Problemy polskiej wsi w kontekście informatyzacji

Dr Ryszard Kamiński Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polska Akademia Nauk, Warszawa Dr Wojciech Knieć Instytut Socjologii Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu Problemy polskiej wsi w kontekście informatyzacji Pierwsza część artykułu to przegląd problemów polskiej wsi, w których rozwiązaniu pomocna jest informatyzacja. W drugiej części autorzy przytaczają szereg konkretnych przykładów informatyzacji społeczności wiejskich w Polsce, Europie i na świecie. Metoda e-vita > 15

Rolnictwo nie dla wszystkich W burzliwym okresie przystępowania do Unii Europejskiej toczono w Polsce mnóstwo emocjonujących debat na temat znaczenia rolnictwa. Wielu dyskutantów wieszczyło upadek produkcji rolniczej i koniec gospodarstw, które lada moment mieli wykupić rolnicy z Niemiec, Danii lub Holandii. Powszechnie prognozowano też napływ taniej żywności z zewnątrz. Ponad dwa lata po integracji okazało się jednak, że to właśnie rolnictwo stało się tą dziedziną, w której nastąpiło znaczne przyspieszenie. Zamknięty dla świata zewnętrznego i otwarty na wewnętrzną konkurencję rynek żywności dwudziestu pięciu krajów Unii Europejskiej stał się dla wielu polskich producentów wielką szansą. Niejednolite możliwości sprzedaży oraz wsparcie inwestycyjne z programów unijnych prowadzą jednak do wielkiego zróżnicowania. Najlepsi rolnicy modernizują swoje gospodarstwa w niezwykłym tempie. Zmuszeni są przy tym korzystać z coraz bardziej zaawansowanych technologii. Kupują naszpikowane elektroniką maszyny, ciągniki, kombajny, urządzenia do hodowli i uprawy, wchodzą jednocześnie w świat nowoczesnych technologii. Internet wykorzystują do śledzenia cen, otrzymywania ofert, kontaktów z dostawcami i odbiorcami. Strony WWW, e-maile oraz np. mierzenie pola za pomocą technologii satelitarnej GPS nie są dla najlepszych polskich rolników opowieścią zza siedmiu mórz, lecz stają się codziennością. Tacy rolnicy podążają za nowoczesnymi technologiami wraz z rozwojem swoich gospodarstw. Rodzi się jednak pytanie, jak liczna jest to grupa i co dzieje się z pozostałymi. Nowi i starzy mieszkańcy wsi Od 2000 r. można w Polsce obserwować nowe zjawisko dotyczące struktury demograficznej. Po raz pierwszy od drugiej wojny światowej napływ ludności z miast na wieś okazał się większy niż odpływ ze wsi do miast. Jak szacuje Główny Urząd Statystyczny, trend w kolejnych latach będzie się utrzymywał (odsetek mieszkańców wsi z 38,3% w 2002 r. może wzrosnąć aż do 42,6% w 2030 roku). Pojawia się zatem nowa kategoria mieszkańców wsi, którzy stają się rezydentami lub przedsiębiorcami wiejskimi. Z reguły reprezentują oni zamożną grupę społeczeństwa. Osiedlają się najczęściej na terenach wokół wielkich aglomeracji oraz wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Przynoszą z miasta nowe zwyczaje, sposób bycia oraz wielką potrzebę komunikowania się z całym światem. Internet to niezbędny element ich życia. Pojawienie się nowych mieszkańców ma duży wpływ na życie typowych wiejskich wspólnot. Prognoza GUS na podstawie danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku. 16 > Metoda e-vita

Ryc. 1. Zmiany proporcji ludności miejskiej i wiejskiej w Polsce. Prognoza GUS 2002-2030 60,0% 61,7% 60,2% 57,4% 50,0% 40,0% 38,3% 39,8% 42,6% 30,0% 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030 mieszkańcy miast mieszkańcy wsi Źródło: Prognoza GUS [w:] Inicjatywa LEADER + w Polsce, badanie na zlecenie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005, s. 39. Wieś jest gorszym miejscem do życia... Wielu pewnie zaprzeczy, wskazując na tradycyjne przewagi życia na wsi czyste środowisko, bezpośrednie kontakty międzyludzkie, serdeczność, brak wielkomiejskiego zgiełku itd. Jednak podstawowe cechy, jakimi opisuje się dzisiaj tzw. jakość życia, są na pewno gorsze na wsi niż w mieście. Niedostateczny rozwój dotyczy szczególnie instytucji kulturalnych, ale także szkół i placówek służby zdrowia. Warunki nauki na wsi są zdecydowanie gorsze niż w mieście, przeciętny poziom nauczania na wsi jest również z reguły niższy. Na mniej korzystne możliwości edukacyjne dzieci wiejskich składa się szereg barier związanych z funkcjonowaniem systemu oświaty na wsi, jak chociażby ograniczony dostęp do przedszkoli, gorzej wykwalifikowani nauczyciele, gorsza oferta edukacyjna szkolnictwa ponadpodstawowego oraz trudna sytuacja materialna rodzin wiejskich. Wybór szkoły ponadpodstawowej jest uzależniony od sieci szkół w najbliższej okolicy, możliwości dojazdu do szkoły lub zamieszkania w internacie, kosztów dojazdów lub mieszkania poza domem. Działając przez Internet, choćby częściowo, mieszkańcy wsi mogliby mieć do dyspozycji znacznie szerszą ofertę edukacyjną, kulturalną, a nawet medyczną. Metoda e-vita > 17

