DEKLARACJA BRUKSELSKA Wzmacnianie motywacji do uczenia się języków obcych poprzez wdraŝanie instytucjonalnych i systemowych polityk, strategii i praktyk MOLAN Network for the exchange of information about good practices that serve to motivate language learners 1
DEKLARACJA BRUKSELSKA Wzmacnianie motywacji do uczenia się języków obcych poprzez wdraŝanie instytucjonalnych i systemowych polityk, strategii i praktyk Copyright 2011 Conseil Européen pour les Langues / European Language Council (CEL/ELC) Wszelkie prawa zastrzeŝone. Informacje przedstawione w niniejszym tekście mogą być kopiowane i rozpowszechniane bezpłatnie dla celów niekomercyjnych pod warunkiem podania źródła informacji. Projekt został sfinansowany przy wsparciu Komisji Europejskiej. Publikacja odzwierciedla poglądy autora, Komisja nie ponosi odpowiedzialności za sposób w jaki informacje w niej zawarte zostaną wykorzystane.. W celu uzyskania dalszych informacji naleŝy kontaktować się z erasmspr@zedat.fu-berlin.de or write to Conseil Européen pour les Langues / European Language Council (CEL/ELC) c/o Freie Universität Berlin ZE Sprachenzentrum Habelschwerdter Allee 45 14195 Berlin GERMANY Tel +49-30-838 54501 Fax +49-30-838 53718 Bezpłatna wersja elektroniczna tekstu jest dostępna na stronie http://molan-network.org 2
DEKLARACJA BRUKSELSKA Wzmacnianie motywacji do uczenia się języków obcych poprzez wdraŝanie instytucjonalnych i systemowych polityk, strategii i praktyk WSTĘP Deklaracja Brukselska jest wynikiem działań podejmowanych w ramach projektu MOLAN (Network for the exchange of information about good practices that serve to motivate language learners sieć wymiany informacji na temat dobrych praktykach, słuŝących motywowaniu osób uczących się języków). Projekt MOLAN był realizowany przy wsparciu Komisji Europejskiej w ramach programu Uczenie się przez całe Ŝycie, Działanie kluczowe 2 Języki od grudnia 2007 r. do lutego 2011 r. W działaniach tej międzysektorowej sieci uczestniczyło 37 instytucji edukacyjnych (szkół i instytucji szkolnictwa wyŝszego), sieci współpracy, organizacji i organów administracji z 18 krajów członkowskich oraz ze Szwajcarii. Ponadto 9 ekspertów z instytucji edukacyjnych z 7 krajów członkowskich współuczestniczyło w podejmowanych działaniach w roli podwykonawców. Nadrzędnym celem projektu MOLAN było wybranie i przeanalizowanie polityk, strategii i praktyk (policies, strategies and practices PSP), które moŝna uznać za skuteczne w motywowaniu młodych Europejczyków z róŝnych sektorów systemu kształcenia formalnego do uczenia się języków obcych oraz upowszechnienie sprawdzonych PSP wśród róŝnorodnych zainteresowanych podmiotów. Projekt MOLAN powstał w odpowiedzi na często obserwowany rozziew między zalecanymi przez Unię Europejską rozwiązaniami a rzeczywistością: język angielski coraz częściej staje się jedynym nauczanym językiem obcym, a w niektórych krajach nauka języków jest zarzucana juŝ na etapie ponadgimnazjalnym. Uczestnicy projektu MOLAN opierali się na następujących dwóch załoŝeniach: (i) Uczenie się języków oraz dobra znajomość kilku języków mają duŝe znaczenie dla rozwoju osobistego, zdobywania wiedzy, wzajemnego zrozumienia i spójności społecznej, dla gospodarki oraz trwałej mobilności zawodowej. (ii) Motywacja ma kluczowe znaczenie dla uczenia się języków. Profesjonalni nauczyciele, odznaczający się wysoką motywacją oraz dobrej jakości materiały i pomoce naukowe nie wystarczą, Ŝeby pogłębić motywację uczącego się; niezbędne są równieŝ instytucjonalne i systemowe PSP. