedniej grupy, 6) zapisać sklasyfikowane składniki aktywów i pasywów w formie tabelarycznej, 7) ustalić wartość poszczególnych grup, 8) zaprezentować wyniki swojej pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy lub komputer wyposażony w program do prezentacji PowerPoint, projektor podłączony do komputera i ekran, kalkulator, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie aktywów trwałych i obrotowych? 2) zdefiniować pojęcie kapitałów własnych? 3) zdefiniować pojęcie zobowiązań i rezerw na zobowiązania? 4) zidentyfikować i sklasyfikować składniki aktywów? 5) zidentyfikować i sklasyfikować składniki pasywów? 16

4.3. Ewidencjonowanie zmian w składnikach aktywów i pasywów 4.3.1. Materiał nauczania Ogólna charakterystyka bilansu Bilans jest zestawieniem aktywów i pasywów ujętych wartościowo, sporządzonym na określony dzień (zwany dniem bilansowym) i w określonej formie. Bilans jest częścią sprawozdania finansowego sporządzanego przez jednostkę gospodarczą. Ustawa o rachunkowości określa formę i zasady sporządzenia bilansu dla jednostek innych niż banki i zakłady ubezpieczeń (patrz załącznik Nr 1 Ustawy), dla banków (patrz załącznik Nr 2 Ustawy) oraz zakładów ubezpieczeń (patrz załącznik Nr 3 Ustawy). Prawidłowo sporządzony bilans powinien zawierać: dokładne określenie jednostki sporządzającej bilans nazwa, siedziba, przedmiot działności, słowo bilans, dzień bilansowy, wyszczególnione (nazwy i wartości) składniki aktywów i pasywów, ogólną sumę aktywów i pasywów, spełniającą zasadę równowagi bilansowej, czyli równość ΣA = ΣP, podpisy: osoby sporządzającej bilans oraz osób zarządzających, zgodnie z forma prawną jednostki, datę i miejsce sporządzenia bilansu. Dzień bilansowy to dzień, na który jednostka sporządza sprawozdanie finansowe. Bilans sporządzony na dzień rozpoczęcia działalności lub pierwszy dzień roku obrotowego, jest bilansem otwarcia. Bilansem zamknięcia, to bilans sporządzony na ostatni dzień roku obrotowego lub ostatni dzień działalności. Jeżeli jednostka kontynuuje działalność, to bilans zamknięcia jest równocześnie bilansem otwarcia. Szeregowanie aktywów i pasywów w bilansie odbywa się według zasad okazanych na rys. 6. AKTYWA Aktywa, które trudno zamienić na gotówkę, np. środki trwałe PASYWA Pasywa niepodlegające zwrotowi, np. kapitały własne Zasada wzrastającej płynności Zasada wzrastającej wymagalności w spłacie Aktywa, które łatwo spieniężyć lub są gotówką Ogólna suma aktywów = Ogólna suma pasywów 17 Pasywa, o największej wymagalności w spłacie - zobowiązania bieżące Rys. 6. Zasada szeregowania aktywów i pasywów w bilansie [opracowanie własne] Przykład bilansu uproszczonego przedstawia rysunek 7.

Przedsiębiorstwo Handlowe Alex spółka z o.o. ul. Rycerska 21 40-593 Katowice NIP 898-000-78-68 Bilans sporządzony na 31.12.0x r. AKTYWA PASYWA Kwota w zł Kwota w zł A. Aktywa trwałe 335 500,- A. Kapitał własny 516 000,- 1. Środki trwałe 250 000,- 1. Kapitał zakładowy 500 000,- 2. Długoterminowe papiery 85 500,- 2. Kapitał zapasowy 4 000,- wartościowe B. Aktywa obrotowe 210 000,- 3. Zysk 12 000,- 1. Towary 32 000,- B. Zobowiązania i rezerwy na 29 500,- zobowiązania 2. Należności krótkoterminowe 48 000,- 1. Kredyty bankowe 20 000,- długoterminowe 3. Krótkoterminowe aktywa 45 000,- 2. Zobowiązania z tytułu dostaw 8 000,- finansowe 4. Środki pieniężne w banku 85 000,- 3. Zobowiązania z tytułu 1 500,- podatków Aktywa razem: 545 500,- Pasywa razem: 545 500,- Katowice, 28.02.0x r. Główny księgowy Prezes.. Rys. 7. Bilans uproszczony [opracowanie własne] Operacje gospodarcze i ich wpływ na składniki bilansu W wyniku realizacji zadań gospodarczych przez jednostkę gospodarczą zachodzą różnorodne zdarzenia gospodarcze, np.: zakup towarów handlowych, zatrudnienie pracownika, sprzedaż towarów handlowych, podpisanie umowy z kontrahentem, spłata zobowiązań itp. Wśród tych zdarzeń są takie, które wpływają na zmiany aktywów lub pasywów ujętych w bilansie. Zdarzenie gospodarcze udokumentowane, wyrażone wartościowo, powodują zmiany w aktywach lub pasywach bądź wpływają na wynik finansowy jednostki to operacja gospodarcza. Operacje gospodarcze dzieli się na bilansowe i wynikowe, biorąc pod uwagę ich wpływ na zmiany w składnikach aktywów lub pasywów bądź na kształtowanie wyniku finansowego. Cechy operacji gospodarczej to: ścisły związek z działalnością jednostki gospodarczej, jednoznacznie określony termin wystąpienia, obowiązek udokumentowania i wartościowe ujęcie, masowość i powtarzalność występowania, wywoływanie zmian w aktywach lub pasywach jednostki. Zasadnicze grupy operacji gospodarczych-bilansowych Z uwagi na wpływ na składniki aktywów lub pasywów, operacje gospodarcze dzieli się na: aktywne powodują zmiany w składnikach aktywów, suma bilansowa nie ulega zmianie. Jeden ze składników aktywów wzrasta drugi maleje, np. utarg z kasy wpłacono na rachunek bankowy. 18