Bezrobocie Osobną kwestią jest pojawiający się na wsi problem nadwyżki rąk do pracy. Na obszarach wiejskich w Polsce mieszka prawie 15 milionów ludzi (38,6%) 2. Bardziej istotny jest jednak fakt, że 27% Polaków w wieku produkcyjnym związanych jest z rolnictwem, chociaż tylko 18% się z niego utrzymuje. Na wsi mieszka milion bezrobotnych w rodzinach nierolniczych, kolejny milion to bezrobotni w rodzinach rolniczych oraz około 850 tysięcy osób tworzących tzw. bezrobocie ukryte. Dalsze zwiększanie efektywności rolnictwa doprowadzi do wzrostu liczby bezrobotnych o kolejne kilkaset tysięcy do miliona osób. Internet to jedna z szans na tworzenie nowych miejsc pracy na wsi. Istotnym zjawiskiem na wsi staje się masowa emigracja. Wielu młodych mieszkańców wsi poszukuje pracy w mieście lub wyjeżdża za granicę. Dzięki Internetowi mogą utrzymywać kontakt z rodzinami i znajomymi. W ten sposób ich nowe doświadczenia, ale też i dochody, mają wpływ na środowisko, z którego się wywodzą. Ryc. 2. Wskaźniki aktywności zawodowej i zatrudnienia osób w wieku 15-64 lat, wg miejsca zamieszkania 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% IV 1999 I 2000 II 2000 III 2000 IV 2000 I 2001 wsk. aktywności wieś wsk. aktywności miasto II 2001 III 2001 IV 2001 I 2002 II 2002 III 2002 IV 2002 I 2003 II 2003 wsk. zatrudnienia wieś Źródło: Dane Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, wykres opracowany przez autorów założeń do Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2006. III 2003 IV 2003 I 2004 II 2004 III 2004 IV 2004 wsk. zatrudnienia miasto 2 Stan na czerwiec 2006, za: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/stan_struk_teryt/2006/ludnosc.pdf. 18 > Metoda e-vita

Telefon komórkowy Telefon komórkowy umożliwiający dostęp do Internetu Komputer osobisty (stacjonarny lub laptop) Internet 2005 2005 2004 2005 2004 2005 2004 Ogółem 62% 23% 19% 40% 36% 30% 26% Miasta powyżej 100 000 mieszkańców Problemy polskiej wsi w kontekście informatyzacji Gorszy dostęp do Internetu Polska jest słabo przygotowana do transformacji w społeczeństwo informacyjne. Zgodnie z rankingiem Światowego Forum Gospodarczego, Polska w 2004 r. zajmowała pod tym względem 72. miejsce na 104 sklasyfikowane kraje świata, a w dodatku z każdym rokiem przesuwa się na coraz dalsze pozycje. Pod względem dostępu do Internetu w 2004 r. wyprzedziło nas 20 krajów Unii Europejskiej, w tym Litwa, Łotwa i Węgry. Na terenach wiejskich w 2004 r. dostęp do Internetu posiadało 15% gospodarstw domowych. Zainteresowanie Internetem oraz rozwój technologii wymusza niejako pewne przyspieszenie w tej dziedzinie. W 2005 r. stopień dostępu do Internetu wzrósł już na wsi do około 19%. Wskaźnik ten dla krajów UE-15 wynosi jednak 62%. Różnica jest więc nadal ogromna. Tab. 1. Obecność telefonów komórkowych i komputerów oraz dostęp do Internetu w gospodarstwach domowych w Polsce w 2004 i 2005 roku Miejsce zamieszkania 68% 32% 26% 49% 44% 40% 34% Miasta liczące do 100 000 mieszkańców 62% 22% 18% 40% 39% 32% 28% Obszary wiejskie 55% 16% 13% 30% 25% 19% 15% Źródło: Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w 2005 r., GUS, 2005. Nie wszyscy chcą do sieci... Dostęp do Internetu dla respondentów pochodzących z małych miejscowości jest coraz ważniejszą sprawą. Z badań przeprowadzonych w grudniu 2005 r. przez studentów Instytutu Socjologii UMK w Toruniu Metoda e-vita > 19