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe w ramach projektu MOLAN przedstawiono liczne dowody na to, Ŝe nawet najbardziej obiecujące inicjatywy nie przyniosą oczekiwanych skutków, jeśli zostanie wstrzymane ich finansowanie, np. wskutek kryzysu. Uczestnicy projektu MOLAN wraz z instytucjami współpracującymi przygotowali ponad 80 studiów przypadków. Pokazują one, Ŝe PSP, które mają na celu pogłębianie motywacji uczących się odgrywają bardzo waŝną rolę w skutecznym wdraŝaniu polityki językowej Unii Europejskiej. Zgromadzone studia przypadków pokazują równieŝ, Ŝe nie istnieją uniwersalne rozwiązania skuteczne PSP muszą być postrzegane we właściwym dla nich kontekście. 3
W trakcie działań podejmowanych w ramach projektu MOLAN uczestnicy zdali sobie sprawę z ogromnych, dramatycznych wręcz zmian w obszarze społecznym, w dziedzinie polityki, gospodarki, edukacji czy technologii. Zmiany te wywarły i nadal będą wywierać wpływ na toŝsamość językową społeczeństw, sposoby posługiwania się językiem, metody uczenia się języków oraz indywidualne profile językowe uŝytkowników. W związku z powyŝszym w wielu skutecznych PSP wybranych, opisanych, przeanalizowanych i upowszechnionych przez uczestników programu MOLAN prawdopodobnie trzeba będzie wprowadzić zmiany juŝ w niezbyt odległej przyszłości. Z tego między innymi powodu opracowany w ramach MOLAN internetowy system wyszukiwania informacji będzie dostępny i aktualizowany równieŝ po zakończeniu projektu przez jedną z najwaŝniejszych organizacji uczestniczących w projekcie, Europejską Radę Języków (European Language Council) http:www.molan-network.org/. Wolfgang Mackiewicz Koordynator sieci MOLAN, Prezydent Europejskiej Rady Języków 4
DEKLARACJA BRUKSELSKA Wzmacnianie motywacji do uczenia się języków obcych poprzez wdraŝanie instytucjonalnych i systemowych polityk, strategii i praktyk I. Preambuła 1. Zmiana miejsca zatrudnienia oraz miejsca zamieszkania, jak równieŝ współpraca międzynarodowa stają się normalną praktyką Ŝycia zawodowego dla znacznej części mieszkańców UE. Tego rodzaju mobilność i współpraca są fundamentem unijnej strategii Europa 2020. 2. Komunikacja między uŝytkownikami róŝnych języków przestała być jedynie kwestią komunikacji transgranicznej. Wskutek migracji oraz transeuropejskiej mobilności wszystkie kraje członkowskie UE w istocie wszystkie kraje europejskie stały się społeczeństwami wielojęzycznymi; wiele szkół i uniwersytetów to obecnie instytucje wielojęzyczne. 3. Europa stoi obecnie przed wyzwaniami z zakresu wielojęzyczności o niespotykanej skali i złoŝoności. Wyzwania te mają fundamentalne znaczenie dla europejskich systemów i instytucji kształcenia jak równieŝ dla młodych ludzi objętych edukacją formalną. Młodzi ludzie powinni otrzymywać odpowiednie warunki i narzędzia oraz wsparcie i zachętę do nauki języków zarówno dla własnej korzyści jak i dla dobra społeczeństw. 4. Wiele osób odpowiadających za systemy szkolnictwa, wiele instytucji oraz wielu młodych ludzi i rodziców nadal nie jest w pełni świadomych fundamentalnego znaczenia nauki języków dla przyszłości Europy oraz jej mieszkańców. Tymczasem przesłanie, które powinno być szeroko propagowane jest proste i jednoznaczne: nauka języków musi być uznana za integralną część kształcenia i szkoleń na wszystkich etapach (edukacja przedszkolna, na poziomie podstawowym, średnim, wyŝszym, kształcenie dorosłych, ustawiczne) zarówno obecnie jak i w przyszłości. 5. Motywacja jest czynnikiem kluczowym w uczeniu się w ogóle, nie tylko w uczeniu się języków. Z powodów, które powinny zostać jak najszybciej zbadane, mniej więcej jedna czwarta młodych ludzi w UE nie jest zmotywowana do opanowania we właściwym stopniu nawet swojego pierwszego języka. Nie ulega wątpliwości, Ŝe w przypadku uczenia się języków, nastawienie (attitude) jest waŝniejsze od uzdolnień (aptitude). 6. Skupienie się na motywacji uczącego się stawia go w centrum procesu uczenia się, co, jak moŝna wykazać, jest istotne dla podtrzymywania motywacji. Jednocześnie naleŝy pamiętać, Ŝe wzmacnianie motywacji w uczeniu się języków nie jest wyłącznie kwestią waŝną dla uczącego się przyszłość naszych społeczeństw w duŝym stopniu zaleŝy od tego, jakimi moŝliwościami uczenia się języków dysponują młodzi ludzie i jak są do tego motywowani. 5
