WPŁYW REGULARNYCH ĆWICZEŃ FIZYCZNYCH NA JAKOŚĆ ŻYCIA KOBIET W TRAKCIE CHEMIOTERAPII RAKA PIERSI

Nowiny Lekarskie 2013, 82, 3, 215 221 KATARZYNA HOJAN, OWIDIA OZGA-MAJCHRZAK, MARTA LISZKA WPŁYW REGULARNYCH ĆWICZEŃ FIZYCZNYCH NA JAKOŚĆ ŻYCIA KOBIET W TRAKCIE CHEMIOTERAPII RAKA PIERSI THE IMPACT OF REGULAR PHYSICAL EXERCISES DURING CHEMOTHERAPY ON QUALITY OF LIFE IN BREAST CANCER WOMEN Oddział Rehabilitacji Dziennej Wielkopolskiego Centrum Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie w Poznaniu Kierownik: dr n. med. Katarzyna Hojan Streszczenie Wstęp. Rehabilitacja poprzez aktywność fizyczną jest interwencją medyczną mogącą złagodzić objawy związane z leczeniem onkologicznym i pomaga chorym w powrocie do stanu zdrowia, który pacjenci mieli przed leczeniem nowotworu. Cel pracy. Analiza wpływu regularnych ćwiczeń fizycznych w trakcie chemioterapii (CHT) na ocenę jakości życia (QoL) u kobiet z rakiem piersi. Materiał i metody. Ocenie poddano grupę 57 kobiet w wieku 33 68 lat leczonych cytostatykami z powodu raka piersi po zabiegu operacyjnym. Grupa pacjentek zakwalifikowanych do badania została podzielona na dwie: chore, które stosowały regularnie ćwiczenia fizyczne w trakcie CHT i grupę kontrolną chore, które nie stosowały regularnych ćwiczeń w trakcie CHT. Analizie statystycznej poddano wyniki ocen QoL uzyskanych na podstawie kwestionariuszy Europen Organisation Research and Treatment QLQ-C30 i QLQ-BR23. Ocenę QoL dokonano u badanych przed rozpoczęciem CHT i dwa tygodnie po jej zakończeniu. Wyniki. Na podstawie uzyskanych wyników obserwowano istotne statystycznie różnice dotyczące zarówno oceny ogólnej QoL oraz funkcjonowania fizycznego i objawów niepożądanych. Wyższe wartości ocen dotyczyły funkcjonowania emocjonalnego w grupie ćwiczącej. Spadek ocen dotyczył natomiast odczuwanego bólu i dolegliwości ze strony piersi operowanej w tej grupie pacjentów. Wnioski. Regularne stosowanie aktywności fizycznej w trakcie leczenia cytostatykami u kobiet z rakiem piersi wpływa pozytywnie na ocenę QoL oraz powoduje zmniejszenie odczuwania przez chore objawów ubocznych wynikających z terapii nowotworu. SŁOWA KLUCZOWE: nowotwór, rehabilitacja, aktywność fizyczna, jakość życia. Abstract Introduction. Physical medicine and rehabilitation using physical activity is a medical intervention, which might alleviate the symptoms associated with cancer treatment and help patients return to health, that patients had before cancer treatment. Aim. Analysis the impact of regular exercises during chemotherapy (CHT) to assess quality of life (QoL) in breast cancer women. Material and methods. A group of 57 women, aged 33 68 years, subject to cytostatic treatment for breast cancer, after surgery. The patients were divided into two groups: patients who exercised regularly during the CHT and the control group patients who did not use regular exercise during the CHT. Statistical analysis of the results of the evaluations were obtained on the basis of QoL questionnaires from Europe Organisation Research and Treatment: QLQ-C30 and QLQ-BR23. QoL assessment was made in subjects of CHT before and two weeks after its completion. Results. Based on the results we observed statistically significant