wśród mieszkańców gminy Golub Dobrzyń 3 wynika, że społeczności małomiasteczkowe oraz wiejskie uczyniły dostęp do Internetu jedną ze składowych swej definicji jakości życia. Rozwijanie kompetencji informatycznych wśród młodych mieszkańców wsi staje się jedną z najczęściej artykułowanych potrzeb normatywnych. W omawianych badaniach nawet najbardziej zmarginalizowane społeczności wiejskie (np. post-pgr-owskie) prezentowały postawy przyjazne nowoczesnym technologiom teleinformatycznym. Mieszkańcy wsi powoli odkrywają potencjał tkwiący w technologiach informacyjnych, które jeszcze niedawno zarezerwowane były dla środowisk miejskich oraz młodzieży. Stwierdzenie jestem za stary do Internetu albo do komputera powoli staje się wstydliwym dowodem zacofania i odchodzi w niepamięć tak, jak podzielane kiedyś przez rolników przekonanie, że traktor jest tylko dla leniwych. Znaczna część mieszkańców wsi nadal jednak nie widzi potrzeby dostępu do Internetu. Ryc. 3. Powody braku dostępu do Internetu w gospodarstwach domowych w 2005 roku Brak potrzeby Zbyt wysokie koszty sprzętu Zbyt wysokie koszty dostępu 33% 36% 39% Brak odpowiednich umiejętności 15% Brak techn. możliwości podłączenia do Internetu Posiadanie dostępu do Internetu gdzie indziej Niechęć do Internetu Względy bezpieczeństwa 8% 7% 3% 0,7% Źródło: Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w 2005 r., GUS, 2005. Zob. Agnieszka Białkowska, Społeczności wiejskie a Internet. Studium przypadku gminy Golub Dobrzyń, Marcin Bartnicki, Tożsamość w sieci. Studium przypadku internautów z Brodnicy, prace dyplomowe dostępne w Bibliotece Instytutu Socjologii UMK w Toruniu. 20 > Metoda e-vita

Samorządność na wsi Polacy coraz częściej angażują się w aktywność społeczną. Praktycznie co czwarty Polak należy do jakiejś formy zrzeszenia obywatelskiego. Organizowanie się społeczności to nie tylko domena wielkich miast. Mieszkańcy wsi wyprzedzają pod tym względem środowiska małych miasteczek i miast wojewódzkich. Tab. 2. Wolontariusze, darczyńcy i członkowie organizacji pozarządowych według wielkości miejscowości (dane w %) WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE 2004 2005 2004 2005 2004 2005 Procent dorosłych Polaków 18,3% 23,2% 39,2% 41,8% 20,3% 22,8% Wielkość miejscowości Wieś 20,1 26,4 38,4 39,5 20,6 23,2 Miejscowość do 50 tys. 18,4 17,8 38,0 40,5 20,0 19,1 Miasto od 51 do 200 tys. 15,7 22,5 41,6 46,2 19,5 27,4 Miasto powyżej 201 tys. 15,5 22,0 38,6 41,5 18,7 18,2 Warszawa 25,1 32,7 46,3 52,0 28,9 38,0 Źródło: Wolontariat, filantropia i 1%, 2005, pełny tekst raportu http://portal.engo. pl/files/badania.ngo.pl/public/wolontariat2005/filantrop_internet.pdf.dobrym przykładem jest realizowana w Polsce inicjatywa LEADER+. Dzięki wsparciu Unii Europejskiej powstało dotąd około 220 Lokalnych Grup Działania, obejmujących swym zasięgiem ponad 75% powierzchni kraju. Są to stowarzyszenia, fundacje i związki stowarzyszeń, grupujące reprezentantów środowisk pozarządowych, samorządowych i biznesowych, które otrzymują niespotykany dotąd dla zrzeszeń zakres kompetencji i budżet dla realizacji zaplanowanych oddolnie działań. To właśnie oddolność tego ruchu stanowi o jego sile społeczności wiejskie same konstruują w nim strategie rozwoju, same planują konkretne działania, zasiadają we władzach i realizują podjęte inicjatywy. Dla liderów wspólnot wiejskich i osób zaangażowanych w działalność organizacji społecznych znaczenie dostępności Internetu jest oczywiste. Gotowość do działań zmierzających do zapewnienia dostępu do Internetu oraz konieczność prowadzenia szkoleń ludności wiejskiej w zakresie korzystania z komputera i programów komputerowych są powszechnie zgłaszane we wnioskach aplikacyjnych do II Schematu Programu LEADER+. Metoda e-vita > 21