II. Wzmacnianie motywacji uczącego się ramy koncepcyjne 7. Systemowe i instytucjonalne polityki, strategie i praktyki Przeprowadzono wiele badań poświęconych wskazaniu i analizie róŝnych rodzajów motywacji uczącego się. Badania te mają nikły wpływ na nauczanie języków. Większe przełoŝenie mają na profesjonalizację kształcenia nauczycieli. Niestety, nauczyciele języków, działający w pojedynkę, bez względu na to, jak dobrze zostali przygotowani do zawodu i jak silna jest ich motywacja, nie zdołają spowodować przełomowych zmian w zakresie motywacji uczącego się. Aby takie zmiany mogły się dokonać, potrzebne są odpowiednie, systemowe lub instytucjonalne polityki, strategie i praktyki (PSP). Konkluzja ta jest jednym z głównych efektów działań, podjętych w ramach projektu MOLAN. 8. Trójkąt kontekst czynniki sukcesu wskaźniki sukcesu Spowodowanie przełomowych zmian w zakresie motywacji uczącego się nie jest prostą kwestią powielania przykładów sprawdzonych, skutecznych praktyk. Bardziej istotne w tym względzie jest staranne rozpatrzenie następujących parametrów: kontekstu, w którym nowa inicjatywa ma być podjęta oraz wkładu (input) stanowiącego nową inicjatywę w odniesieniu do danego kontekstu innymi słowy czynników decydujących o ewentualnym sukcesie (potential success factors). Podmiotom, które podejmują daną inicjatywę, zaleŝy na sprawdzeniu jej skuteczności. Ocena skuteczności będzie opierać się na wskaźnikach sukcesu (success indicators) odnoszących się do celów i zadań danej inicjatywy. Istnieje duŝe prawdopodobieństwo, Ŝe nowa inicjatywa nie przyniesie w krótkim czasie oczekiwanych skutków. W takim przypadku naleŝy na nowo przeanalizować trójkąt parametrów kontekst czynniki sukcesu wskaźniki sukcesu i wprowadzić odpowiednie zmiany. Inicjatywy tego typu powinny być regularnie poddawane analizie i ewentualnym modyfikacjom ze względu na prawdopodobieństwo zmiany ich kontekstu. Sukces nie jest wyłącznie kwestią ilościową (np. tego, o ile wzrosła liczba uczniów i studentów uczących się języków lub tego, o ile wzrosła liczba nauczanych języków). Uczenie się języków powinno być postrzegane jako kwestia nabywania umiejętności skutecznego komunikowania się, a nie tylko wyraŝania podstawowych potrzeb. Kwestii motywacji nie da się oddzielić od kwestii jakości, szczególnie od kwestii efektów uczenia się. 9. Rola i znaczenie przykładów skutecznych praktyk Pomimo tego, Ŝe narodowe, regionalne, instytucjonalne i systemowe konteksty nauczania i uczenia się języków w Unii Europejskiej cechuje duŝa róŝnorodność, odpowiednio przedstawione przykłady skutecznych praktyk są niezwykle uŝyteczne poprzez to, Ŝe inspirują i zachęcają osoby oraz instytucje, którym zaleŝy na zwiększaniu motywacji do uczenia się. NaleŜy o tym pamiętać przy podejmowaniu działań, mających na celu wymianę lub upowszechnianie przykładów skutecznych praktyk. Kiedy przykłady skutecznych praktyk przedstawiane są na płaszczyźnie europejskiej, szczególną uwagę naleŝy zwrócić na kwestię uogólnień (generalisation) oraz moŝliwości przeniesienia danego rozwiązania na inny grunt (transferability). 6