differences in both the overall assessment of QoL and physical functioning, and side effects. Higher values were related to ratings of emotional functioning in the exercise group, while the decline in ratings concerned the pain and discomfort on the part of the breast operated in these patients. Conclusions. Regular use of physical activity during cytotoxic therapy in women with breast cancer has a positive effect on the assessment of QoL and reduces the sensation by the sick patients of the side effects resulting from cancer treatment. KEY WORDS: neoplasm, rehabilitation, physical activity, quality of life. Wstęp Rehabilitacja pacjentów onkologicznych wymaga stosowania takich metod badania klinicznego, aby móc ocenić sprawność fizyczną i psychiczną z uwzględnieniem rodzaju nowotworu oraz formy jego leczenia. Chorzy ze względu na dolegliwości związane z samą chorobą oraz z terapią onkologiczną, wymagają szczególnej opieki, w tym rehabilitacji [1, 2]. Jej celem jest zapobieganie i ograniczenie powikłań leczenia nowotworu oraz zmniejszenie emocjonalnych i fizycznych skutków choroby [1 3]. Aktywność fizyczna jest częścią postępowania w procesie rehabilitacji psychicznej chorych. Polega na mobilizacji rezerw psychicznych w celu przystosowania się do normalnego życia i powrotu do pracy [3, 4]. Zdrowie jako stan pełnego, dobrego samopoczucia psychicznego oraz społecznego wydaje się najlepszym opisem jakości życia (QoL), obejmującej stan fizyczny i sprawność ruchową, stan psychiczny, sytuację społeczną oraz doznania somatyczne [5, 6]. W medycynie opisano jakość życia uwarunkowaną stanem zdrowia (Health Related Quality of Life HRQoL). Pojęcie to wprowadził Schipper ze współpracownikami [5, 6] i określili je jako wielowymiarową przestrzeń między człowiekiem, jego chorobą oraz środowiskiem, w którym on

216 Katarzyna Hojan i inni żyje [6]. Na dobrą QoL ma także wpływ aktywność ruchowa człowieka, rozumiana jako zdolność do wykonywania czynności życia codziennego i uprawiania dyscyplin sportowych w stopniu podstawowym, dostosowanych do możliwości i zainteresowań badanego [5]. QoL jest strukturą wieloczynnikową i może także służyć do oceny terapii (monitorowanie) w różnych grupach pacjentów [7, 8]. Ocena QoL ma szczególne znaczenie w przypadku pacjentów chorych onkologicznie [7 9]. Narodowy Instytut Raka w USA (National Cancer Institute NCI) i Europejska Organizacja do Badań i Leczenia Chorób Nowotworowych (The European Organization for Research and Treatment of Cancer - EORTC) powołały grupy badawcze do oceny QoL u chorych leczonych z powodu nowotworów, dla których badania prowadzone są w większości krajów Europy, w tym w Polsce [7, 9, 10]. Kwestionariusze EORTC są czułymi instrumentami w odpowiedzi na zmiany stanu klinicznego chorych zachodzące na przestrzeni czasu i na tyle uniwersalne, aby pozwolić na porównanie ich w ramach różnych ośrodków onkologicznych i serii badawczych [9, 10]. Cel Celem badania była analiza wpływu regularnych ćwiczeń fizycznych w trakcie chemioterapii u kobiet z rakiem piersi na ocenę jakości ich życia. Materiał Do badania zakwalifikowano 57 kobiet w trakcie leczenia raka piersi w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu na podstawie kryteriów włączenia. Zaliczono do nich: wiek od 18. do 70. roku życia, płeć żeńska, potwierdzony histopatologicznie rak piersi, planowane leczenie cytostatykami po leczeniu operacyjnym wg schematu AC (Adriamycin, Cyclofosfamid) lub CMF (Cyclofosfsmid, Methotrexat, Fluorouracyl), brak przerzutów odległych, stan ogólny dobry na podstawie skali sprawności ECOG (Eastern Co-operative Oncology Group) 0-1, brak w wywiadzie chorobowym występowania schorzeń układu kostno-stawowego oraz chorób endokrynnych, niewydolności krążenia (powyżej II NYHA) i innych chorób nowotworowych. Kryteria wyłączenia z badania dotyczyły chorych, którzy nie spełnili kryteriów włączenia, zrezygnowali z badania, u których stwierdzono pogorszenie stanu ogólnego (istotne spadki parametrów morfologicznych krwi czy dyskwalifikacja z ćwiczeń przez onkologa prowadzącego) lub wystąpiły przerzuty odległe, progresja choroby. Grupę badaną podzielono na dwie: grupę A stanowiła część chorych, które stosowały regularnie ćwiczenia fizyczne według zaleceń protokołu w trakcie chemioterapii (CHT) oraz grupę B (kontrolną) do której należały pacjentki, które nie stosowały żadnej regularnej aktywności fizycznej w trakcie CHT. Ocenę grup badanych przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Ocena grup badanych Table 1. Characteristics of the study groups A n = 32 B n = 25 Dane antropometryczne/ Anthropometrical measures średnia ± SD (min-max)/mean ± SD (min-max) Wiek [lata]/age [years] 54,3 ± 6,9 (32,8-68,2) 52,7 ± 8,3 (30,1-66,8) Wzrost [cm]/height [cm] 164,4 ± 5,6 (152-170) 166,2 ± 6,7 (158-172) Masa ciała [kg]/ Body mass [kg] 65,3 ± 11,2 (48,3-94,2) 63,5 ± 8,9 (52,1-82,7) BMI [kg/m 2 ] 24,7 ± 3,1 (17,1-30,1) 23,3 ± 4,9 (20,9-27,9) Zastosowane leczenie/treatment Strona piersi operowanej/side of operated breast prawa/right lewa/left Leczenie operacyjne/surgical treatment oszczędzające pierś/breast conserving therapy mastektomie totalne/total mastectomy Chemioterapia (schemat)/scheme of chemotherapy: AC CMF Stopnie zaawansowania wg TNM/TNM stage T 1,N 1,M 0 T 1,N 2,M 0 T 2,N 1,M 0 Liczba osób (procent badanych)/number of patients (% of patients) 17 (53,1%) 15 (46,9%) 19 (59,3%) 13 (40,7%) 17 (53,1%) 15 (46,9%) 14 (43,7%) 11 (34,4%) 7 (21,8%) 13 (52%) 12 (48%) 15 (60%) 10 (40%) 15 (60%) 10 (40%) 12 (48%) 10 (40%) 3 (12%) SD odchylenie standardowe/standard deviation; min minimum; max maximum

Wpływ regularnych ćwiczeń fizycznych na jakość życia kobiet w trakcie chemioterapii raka piersi 217 Metodyka badania Badanie miało charakter nierandomizowanego, prospektywnego badania klinicznego. Na jego przeprowadzenie uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu. U chorych zakwalifikowanych do obserwacji zostały przeprowadzone dwa badania: I (wyjściowe) przed rozpoczęciem CHT, II (końcowe) po 2 tygodniach od zakończenia CHT. Ocenę QoL grup badanych dokonano przy użyciu kwestionariuszy skonstruowanych przez EORTC: QLQ- C30 wersja 3.0 i QLQ-BR23. Na użycie kwestionariuszy otrzymano zgodę EORTC. Kwestionariusz EORTC QLQ-C30 składa się z 30 pytań i jest specyficzny dla chorób nowotworowych i stworzony do samodzielnego wypełnienia przez chorego. EORTC QLQ-C30 składa się ze skali oceny ogólnego stanu