Środki z Unii Europejskiej przeznaczone na informatyzację wsi mogą pomóc w rozwiązywaniu jej problemów Środki unijne to szansa na to, by inicjatywy podejmowane w celu wykorzystania Internetu w rozwiązywaniu problemów polskiej wsi mogły być prowadzone na szerszą skalę. Po pierwsze, Internet ułatwia dostęp ludności wiejskiej do edukacji. Chodzi tu zarówno o edukację informatyczną dzieci i młodzieży wiejskiej, tak bardzo im potrzebną w dorosłym życiu, jak i kształcenie starszych mieszkańców wsi. Tzw. kształcenie na odległość, tanie i nie zabierające czasu na dojazdy, jest idealnym rozwiązaniem dla mieszkańców wsi, szczególnie tych położonych peryferyjnie. Po drugie, Internet może znacząco poprawić warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Dla rolników oznacza to przykładowo możliwość wypełniania formularzy o płatności obszarowe w komputerze i wysyłania ich celem sprawdzenia do Ośrodka Doradztwa Rolniczego bez konieczności wizyty u doradcy. Internet jest także doskonałym kanałem reklamowym. Prowadzenie działalności gospodarczej skierowanej do grup, w których dostęp do sieci jest powszechny, staje się koniecznością. Najlepszym tego przykładem jest agroturystyka. Według analiz naukowców ponad 45% klientów tych gospodarstw agroturystycznych, które posiadają wizytówkę internetową, dowiedziało się o nich właśnie przez Internet. Przyszłością są też sklepy internetowe z żywnością ekologiczną i produktami lokalnymi. Po trzecie, dostępność nowoczesnych technologii, w tym głównie Internetu, może powstrzymać młodzież przed migracją ze wsi do miasta. Internet jest jedną z podstawowych potrzeb współczesnego społeczeństwa. Bez taniego i powszechnego dostępu do sieci dany obszar staje się nieatrakcyjny jako miejsce życia i pracy. Po czwarte, technologie teleinformatyczne mogą polepszyć jakość życia na wsi. Przykładem tego jest telemedycyna, czyli możliwość prowadzonych przez Internet konsultacji medycznych lekarzy i personelu małych przychodni wiejskich z najlepszymi ośrodkami medycznymi w wielkich miastach. Transmisja skomplikowanego zabiegu przez Internet, w celu uniknięcia pomyłek, wysłanie EKG z karetki pogotowia, która jedzie z odległej wsi do szpitala w mieście, USG wykonane na miejscu w wiejskim domu i wysłane do szpitala w celu natychmiastowej konsultacji to już teraz rzeczywistość. 22 > Metoda e-vita

Po piąte, warto jest zapewnić możliwość błyskawicznego dostępu mieszkańców wsi do baz danych zgromadzonych w Internecie, np. na serwerze gminnym. Mogą to być przykładowo: szczegółowe plany zagospodarowania przestrzennego, bazy teleadresowe (np. lekarzy w gminie, doradców rolnych, podatkowych), wzory dokumentów, wniosków, kalendarium wydarzeń gminnych i wiejskich, mapy miejscowości itp. Po szóste, Internet powinien się przyczyniać się do wzrostu obywatelskości społeczeństwa wiejskiego. W erze technologii informacyjnych hasło nic o nas bez nas nabiera prawdziwie realnego znaczenia. Powszechny dostęp do Internetu na wsi zaowocować może (poprzez możliwość kontaktu przez pocztę elektroniczną, wgląd w dokumenty prawa miejscowego, mapy, plany itp.) łatwiejszym dostępem obywatela do radnego, wójta czy urzędnika w urzędzie gminy. Daje też możliwość szybkiego informowania obywateli przez władze lokalne o szkoleniach, festynach, dostępnych dotacjach, zagrożeniach itp. (np. poprzez gminną stronę internetową). Po siódme wreszcie, wbrew obawom, nowoczesne technologie nie muszą wcale oddalać ludzi od siebie ( wirtualny świat lepszy niż realny ), lecz wręcz mogą przyczyniać się do integracji społecznej. Używając poczty elektronicznej można odnaleźć znajomych, zyskać nowych, podtrzymać znajomości i rozwinąć je podczas rzeczywistych spotkań. Furorę robią internetowe serwisy dla ludzi samotnych, opuszczonych, serwisy matrymonialne. W wielu badanych przez socjologów przypadkach Internet stawał się narzędziem do organizowania się zrzeszenia wiejskie powstawały przy dobrej komunikacji międzyludzkiej, która jest możliwa poprzez telefonię komórkową oraz Internet; wiele działań podjętych zostało dzięki sprawnej sieci wymiany informacji. Przykłady praktycznych zastosowań Internetu na terenach wiejskich Studia przez Internet UMK Toruń, Polska W 2002 r. uruchomione zostało Pilotażowe Podyplomowe Studium Socjologii Wsi w systemie kształcenia na odległość. W porozumieniu z czterema gminami wiejskimi Polski Północnej i Centralnej (Czersk, Unisław, Płużnica oraz Kaliska) Instytut Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika przygotował trzysemestralne Studium, przeznaczone wyłącznie dla mieszkańców wsi. Zainteresowane gminy przygotowały odpowiednie pracownie internetowe. Metoda e-vita > 23