pasywne powodują zmiany w składnikach pasywów, suma bilansowa nie ulega zmianie. Jeden ze składników pasywów wzrasta drugi maleje, np.: przekazano część zysku na kapitał zapasowy. aktywno-pasywne zwiększające sumę bilansową, powodują zwiększenie składnika aktywów i składnika pasywów, np. zakupiono towary z odroczonym terminem płatności. aktywno-pasywne zmniejszające sumę bilansową, powodują zmniejszenie składnika aktywów i składnika pasywów, np. zapłacono z rachunku bankowego ratę kredytu. Klasyfikacja kont księgowych Konto księgowe to podstawowe urządzenie księgowe, służące do ewidencji operacji gospodarczych. W praktyce spotyka się różne formy i układy graficzne kont. Konto może mieć układ paginowy jednostronicowy lub foliowany dwustronicowy. Poniżej przedstawione są przykłady stosowanych kont. Nazwa konta i symbol cyfrowy, np. Towary 330 Kwota Data Nr dokumentu Treść operacji Debet (Wn) Credit (Ma) 01.01 księgowego Stan początkowy (Sp.) Kolejne zapisy Rys. 8. Paginowy układ konta [opracowanie własne] Nazwa konta i symbol cyfrowy, np. Wyroby gotowe w magazynie 601 Debet (Wn) Credit (Ma) Data Nr dokumentu księgowego Treść zapisu Kwota Data Nr dokumentu księgowego Treść zapisu Kwota 01.01 Stan początkowy Kolejne zapisy Rys. 9. Foliowany układ konta [opracowanie własne] 19 Kolejne zapisy Konto stosowane do celów dydaktycznych ma kształt litery T, stąd jego nazwa-konto teowe. Podstawowe elementy konta to: Dt Ct Symbol cyfrowy i nazwa konta (Wn) (Ma) zapisywanie operacji po stronie Dt określa się jako: zapisywanie operacji po stronie Ct określa się jako: obciążenie konta uznanie konta lub lub zapisywanie w ciężar konta zapisywanie na dobro konta Obrót Dt czyli suma zapisów po stronie Dt Obrót Ct czyli suma zapisów po stronie Ct Saldo Ct lub saldo Dt Suma kontrolna Suma kontrolna Rys. 10. Zasada funkcjonowania konta księgowego [opracowanie własne]

nazwa i symbol cyfrowy z planu kont, strona Debet (Wn) i Credit (Ma), obroty konta, saldo konta (Sk.), suma kontrolna. Saldo konta to różnica między obrotami strony Dt i Ct, są zatem dwie możliwości: - saldo Dt (debetowe), jeżeli obroty strony Dt > od obrotów strony Ct, - saldo Ct (kredytowe), jeżeli obroty strony Dt < od obrotów strony Ct. Suma kontrolna służy do sprawdzenia, czy kwoty po obu stronach zamkniętego konta są jednakowe. Funkcjonowanie kont bilansowych Na kontach bilansowych ewidencjonowane są zmiany w składnikach aktywów i pasywów. Zasady funkcjonowania kont bilansowych przedstawiają poniższe rysunki. Konta aktywów Konta pasywów Dt Składnik aktywów Ct Sp. (-) (+) Obrót Dt > Obrót Ct Sk. Suma kontrolna Suma kontrolna Rys. 11.. Funkcjonowanie kont aktywów [opracowanie własne] Dt Składnik pasywów Ct (-) Sp. (+) Obrót Dt Sk. < Obrót Ct Suma kontrolna Suma kontrolna Rys.12. Funkcjonowanie kont pasywów [opracowanie własne] Otwieranie konta bilansowego polega na: wpisaniu jego nazwy i symbolu cyfrowego z zakładowego planu kont oraz stanu początkowego z bilansu. Na kontach aktywów Stan początkowy zapisywany jest po stronie Debet, a na kontach pasywów Stan początkowy zapisywany jest po stronie Credit. Konto można także otworzyć zapisaniem kwoty pierwszej operacji, jeżeli nie występował stan początkowy. Ewidencja operacji gospodarczych na kontach bilansowych polega na ewidencjonowaniu: zwiększeń składnika (+) zawsze po stronie Stanu początkowego, zmniejszeń składnika (-) po stronie przeciwnej do Stanu początkowego. Zamykanie kont bilansowych polega na: ustaleniu obrotów konta, strony Dt i Ct, ustaleniu salda konta (Sk.), zapisywaniu salda konta (Sk.) po stronie przeciwnej niż występuje w celu obliczenia sumy kontrolnej i zamknięcia konta. 20