zdrowia, pięciu skal funkcjonalnych (fizycznej, czynności, emocje, społecznej, funkcje poznawcze) i dziewięciu skal objawów (zmęczenie, ból, nudności i wymioty, duszności, zaburzenia snu, zaparcia, biegunki i poziom zadowolenia z sytuacji finansowej) [10]. EORTC QLQ-BR23 zawiera 23 pytania pogrupowane w cztery skale funkcjonalne (obraz własnego ciała, funkcjonowania i satysfakcji sfery seksualnej oraz przyszłej perspektywy) i cztery skale objawów (oceny ogólnoustrojowych działań niepożądanych leczenia, dolegliwości ze strony ramienia, piersi i wypadanie włosów) [11]. Wszystkie wyniki uzyskane z poszczególnych elementów kwestionariuszy są określane liczbowo w zakresie od 0 do 100. Wyższa ocena w skali funkcjonalnej oznacza lepszy poziom funkcjonowania, natomiast niższa w ocenie objawów oznacza mniejsze dolegliwości niepożądane. Program ćwiczeń fizycznych Pomiędzy kolejnymi cyklami podania CHT pacjentki z grupy A wykonywały w Oddziale Rehabilitacji Wielkopolskiego Centrum Onkologii wysiłek fizyczny o charakterze wytrzymałościowo-oporowym z częstością 5 razy w tygodniu. Trening rozpoczynał się 5-minutową rozgrzewką, następnie prowadzone były ćwiczenia czynne z oporem kończyn górnych i dolnych (taśma Thera-Band, Hadmar GmbH, Niemcy) trwające 45 50 minut, a potem chore ćwiczyły na cykloergometrze rowerowym (stacjonarnym) ok. 20 25 minut. Ćwiczenia były zakończone relaksacją z elementami strechingu trwającą 10 minut. W czasie ćwiczeń wysiłek miał charakter umiarkowany tj. z maksymalną wartością tętna w trakcie wysiłku na poziomie 60 65% tętna maksymalnego (HRmax) obliczonego na podstawie wzoru HRmax = 220 wiek [12]. W trakcie wykonywania treningu dopuszczalne były przerwy od ćwiczeń trwające maksymalnie cztery dni po podaniu CHT. Analiza statystyczna Analizę statystyczną wykonano przy użyciu programu STATISTICA v.9.0. Dane ilościowe określono poprzez średnią i odchylenie standardowe. Różnice między wynikami określono przy użyciu testu kolejności par Wilcoxona. Jako istotne statystycznie przyjęto wyniki z poziomem istotności (p) równym lub mniejszym od 0,05. Wyniki W kwestionariuszu QLQ-C30 w całej badanej grupie kobiet stwierdzono spadek oceny ogólnej QoL, przy czym w grupie B był on istotny statystycznie. Obserwowano przy tym spadek ocen dotyczących fizycznego funkcjonowania i wypełniania ról (grupa B). W grupie A nie zaobserwowano istotnych spadków w skali oceny funkcjonalnej, a nawet ich wzrost dotyczący funkcjonowania emocjonalnego chorych (p < 0,05). W skali objawów niepożądanych zauważono wzrost ocen, z wyjątkiem odczuwania bólu (p < 0,05), zaparć oraz zaburzeń gastrycznych (w grupie A). W tabeli 2 przedstawiono zestawienie wartości średnich ocen QoL dla obu grup badanych na podstawie kwestionariusza QLQ-C30 (przed i po zakończeniu CHT). W module kwestionariusza dotyczącego oceny QoL chorych z rakiem piersi, QLQ-BR23, stwierdzono spadek ocen dotyczących fizycznego funkcjonowania i wzrost w skali objawów niepożądanych (z wyjątkiem zmniejszenia ocen dotyczących dolegliwości ze strony piersi operowanej i kończyny górnej w obu badanych grupach). W tabeli 3 przedstawiono zestawienie uzyskanych wyników oceny QoL na podstawie kwestionariusza QLQ-BR23 dla badanych grup.