Studia odbywały się wyłącznie poprzez Internet, jedynie egzamin dyplomowy studenci zdali na Uniwersytecie. Kontakt z wykładowcami oraz wszystkie egzaminy semestralne prowadzone były w systemie na odległość. Wyniki końcowego egzaminu dyplomowego dowiodły wysokiej jakości kształcenia na odległość, zaś studenci wyrażali swoje zadowolenie z możliwości studiowania bez konieczności kosztownego i czasochłonnego dojazdu do dużych ośrodków uniwersyteckich. Pracownie internetowe, umiejscowione w wiejskich szkołach, otwierane były wieczorami dla studentów przeglądających treści nauczania. W rezultacie nawet bez posiadania komputera z dostępem do Internetu w domu, studenci byli stale w łączności ze Studium. Ukazano w ten sposób nowe możliwości wykorzystania wiejskich pracowni komputerowych, dotąd zwykle zamykanych po zakończeniu zajęć w szkołach. Co ciekawe, dodatkowym efektem takiego systemu nauczania była silna integracja studentów, spotykających się wieczorami w pracowniach i dyskutujących o problemach nurtujących ich społeczności. Z wykorzystaniem nabytych wiadomości z zakresu socjologii wsi, oczywiście. Mała wieś i globalny handel Benasque, Hiszpania Mała wieś położona w Pirenejach Benasque jest osadą praktycznie odciętą od świata. Dostęp do niej możliwy jest wyłącznie przez zaśnieżone i kręte drogi. Główną atrakcją wsi była turystyka górska, przede wszystkim narciarstwo. W 1996 r. miejscowa rodzina Barrabés wpadła na pomysł, jak rozwinąć działalność swego małego sklepu z osprzętem narciarskim i wspinaczkowym, wykorzystując do tego celu szerokopasmowy dostęp do sieci internetowej. Postanowiła rozpocząć sprzedaż oferowanego wyposażenia przez sklep internetowy, z nastawieniem na klientów ze Stanów Zjednoczonych. W owym czasie społeczeństwo amerykańskie posiadało najszerszy dostęp do globalnej sieci, z drugiej zaś strony, najlepsze markowe wyposażenie narciarskie i wspinaczkowe, a także skutery śnieżne, produkowane były w Europie, i to po cenach znacznie bardziej atrakcyjnych niż w Stanach Zjednoczonych. Wirtualny sklep, czyli strona internetowa zaopatrzona w specjalne moduły, została przygotowana przez dwóch wyspecjalizowanych grafików komputerowych. Klient na drugim końcu świata na swym komputerze mógł przejrzeć katalog sprzętu, porównać ceny, dokonać zamówienia oraz zapłacić za produkt nie wychodząc z domu. Tak złożone zamówienie było realizowane przez czterech członków rodziny Barrabés, którzy pakowali i wysyłali produkty oraz dokonywali stałej ewidencji przepływu towarów i środków finansowych. Kolejne dwie 24 > Metoda e-vita

osoby zajmowały się wyłącznie przeglądem rynków sprzedawanych produktów, śledząc je głównie przez Internet. Dwa lata po otwarciu sklepu, w 1998 r., już 17% sprzedaży sklepu odbywało się przez Internet. Od 1999 r. sklep stale podlega profesjonalizacji, będąc w tej chwili centrum informacji nie tylko o produktach narciarskich, ale również oferując miejsca noclegowe w okolicach Benasque i całych Pirenejach. Na stronach sklepu znajdują się (jako kolejne źródło dochodów) reklamy pensjonatów, linii lotniczych, przewodników, poradników, szkół narciarskich itp. Firma zatrudnia już 35 osób, zaś 70% jej zamówień dokonywanych jest poprzez Internet Telechaty Węgry, Irlandia Ideą telechaty jest połączenie świetlicy wiejskiej i wiejskiego centrum teleinformatycznego. I choć brzmi to dość odpychająco dla zwykłych mieszkańców wsi, telechata jest zwykle miejscem, które od zawsze odgrywało rolę wiejskiego domu kultury, zostało jedynie poszerzone o funkcje pracowni internetowej oraz punktu, w którym mieszkańcy wsi mogą wysłać fax, wydrukować materiały, wykonać kserokopie dokumentów itp. Telechaty działają zwykle popołudniami, aby jak najlepiej dopasować swe zasoby do trybu życia mieszkańców. Jedne z pierwszych telechat powstały w Irlandii, już na początku lat 90. Początkowo bez dostępu do Internetu świadczyły one usługi informatyczne dla rolników. Aż trudno sobie wyobrazić, jak pomysłowi stali się Irlandczycy, wymyślając coraz to nowe zastosowania dla telechat pod koniec XX wieku, gdy dostęp do Internetu stał się w Irlandii normą, zaś prowadzenie interesów nawet dla prostego rolnika bez dostępu do sieci i podstawowych umiejętności informatycznych niemożliwe. Przykładowo, telechaty pełnią funkcję centrów kształcenia ustawicznego z wykorzystaniem Internetu. Raz na jakiś czas zamieniają się na tzw. call-center, czyli biura obsługi klientów korporacji, spółdzielni wiejskich, organizacji rozwoju regionalnego, ośrodków doradztwa rolniczego itp. podczas prowadzonych przez nie akcji informacyjnych. Szkolenia miejscowej ludności w zakresie obsługi komputera i Internetu są o tyle ważne, iż często rolnicy mieszkają samotnie i nie mają możliwości nabycia tych umiejętności od swych dzieci. Szybko okazało się również, że powszechny w Europie trend przenoszenia się mieszkańców miast na tereny wiejskie wymaga ciągłego inwestowania przez samorządy lokalne w rozwój sieci internetowych. To zaś Metoda e-vita > 25