10. Cztery główne kategorie czynników sukcesu Według współczesnego stanu wiedzy czynniki sukcesu w zakresie zwiększania motywacji uczącego się moŝna podzielić na cztery główne kategorie: innowacyjne praktyki w nauczaniu i uczeniu się, polityka językowa, współpraca z innymi podmiotami, integracja, akredytacja i certyfikacja w obszarze uczenia się języków. KaŜda z powyŝszych kategorii tematycznych składa się z podkategorii, które wspólnie stanowią zbiór czynników sukcesu. Na przykład 1 innowacyjne techniki uczenia się i nauczania mogą obejmować takie rozwiązania jak e-twinning, samodzielne uczenie się języków (independent language learning) oraz róŝne rodzaje zintegrowanego nauczania języka i przedmiotu (CLIL). 11. Nadrzędna rola i znaczenie współpracy Współpraca jest jednym z kluczowych transwersalnych czynników sukcesu nie tylko w pogłębianiu motywacji uczącego się, ale równieŝ w motywowaniu czynników odpowiadających za motywowanie: władz odpowiedzialnych za szkolnictwo, dyrektorów szkół i kadr kierowniczych wyŝszego szczebla. Współpraca ta obejmuje kompleksowe rozwiązania dla instytucji, tworzenie lokalnych i regionalnych sieci w zakresie uczenia się i nauczania, np. sieci współpracy między szkołami i instytucjami szkolnictwa wyŝszego, jak równieŝ zaangaŝowanie wszystkich zainteresowanych stron: nauczycieli, uczniów i studentów, rodziców, byłych uczniów i studentów, organizacji eksperckich i nieeksperckich z danej dziedziny, pracodawców publicznych i prywatnych. 12. Wykorzystanie nowych technologii w uczeniu się i nauczaniu języków oraz w posługiwaniu się językiem Młodzi ludzie cenią nowe technologie wysyłanie SMS-ów, korzystanie z poczty elektronicznej, Facebooka czy Twittera to dla nich coś zupełnie naturalnego i oczywistego. Choć w wielu przypadkach nowe formy komunikacji doprowadziły do pogorszenia umiejętności czytania i pisania, studia przypadków zgromadzone w ramach MOLAN udowadniają, Ŝe nowe technologie jeśli są wprowadzane i stosowane właściwie mogą być jednym z głównych czynników wzmacniających motywację do nauki języków. Tym samym korzystanie z nowych technologii jest kolejnym waŝnym transwersalnym czynnikiem sukcesu. III. Nowe wyzwania i moŝliwości 13. Uczniowie wielojęzyczni Motywacja do uczenia się języków jest wciąŝ postrzegana głównie przez pryzmat motywowania jednojęzycznych uczniów do poznawania innych języków i kultur. Tymczasem coraz więcej młodych osób objętych edukacją formalną posługuje się dwoma, a nawet trzema językami jako pierwszymi, choć niekoniecznie są oni biegli we wszystkich tych językach. Wiele z tych osób cechuje wysoka motywacja do utrzymywania i rozwijania biegłości dwu- i wielojęzycznej, choć bardzo często instytucje i systemy kształcenia nie są na to przygotowane. Fakt ten nie dziwi, zwaŝywszy na to, Ŝe obecnie w Europie uŝywa się ponad 400 języków. Nie wydaje 1 Szczegóły w publikacji Podręcznik MOLAN 7
się uzasadnione zachęcanie Europejczyków do egzekwowania praw do zamieszkania i pracy w innych krajach członkowskich bez odpowiedniej refleksji nad edukacyjnymi implikacjami takiej polityki. Innymi słowy, naleŝy zastanowić się nad tym, jak pozytywnie odnieść się do problemu motywowania dzieci mobilnych Europejczyków do nauczenia się w odpowiednim zakresie pierwszego języka (pierwszych języków). 14. Heterogeniczne klasy i grupy uczących się Migracje i mobilność w coraz większym stopniu przyczyniają się do powstawania klas heterogenicznych zarówno w szkołach jak i instytucjach szkolnictwa wyŝszego. W klasach językowych pojawiają się uczniowie, których umiejętności cząstkowe są bardziej rozwinięte niŝ u rówieśników. Stwierdzono, Ŝe wpływa to negatywnie na motywację wszystkich uczniów danej klasy. Tak jednak nie musi być. Na podstawie przykładów skutecznych praktyk naleŝy opracować i wdroŝyć metody, które zapewnią wszystkim uczniom klas heterogenicznych poczucie sukcesu i w ten sposób pobudzą motywację do nauki danego języka. 