218 Katarzyna Hojan i inni Tabela 2. Zestawienie wyników ocen (średnia i odchylenie standardowe) QoL na podstawie kwestionariuszy QLQ-C30 oraz poziomy istotności statystycznej (p) różnic pomiędzy wynikami Table 2. Mean and standard deviation values (SD) of results from QLQ-C30 questionnaires as well as the level of statistical significance (p) of differences between the study results Parametry jakości życia/ Quality of life parameters Oceniane parametry A B A B P A-B I II I II I-II p I-II p I II Średnia (SD)/mean (SD) Ogólna jakość życia/ Global health status Skala oceny funkcjonalnej/ Functional scale Fizyczne funkcjonowanie/ Physical functioning Pełnienie ról codziennych/ Role functioning Emocjonalne funkcjonowanie/ Emotional functioning Intelektualne funkcjonowanie/ Cognitive functioning Socjalne funkcjonowanie/ Social functioning Skala oceny objawów/ Symptom scale Zmęczenie/ Fatigue Nudności i wymioty/ Nausea and vomiting Ból/ Pain Zaburzenia gastryczne/ Dyspnea Bezsenność/ Insomnia Utrata apetytu/ Appetite loss Zaparcia/ Constipation Biegunka/ Diarrhea Trudności finansowe/ Financial difficulties 45,7 15,5) 83,3 (8,9) 90,9 (11,1) 86,9 (13,8) 77,6 (14,1) 91,1 (14,5) 77,2 (17,7) 18,2 (7,2) 16,8 (13,8) 0,8 (3,6) 32,9 (18,8) 1,6 (7,3) 21,9 (21,8) 4,1 (13,3) 6,5 (13,4) 1,6 (7,3) 12,2 (16,2) 43,2 (12,2) 85,1 (7,9) 88,6 (10,4) 85,7 (13,5) 86,9 (15,6) 90,7 (13,7) 76,8 (17,8) 19,8 (7,2) 20,2 (12,1) 7,2 (6,7) 25,2 (18,7) 8,7 (21,2) 22,7 (28,3) 9,7 (18,6) 6,1 (14,5) 4,4 (11,5) 8,1 (16,3) 44,8 (13,3) 81,3 (5,5) 90,2 (6,2) 88,3 (12,4) 71,3 (13,9) 87,4 (13,8) 76,5 (15,5) 19,1 (5,3) 19,8 (11,2) 0,4 (2,6) 30,3 (14,2) 0,8 (5,2) 21,1 (23,3) 4,8 (14,1) 8,7 (13,6) 1,2 (5,2) 13,2 (12,5) 36,5 (12,6) 76,2 (7,8) 81,4 (11,7) 73,6 (20,7) 72,6 (16,3) 86,6 (12,5) 73,4 (16,6) 27,2 (7,7) 36,8 (16,9) 16,4 (5,3) 35,2 (18,7) 14,8 (7,6) 35,2 (22,7) 21,1 (16,7) 11,8 (13,3) 7,4 (10,3) 9,9 (12,7) -2,5 1,8-2,3-1,3 9,3-0,4-0,4 1,6 3,4 6,4-7,7 7,1 0,8 5,6-0,4 2,8-4,1-8,3-5,1-8,8-14,6 1,7-0,8-3,1 8,1 17,0 16,0 4,9 14,0 14,1 16,3 3,1 5,6-4,3 Δ różnica wartość średnia/level mean of difference; p 0,05, p 0,01; nie istotne statystycznie/not significant

Wpływ regularnych ćwiczeń fizycznych na jakość życia kobiet w trakcie chemioterapii raka piersi 219 Tabela 3. Zestawienie wyników ocen (wartość średnia i odchylenie standardowe) QoL na podstawie kwestionariuszy QLQ- BR23 oraz poziomy istotności statystycznej (p) różnic pomiędzy wynikami Table 3. Mean and standard deviation values (SD) of results from QLQ-BR23 questionnaires as well as the level of statistical significance (p) of differences between the study results Parametry jakości życia/ Skala oceny funkcjonalnej/ Functional scales Obraz własnego ciała/ Body image Seksualne funkcjonowanie/ Sexual functioning Radość z seksu/ Sexual enjoyment Przyszłe perspektywy/ Future perspective Skala oceny objawów/ Symptom scales Skutki uboczne terapii/ Systemic therapy side effects Objawy ze strony piersi/ Breast symptoms Objawy ze strony kończyny/ Arm symptoms Utrata włosów / Hair loss A B A B I II I II I-II p I-II p I II Średnia (SD)/ mean (SD) 61,8 59,9 62,2 53,5-1,9-8,7 (10,6) (10,9) (8,1) (11,3) 