z kolei wymaga społecznej zgody na poniesienie sporych wydatków z kas gmin i powiatów. O poparciu społecznym dla tych inwestycji nie mogłoby być mowy bez zrozumienia przez mieszkańców wsi znaczenia i roli technologii teleinformatycznych. Tu zaś kluczową rolę demonstratora nowych technologii pełniły właśnie telechaty. W Europie Środkowo-Wschodniej prekursorami tworzenia telechat byli Węgrzy, którzy systematycznie od 1996 r. finansowali ze źródeł rządowych i samorządowych zakupy sprzętu oraz podłączanie świetlic wiejskich do sieci internetowej. Obecnie w tym małym kraju jest już ponad 150 telechat. W Polsce również działają i powstają nowe darmowe publiczne punkty dostępu do Internetu. Technologie informatyczne dla rozwoju wiejskich obszarów peryferyjnych Szkocja Jeszcze do niedawna jednym z głównych czynników powodujących odsuwanie terenów wiejskich na peryferia nowoczesności był dystans fizyczny. Oddalenie od centrów miejskich, problemy komunikacyjne, kłopoty w dostępie do informacji i edukacji, wyższe koszty produkcji, handlu i usług spowodowane utrudnieniami komunikacyjnymi i logistycznymi to wszystko było przeszkodą często nie do pokonania przy rozwijaniu wiejskiej przedsiębiorczości oraz tworzeniu nowych miejsc pracy na wsi. Z racji bliskości do centrów finansowych i usługowych, firmy wolały lokować swoje przedstawicielstwa w miastach. Szczególnym przypadkiem jest tu Szkocja. Jest to region słabo zaludniony, ze słabo rozwiniętą siecią dróg i połączeń komunikacyjnych. W 1994 r. władze Szkocji zadecydowały, że nowoczesne technologie teleinformatyczne mogą stać się szansą na ożywienie gospodarcze i kulturalne, szczególnie dla wysp i wysepek położonych na północnych krańcach kraju. Przedsięwzięcie przygotowano bardzo starannie i rozłożono w czasie. Do roku 1995 trwało badanie potrzeb mieszkańców wsi dotyczących kształcenia zawodowego, poszukiwania pracy, możliwych kierunków rozwoju itp. Na jego bazie w latach 1995 1999 przeprowadzono duży program rozbudowy infrastruktury internetowej oraz ogromną akcję szkoleniową dla mieszkańców wsi. W tym samym czasie rozpoczęła działalność rządowa Agencja Doradztwa w Zakresie Nowoczesnych Technologii i Telekomunikacji. Do jej zadań należało prowadzenie szkoleń, ale doskonale sprawdziła się także jako instytucja poszukująca pierwszych kontaktów biznesowych. Już pod koniec XX wieku, a w szczególności od 2001 r. Agencji udało się zorganizować 26 > Metoda e-vita

sprawnie działający system usług informatycznych, rozproszonych po całym kraju. O ogromnej skali zmian, które wprowadziły omawiane działania na wsi szkockiej, świadczy jeden z zawartych kontraktów. Otóż 46 bezrobotnych dotąd mieszkańców odludnych wysepek szkockich, w pełnym rozproszeniu, nie widząc się nigdy na własne oczy, prowadziło uzupełnianie danych statystycznych dla korporacji z Tajwanu. Żmudna praca, polegająca na wprowadzaniu danych do bazy w komputerze, nie wymagała jednak specjalnych kwalifikacji. W innym kontrakcie kolejna grupa, niepełnosprawnych, dokonywała prostych analiz statystycznych oraz zbierała proste dane do raportów dla koncernu z Indonezji. Z kolei grupa specjalnie przeszkolonych grafików kompletowała dane do Komputerowego Atlasu Drogowego dla potrzeb nawigacji satelitarnej. Do 2005 r. Agencja przyczyniła się bezpośrednio do stworzenia ponad 200 miejsc pracy. Telemedycyna dla mieszkańców wysepek w Grecji i na wsi portugalskiej Kolejnym problemem, typowym dla terenów wiejskich epoki przedinternetowej, był utrudniony dostęp do usług społecznych, w tym służby zdrowia. Na obszarach wyludnionych i na wyspach utrzymywanie ośrodków zdrowia stawało się wielokrotnie zbyt uciążliwe dla samorządów czy prywatnych firm. Jeżeli zaś taki ośrodek istniał, często nie był w stanie zaoferować usług dobrej jakości. Doskonałym przykładem radzenia sobie z tym aspektem marginalizacji terenów wiejskich są wyspy greckie. Pomysł wyszedł od lekarzy prowadzących swą praktykę na małych wysepkach greckich, rozsianych na wodach Morza Egejskiego. Zafascynowani wynalazkami telemedycyny, postanowili zastosować ją w praktyce dla dobra swych pacjentów. Idea polegała na połączeniu szerokopasmowym Internetem wielu małych szpitali i przychodni wiejskich na wysepkach z dużym szpitalem w stolicy Grecji, Atenach. W efekcie powstała sieć złożona z centralnego szpitala i połączonych z nim łączami internetowymi 8 lokalnych szpitali, 30 ośrodków zdrowia oraz 8 punktów chirurgicznych. Co umożliwia telemedycyna? 24- godzinną łączność dla celów konsultacji i konsyliów lekarskich. Lekarz na wysepce może zadać pytanie swemu bardziej doświadczonemu koledze w Atenach, przesłać Internetem zdjęcie rentgenowskie, zapis EKG itp. Prowadzone są zabiegi telechirurgiczne, gdzie lekarz w małym szpitalu jest wspierany przez lekarzy specjalistów obserwujących operację na monitorze komputera w Atenach. Poprzez sieć prowadzona jest również wśród mieszkańców wsi wielka akcja promocji zdrowia i powszechne akcje profilaktyczne. Sukcesem Metoda e-vita > 27