15. MoŜliwości wynikające z powyŝszych zmian NaleŜy dokonać wszelkich starań, by w pełni wykorzystać moŝliwości wynikające ze zmian przedstawionych powyŝej. Przede wszystkim trzeba określić sposoby walidacji wszystkich kompetencji językowych, którymi dysponują młodzi ludzie. Takie podejście, jak wykazano, zwiększa ogólną motywację do nauki języków. IV. Kwestie podstawowe W związku z nowymi wyzwaniami z zakresu wielojęzyczności, przed którymi stanęła Europa, oraz podejmowanymi przez UE działaniami, naleŝy pamiętać, Ŝe promowanie uczenia się języków jest nie tylko kwestią wzmacniania motywacji do nauki, ale równieŝ kwestią praw podstawowych. Wszyscy młodzi mieszkańcy Unii Europejskiej i krajów członkowskich Rady Europy powinni mieć zapewnioną moŝliwość osiągnięcia biegłości w zakresie pierwszego języka (pierwszych języków), osiągnięcia pełnej kompetencji w zakresie języka stosowanego w szkolnictwie, uczenia się innych języków od najmłodszych lat i kontynuowania nauki tych języków przez cały okres edukacji formalnej. Wszyscy młodzi ludzie powinni mieć ponadto moŝliwość uzyskania walidacji wszystkich swoich kompetencji językowych bez względu na to, czy zostały one nabyte w drodze uczenia się formalnego, pozaformalnego (non-formal learning) czy teŝ nieformalnego (informal learning). W ten sposób młodym ludziom umoŝliwi się nabywanie takich umiejętności (i wykazywanie się nimi), które stają się coraz bardziej poŝądane na europejskim rynku pracy rynku, który podlega gwałtownym zmianom, wynikającym z globalizacji oraz powstawania nowych zawodów. V. Współpraca europejska Współpraca europejska szczególnie projekty europejskie z zakresu edukacji i szkoleń pozostaje jednym z głównych czynników sprzyjających innowacyjności w systemach i instytucjach szkolnictwa. Pod koniec prac, podejmowanych w ramach projektu MOLAN wyraźnie dało się zauwaŝyć, Ŝe uczestnikom w związku z licznymi obowiązkami w instytucjach macierzystych coraz trudniej było w pełni angaŝować się w działania podejmowane w ramach MOLAN. Nie mniej jednak 8
uczestnicy projektu podkreślali, Ŝe w wyniku współpracy na płaszczyźnie europejskiej z chęcią podejmowali nowe inicjatywy oraz kontynuowali własne ze zdwojoną energią. Nie ulega wątpliwości, Ŝe wyzwania opisane w punkcie 3. wymagają refleksji i działań w skali ogólnoeuropejskiej, a projekty europejskie powinny być uznane za podstawowe narzędzie w tym zakresie. Jednym z głównych wyzwań, stojących przed europejskimi jak równieŝ innymi projektami jest zapewnienie kontynuacji działań po oficjalnym zakończeniu projektu. Przykład projektu sieciowego MOLAN pokazuje, Ŝe technologie informatyczne mogą pomóc zmierzyć się z tym wyzwaniem. System informacji MOLAN to wirtualna dynamiczna sieć, która umoŝliwia wszystkim zainteresowanym wyszukiwanie informacji w sposób ukierunkowany jak równieŝ umieszczanie w systemie nowych oraz pobieranie wcześniej zamieszczonych studiów przypadków. Ze względu na to, Ŝe współpraca i wspólne przedsięwzięcia w coraz większym stopniu uwaŝane są za główną siłę napędową zmian, zaleca się, Ŝeby Unia Europejska w ramach swoich programów zachęcała do tworzenia projektów, w których uczestniczyłyby szkoły, uniwersytety, władze oświatowe oraz przedstawiciele świata biznesu. Szczególnie dotyczy to tych sieci i projektów, których celem jest promowanie rozwijania umiejętności wielojęzycznych. 9