54,8 46,5 57,1 36,7-8,3-21,6 (11,4) (11,6) (13,2) (15,9) 72,9 63,6 69,5 54,6-9,3-14,9 (17,7) (14,1) (15,7) (18,4) 72,4 59,6 72,1 46,6-12,8-25,5 (21,6) (25,3) (17,8) (21,6) 68,3 64,2 70,5 58,2-4,1-12,3 (13,5) (15,6) (14,2) (16,6) 19,8 20,2 19,3 31,1 0,4 11,8 (6,4) (7,7) (5,9) (8,2) 7,9 10,6 8,5 27,3 2,7 18,8 (7,9) (8,7) (7,4) (9,2) 45,9 21,3 46,7 41,2-24,6-5,5 (10,4) (11,7) (9,1) (8,9) 30,3 15,2 32,1 28,3-15,1-3,8 (9,6) (10,5) (8,4) (9,2) 2,3 32,7 0,3 34,5 30,4 34,2 (5,2) (17,3) (3,2) (12,9) P A-B Δ różnica wartość średnia/level mean of difference; p 0,05, p 0,01; nieistotne statystycznie/not significant Dyskusja Chemioterapia poprawia ogólną przeżywalność chorych na raka piersi, ale również może powodować niekorzystne zmiany w QoL [13], funkcjonowaniu fizycznym [14, 15], czy budowie ciała [16]. Przeprowadzone dotychczas badania [17, 18], w tym własne, wykazały, iż trening fizyczny stosowany w trakcie CHT może poprawić te wyniki. Zaprezentowane badanie dotyczyło oceny wpływu regularnych ćwiczeń fizycznych na ocenę QoL u kobiet z rakiem piersi w trakcie terapii cytostatykami (wg schematu AC lub CMF). W badaniu obserwowano spadek ocen dotyczących ogólnej oceny QoL po leczeniu, jednak w grupie ćwiczącej regularnie ta ocena była istotnie wyższa w stosunku do oceny grupy kontrolnej. Na podstawie modułu kwestionariusza QoL dla chorych z rakiem piersi (QLQ-BR23) obserwowano, iż grupa kobiet ćwicząca miała niższą ocenę (liczbę punktów) dolegliwości w kończynie górnej po stronie operowanej piersi oraz stopień nasilenia objawów ze strony piersi operowanej. Ta obserwacja może wynikać z zastosowanego usprawniania [17]. Prowadzenie rehabilitacji w trakcie leczenia onkologicznego istotnie poprawia QoL w różnych etapach leczenia raka piersi [19, 20]. W badaniu zaobserwowano również wzrost ocen dotyczących zmęczenia (co może mieć związek ze spadkiem parametrów morfologicznych krwi w trakcie CHT [21]), ale wzrost odczuwanego zmęczenia nie był istotny statystycznie w grupie kobiet ćwiczących (w przeciwieństwie do znaczącego wzrostu w grupie kontrolnej). Campbell i wsp. [22] w badaniu u kobiet z rakiem piersi w trakcie hormonoterapii nie wykazali istotnego zmniejszenia zmęczenia u pacjentek, u których stosowano terapię ruchową. Autorzy [22] zaobserwowali przy tym, że poziom sprawności fizycznej i QoL pacjentek korzystających z ćwiczeń ruchowych w porównaniu z grupą nie ćwiczącą był istotnie wyższy. Natomiast Rogers i wsp. [23] oceniając wpływ regularnej aktywności fizycznej przez 12 tygodni u chorych na raka piersi stwierdzili również istotną poprawę ogólnej oceny QoL, funkcjonowania fizycznego oraz wizerunku własnego ciała. Zastosowanie ćwiczeń fizycznych ma pozytywny wpływ na ocenę QoL chorych w trakcie terapii adjuwan-