całego programu jest wyeliminowanie wielu przypadków trudnego, bolesnego, kosztownego i dokuczliwego dla rodzin transportu chorych poza wyspy do dużych ośrodków miejskich. W Portugalii głośnym echem odbił się z kolei sukces programu mobilnych (to znaczy umieszczonych w karetkach) ultrasonografów (USG), z których internetowo transmitowano dane do okolicznych szpitali. W efekcie badanie USG mógł przeprowadzić przeszkolony pielęgniarz lub pielęgniarka, zaś diagnoza odbywała się poprzez Internet. Często badanie USG wykonywał lekarz wiejski, zaś towarzyszył mu przy ekranie monitora specjalista z kliniki w Lizbonie, wezwany w momencie odkrycia poważniejszych przypadków choroby. Podobny projekt telemedycyny dla potrzeb mieszkańców wsi małych miast realizowany jest dzięki środkom z Unii Europejskiej w województwie kujawsko-pomorskim. Pierwszym jego etapem było wyposażenie karetek pogotowia w EKG, w przypadku zagrożenia życia transmitujące sygnał wprost do Ośrodka Intensywnej Opieki Medycznej (OIOM). Elektroniczny Urząd Gminy Craghead, Wielka Brytania Pilotażowy projekt utworzenia uniwersalnej strony internetowej dla mieszkańców gminy wiejskiej Craghead w Wielkiej Brytanii rozpoczął się w końcu lat 90. Pomysł miał charakter raczej społeczny niż polityczny i polegał na stworzeniu czegoś w rodzaju wspólnej przestrzeni wymiany informacji dla mieszkańców społeczności, gdzie domy są od siebie oddalone o setki metrów. Craghead to gmina dotknięta problemem bezrobocia spowodowanym zamknięciem okolicznej kopalni węgla kamiennego, która dawała pracę całym rodzinom. Wieś Craghead praktycznie umarła w sensie społecznym. Życie sąsiedzkie uległo zagładzie w obliczu zmartwień, biedy i apatii. Stary budynek urzędu gminy służył wyłącznie klubowi seniora i popadał stopniowo w ruinę. Głównym problemem tej gminy była ucieczka ludzi młodych oraz narastanie zjawisk kryzysowych. Władze postanowiły ożywić budynek dzięki umieszczeniu w nim komputerów podłączonych do Internetu. W ten sposób zapewniono młodzieży dostęp do najnowszych technologii i zachęcono ją do docenienia swego miejsca zamieszkania. Obecnie aż 450 spośród 2200 mieszkańców gminy korzysta z udogodnień oferowanych przez Internetowy Urząd Gminy. Oferuje on tymczasem już nie tylko dostęp do sieci, ale także jest ogromną bazą danych dostępnych w Internecie. Praktycznie każda sprawa administracyjna może być załatwiona przez 28 > Metoda e-vita

Internet. Można pobrać potrzebne druki, większość z nich wypełnić w sieci, można przedstawić władzom swoje spostrzeżenia i informacje o nurtujących problemach. Mieszkańcy chętnie wymieniają się informacjami o swojej społeczności, komentują wydarzenia z życia wsi, umawiają się na imprezy masowe, festyny itp. Internetowy Urząd Gminy wykształcił grupę młodych ludzi, którzy opanowali umiejętności posługiwania się komputerem tak dobrze, że prowadzą teraz własne firmy związane z komputerami i Internetem. Obecnie trwa testowanie programów kształcenia na odległość dzieci i młodzieży z gospodarstw rolnych najbardziej oddalonych od szkół. Trwa również program przekwalifikowań dla osób dorosłych. Internet dla każdego mieszkańca Ennis, Irlandia Ennis to małe miasteczko położone w południowej części Republiki Irlandii, liczące ok. 18 tysięcy mieszkańców. W 1997 r. irlandzki operator telekomunikacyjny (wtedy jeszcze monopolista) EIRCOM ogłosił wielki konkurs dla małych miast na praktyczne zastosowanie Internetu dla ożywienia społeczności małomiasteczkowych i wiejskich w Irlandii. Zwycięzca konkursu otrzymać miał 20 milionów euro. Wygrało właśnie Ennis, które przedstawiło kompleksowy projekt pod nazwą Internet dla każdego mieszkańca Ennis. W projekcie założono podłączenie do Internetu każdego gospodarstwa domowego, firmy, instytucji i szkoły. Do 20 milionów euro rada miejska dołożyła własne 1,3 mln, i za tę kwotę w ciągu pięciu lat (do 2003 r.) wykonano tytaniczną pracę, która zaowocowała uznaniem Ennis za najbardziej skomputeryzowane i zinformatyzowane miasteczko świata! Obecnie komputery posiada w nim ponad 95% rodzin, zaś dostęp do nich ma ponad 85% mieszkańców. Prawie wszyscy mieszkańcy miasteczka zostali przeszkoleni w zakresie obsługi komputera, zaś 350 reprezentantów lokalnego biznesu przeszło głębsze szkolenie dotyczące wykorzystania nowoczesnych technologii dla rozwoju swych firm. Ponad 500 komputerów zakupiono do szkół i przedszkoli (obecnie 1 komputer przypada na 7 uczniów), zaś wszyscy uczniowie i nauczyciele otrzymali własne adresy poczty elektronicznej, które stały się rodzajem elektronicznych dzienniczków i bazami danych związanych z edukacją. Specjalne kursy zorganizowano dla niepełnosprawnych oraz uczniów stwarzających problemy szkolne. Wprowadzono innowacyjny w skali światowej projekt internetowych debat nad aktami prawnymi rady miejskiej. Więcej praktycznych przykładów wykorzystania Internetu w rozwoju wsi znajdą Państwo w artykule Przykłady lokalnych projektów na s. 131. Metoda e-vita > 29

Załącznik Co planują rządzący? Założenia Strategii Rozwoju Kraju wobec społeczeństwa informacyjnego (cytat z SRK, wersja z maja 2006 roku) Jednym z elementów wdrażania Priorytetu 1 Wzrostu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki będzie, zdaniem autorów Strategii Rozwoju Kraju, rozwój społeczeństwa informacyjnego przez informatyzację relacji biznesu i administracji publicznej (obsługa administracyjna i finansowa, bazy danych itp.), e-administracja. Przetwarzanie informacji, jej jakość i szybkość przekazywania są w społeczeństwie informacyjnym kluczowymi czynnikami wydajności i konkurencyjności przemysłu i usług dla konsumentów, warunkiem rozwoju i przyrostu zatrudnienia. Społeczeństwo informacyjne tworzy warunki dla wysokiej sprawności administracji publicznej, obniżania jej kosztów, zintegrowania różnych jej części za pośrednictwem technik przetwarzania i przekazywania informacji we współpracujący ze sobą system. Uniknięcie zagrożeń i przeciwdziałanie wykluczeniu polskiego społeczeństwa ze wspólnoty społeczeństw najbardziej rozwiniętych, tworzących globalne społeczeństwo informacyjne, wymaga przede wszystkim inwestycji w ludzi, stworzenia im szans i możliwości stałego rozwoju oraz dostosowywania się do warunków coraz szybciej zmieniającego się świata. Dlatego szczególne znaczenie dla transformacji w globalne społeczeństwo informacyjne ma system edukacyjny. Głównym celem edukacji jest wykształcenie obywateli, informujących się, komunikujących, uczących się i tworzących w warunkach coraz bardziej powszechnego dostępu do technik informacyjno-komunikacyjnych i w konsekwencji do informacji. Zakłada się rozwój komunikacji elektronicznej nakierowanej przede wszystkim na wzrost wydajności w usługach, np. w takich dziedzinach, jak e-zdrowie, e-praca, e-nauczanie. Nowe technologie informacyjne i komunikacyjne tworzą możliwości przyspieszonego wzrostu gospodarczego. Rezultatem jest obniżony koszt produkcji, lepsza jakość i dostosowanie do potrzeb konsumenta oraz powstanie nowych produktów. Zapewnienie powszechnego dostępu do usług elektronicznych jest warunkiem wzrostu konkurencyjności kraju. Dlatego też przewiduje się zwiększenie dostępu do Internetu oraz stworzenie zachęt systemowych dla inwestycji w ICT (Information and Communication Technology). Podejmowane działania powinny 30 > Metoda e-vita

dotyczyć również budowy bezpiecznej infrastruktury Internetu szerokopasmowego, zwiększania umiejętności korzystania z nowych technologii, a także dalszego rozwoju nowoczesnych usług dotyczących elektronicznego biznesu (e-business), elektronicznej administracji (e-government), nauczania na odległość (e-learning) czy usług medycznych na odległość (e-health). Administracja publiczna będzie zobowiązana dostosować się do zmieniających się potrzeb obywateli i przedsiębiorstw i zwiększyć ofertę usług drogą elektroniczną. Priorytetem dla Polski jest zatem upowszechnienie oferty oraz umiejętności w zakresie posługiwania się teleinformatyką. Istotne jest także upowszechnienie w kontaktach zewnętrznych (konsumenci, podmioty gospodarcze, administracja publiczna) elektronicznych nośników informacji, gdyż intensyfikuje to konkurencyjność i jakość oferowanych produktów i usług. Metoda e-vita > 31