220 Katarzyna Hojan i inni towej i powoduje mniejsze odczuwanie zmęczenia, spadek bezsenności, a nawet odczuwanego bólu u pacjentek [17]. W przedstawionym badaniu zaobserwowano także, iż zaburzenia w sferze seksualnego funkcjonowania zostały ocenione na poziomie porównywalnym jak przed CHT, ale stwierdzono istotny spadek ocen odczuwanej radości z seksu, co może mieć związek z efektem samej CHT, stresem związanym z chorobą nowotworową, jak również niekorzystną oceną wizerunku własnego ciała i związanym z tym brakiem poczucia atrakcyjności [23]. Chawłaczyńska i wsp. [24] oraz Adamczyk i in. [25] opisali zmiany psychiczne w przebiegu leczenia choroby nowotworowej, które przejawiają się między innymi zmniejszonym poczuciem własnej wartości, brakiem akceptacji swojego ciała, lękiem o utratę kobiecości, spadkiem poczucia atrakcyjności seksualnej i pogorszeniem relacji z partnerem. W badaniu własnym stwierdzono lepszą ocenę wizerunku własnego ciała w grupie ćwiczącej po zakończeniu terapii. Podobne obserwacje przeprowadzili Mehnert i wsp. [26] oraz Poorkiani i in. [27]. A zatem zastosowanie ćwiczeń fizycznych w trakcie CHT, biorąc pod uwagę graniczne normy morfologii krwi, wydaje się w pełni uzasadnione i wpisuje się w niezbędną część kompleksowego postępowania leczniczego w przebiegu raka piersi [19, 23, 26]. Wnioski Na podstawie przeprowadzonej analizy wyników stwierdzono, iż regularne stosowanie ćwiczeń fizycznych o umiarkowanym stopniu natężenia w trakcie chemioterapii poprawia ocenę jakości życia oraz zmniejsza odczuwane objawy uboczne terapii cytostatykami u kobiet z rakiem piersi. Konfliktu interesów nie zgłoszono Piśmiennictwo 1. Thorsen L., Gjerset G.M., Loge J.H. et al. Cancer patients' needs for rehabilitation services. Acta Oncol. 2011;50:212-22. 2. DePompolo R.W. Development and administration of a cancer rehabilitation program. Phys Med Rehabil State Art Rev. 1994;8:413-23. 3. Murawska-Ciałowicz E., Zatoń M. (red.) Znaczenie aktywności ruchowej dla zdrowia. Wyd. AWF, Wrocław; 2005:139-154. 4. Mock V., Frangakis C., Davidson N.E. et al. Exercise manages fatigue during breast cancer treatment: A randomized controlled trial. Psycho-Oncology 2005;14:464-77. 5. Schipper H. Quality of life: Principles of the clinical paradigm. J Psych Oncol. 1990;8: 171-85. 6. Goodwin P.J., Black J.T., Bordeleau L.J., Ganz P.A. Healthrelated quality-of-life measurement in randomized clinical trials in breast cancer-taking stock. J Natl Cancer Inst. 2003;95:263-81. 7. Walden-Gałuszko K., Majakowicz M. (red.) Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wyd. UG, Gdańsk, wyd. I; 1994. 8. Cella D.F., Tulski D.S. Measuring quality of life today: Methodological aspect. Oncology 1990;5:29-38. 9. Aaronson NK, Cull A, Kaasa S, Sprangers AG. The European Organization for Research and Treatment of Cancer modular approach to quality of life assessment in oncology. Int J Ment Health 1994;23:75. 10. Sprangers M.A., Cull A., Groenvold M. et al. The European Organization for Research and Treatment of Cancer approach to developing questionnaire modules: an update and overview. EORTC Quality of Life Study Group. Qual Life Res. 1998;7:291-300. 11. Sprangers M.A., Groenvold M., Arraras J.I. et al. The EORTC breast cancer specific quality of life questionnaire module: first results from three country field study. J Clin Oncol. 1996;4:2756-68. 12. Brombosz J., Dylewicz P. (red.) Rehabilitacja kardiologiczna. Stosowanie ćwiczeń fizycznych. Wyd. Elipsa Jaim, Kraków, wyd. III; 2009. 13. Kayl A., Meyers C. Side-effects of chemotherapy and quality of life in ovarian and breast cancer patients. Curr Opin Obstet Gynecol. 2006;18:24-8. 14. Ogce F., Ozkan S. Changes in functional status and physical and psychological symptoms in women receiving chemotherapy for breast cancer. Asian Pac J Cancer Prev. 2008; 9:449-52. 15. Perez E.A., Suman V.J., Davidson N.E., et al. Effect of doxorubicin plus cyclophosphamide on left ventricular ejection fraction in patients with breast cancer in the North Central Cancer Treatment Group N9831 Intergroup Adjuvant Trial. J Clin Oncol. 2004;22:3700-4. 16. Freedman R.J., Aziz N., Albanes D., et al. Weight and body composition changes during and after adjuvant chemotherapy in women with breast cancer. J Clin Endocrinol Metab. 2004; 89: 2248-2253. 17. McNeely M., Campbell K., Rowe B. et al. Effects of exercise on breast cancer patients and survivors: a systematic review and meta-analysis. CMAJ 2006;175:34-41. 18. Courneya K.S., Segal R.J., Mackey J.R. et al. Effects of aerobic and resistance exercise in breast cancer patients receiving adjuvant chemotherapy: a multicenter randomized controlled trial. J Clin Oncol. 2007;25:4396-4404. 19. Spence R.R., Heesch K.C., Brown W.J. Exercise and cancer rehabilitation: a systematic review. Cancer Treat Rev. 2010;36:185-94. 20. Chen X., Zheng Y., Zheng W. et al. The effect of regular exercise on quality of life among breast cancer survivors. Am J Epidemol. 2009;170:854-62. 21. Blair S., Bardwell W.A., Podbelewicz-Schuller Y., Mortimer J.E. Correlation between hemoglobin and fatigue in women undergoing adjuvant chemotherapy without erythropoietinstimulating-agent support. Clin Breast Cancer. 2008;8:522-6. 22. Campbell A., Mutrie N., White F. et al. A pilot study of a supervised group exercise programme as a rehabilitant treatment for women with breast cancer receiving adjuvant treatment. Europ J Oncol Nurs. 2005;9:56-63. 23. Rogers L.Q., Hopkins-Price P., Vicari S. et al. Physical activity and health outcomes three months after completing a physical activity behavior change intervention: persistent and delayed effects. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2009; 18:1410-18. 24. Chwałczyńska A., Woźniewski M., Rożek-Mróz K., Malicka I. Jakość życia kobiet po mastektomii. Wiad Lek. 2004; 57:212-216.

Wpływ regularnych ćwiczeń fizycznych na jakość życia kobiet w trakcie chemioterapii raka piersi 221 25. Adamczyk M., Woźniak Z. Życie po mastektomii od separacji do normalizacji. Biospołeczne skutki mastektomii. Wyd. AWF, Poznań, 1997:56-62. 26. Mehnert A., Veers S., Howaldt D. et al. Effect of phisical exercise rehabilitation group program on anxiety, depression, body image, and health-related quality of life among breast cancer patients. Onkologie 2011;34:248-53. 27. Poorkiani M., Abbaszadeh A., Hazrati M. et al. The effect of rehabilitation on quality of life in female breast cancer survivors in Iran. Ind J Med. Pediat Oncol. 2010;31:105-109. Adres do korespondencji: dr n. med. Katarzyna Hojan Wielkopolskie Centrum Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie w Poznaniu Oddział Rehabilitacji Dziennej ul. Garbary 15 61-866 Poznań e-mail: khojan@op.pl